Қазақстан республикасы білім жәНЕ

 

 

 

 

 

370 

 

 

ариқ  орқали  равотга  сув  оқиб  кираётибди.  Ҳусан  шу 

ариқдан  ичкарига  кирибди.  Равот  ичида  соч-соқоли 

оқарган,  кийимлари  жулдур  бўлиб  кетган  бир  чол 

турган эмиш, чолга салом берибди. Чол Ҳусанни кўриб 

ҳайрон бўлиб: - Эй одамзод, бу ерга қайдин келдинг?  - 

дебди. Ҳусан: - Мен бу ерга Бухородан келдим, - дебди. 

Чол: - Эй ўғлим, Бухоро бу ердан олти ойлик йўл. Бу жой 

эса,  девларнинг  макони,  -  деб,  Ҳусаннинг  қандай 

келганини сўрабди. 

Ҳусан  бўлган  воқеани  айтиб  берибди.  Чол:  -  Сен 

зағизғонни  эмас,  девни  қувлабсан,  қувлаганинг  ҳам 

йўқ,  елкасига  миниб  келгансан.  Сенинг  кўзингга 

шундай  кўринган,  -  дебди  ва  ўзининг  Эрон 

подшосининг  ўғли  Умар  ал-Амал  Фирузий  эканини,  у 

ҳам  худди  шундай  қилиб  келиб  қолганини  ҳикоя 

қилибди. 

Битта 

эдим, 

иккита 

бўлдик. 

Энди 

зерикмаймиз,  инсонларча  гапириш  ҳам  эсимиздан 

чиқмайди,  -  деб  хурсанд  бўлибди.  Шундай  қилиб  улар 

бирга  яшай  бошлабди.  Энди  гапни  Зулайҳодан 

эшитинг. 

Зулайҳо  қараса,  ёнида  Ҳусан  йўқ.  Бирор  ерга 

кетгандир,  деб  бироз  кутибди.  Лекин  Ҳусан 

келмаганидан  кейин  «Мени  сафарга  бирга  олиб 

кетишга  рози  бўлмаган  эди.  Шунинг  учун  мени  ёлғиз 

ташлаб  кетган  бўлса  керак»,  деб  ўйлабди.  Қараса, 

Ҳусаннинг жангчи кийимлари шу ерда қолибди, ҳайрон 

бўлиб  энди  нима  қилиш  кераклигини  ўйлабди.  Вақт 

жуда  қисқа  бўлганидан,  тезда  бир  қарорга  келибди. 

Ҳусаннинг  жангчи  кийимларини  кийиб,  бир  неча 

кунлик овқат олиб, яхши тулпор отини миниб Ҳусанни 

қидириб  кетибди.  Соқчилар  уйғониб,  нима  ҳодиса 

бўлганини  тушуниб  олгунларича  Зулайҳо  қоронғу 

тунда  узоқ  жойларга  кетиб  қолибди.  Соқчилар  қанча 

бош  қотирсалар  ҳам  нима  ҳодиса  бўлганини  била 

 

 

ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ 

 

 

 

 

371

 

 

олмабдилар. Фақат Ҳусан билан Зулайҳо ва бир от йўқ, 

Зулайҳонинг  кийимлари  шу  ерда  қолибди.  Соқчилар: 

«Бухорога  қайтиб  борсак,  нима  воқеа  бўлганлигини 

айтиб  бера  олмасак,  айбдор  бўлиб  қузғунларга  ем 

бўлгандан  кўра,  ҳаммамиз  ҳар  томонга  тарқалиб 

кетганимиз яхшироқ», деб маслаҳатлашиб ҳар томонга 

тарқалиб кетишибди. Канизаклар ҳам кетибди.  

Зулайҳо  кўп  оғир  йўллардан  ўтиб,  Ҳиндистон 

мамлакатига  борибди.  Ўзини  араб  халифалигидан 

норози бўлиб қочиб кетган лашкарбоши - Зоҳир Ботир 

Зулули деб таништирибди. Бу хабарни ҳинд шоҳи Радж 

Чандрага  билдирибдилар.  Ҳинд  шоҳи  уни  ёнига 

чақириб  олиб,  ўзининг  қариб  қолганлигини,  ўғли 

йўқлиги,  фақат  Радха  исмли  қизигина  борлигини,  шу 

қизи  Радхага  уйланиб  ўз  тахтига  ўтиришини  таклиф 

қилибди. Зоҳир Ботир ноилож рози бўлибди. Шоҳ етти 

кеча-ю  етти  кундуз  тўй  қилиб,  қизини  берибди.  Тож 

кийдириш  маросимини  ҳам  ўтказибди.  Тўйдан  кейин 

Зоҳир  Ботир  Радхага  ўз  сирини  очиб,  бошидан  ўтган 

воқеани гапириб берибди. Агарда Ҳусан топилса унинг 

билан  бирга  яшаб,  Радхани  эса  ўзининг  акаси 

Абдулмаликка  олиб  беришга  ваъда  берибди.  Ҳар 

иккиси бу гапларни сир сақлашга аҳд қилишибди. 

Кунларнинг  бирида  Ҳусан  равотда  гулларга  қараб 

юрганида  икки  зағизғоннинг  қувлашиб  келганини  ва 

бири бошқасини ўлдирганини, иккинчи жойда эса бир 

тугунчани  кўмиб  кетганини  кўриб  қолибди.  Ҳусан 

бориб  тугунчани  олиб  қараса,  ўзининг  Зулайҳога 

берган узуги чиқибди. Бу воқеани чолга бориб айтибди. 

Чол: - Бизнинг девнинг душманлари кўп эди. Улар уни 

ўлдирибдилар, энди сен қутулибсан. Кетишинг мумкин. 

Шу яқин жойда бир дарё бор. Ҳар уч ойда бир мартаба 

кема  келади,  -  дебди.  Ҳусан  девнинг  хазинасидан  бир 

 

 

 

 

 

372 

 

 

халтачага қимматбаҳо тошларни тўлдириб, узукни ҳам 

шу  халтачага  солиб,  кема  келар  вақтида  дарё  томонга 

кетибди.  Дарё  ёнига  келса,  кема  келиб  турган  экан. 

Халтачани  кемага  қўйиб,  чол  билан  хайрлашиб  келиш 

учун  қайтибди.  Кема  келганини  айтиб,  чолдан  оқ  йўл 

тилашини  сўрабди.  Шу  вақтда  чол:  «Яна  бир  ўзим 

қоламан,  энди  қандай  қилиб  тураман?»  деб  юраги 

ёрилиб  ўлиб  қолибди.  Чолнинг  ўлигини  кўммай 

қолдириб  кетиш  инсофдан  эмас,  деб  чолни  кўмишга 

киришибди. Чолни кўмгандан кейин дарё ёнига борса, 

кема  кетиб  қолибди.  Кемачилар  бир  эмас,  бир  ярим 

соатгача  кутиб,  охири  келмаганидан  кейин  кетиб 

қолган  экан.  Ҳусан  энди  қай  ерга  боришини,  нима 

қилишини  бил

-

май,  дарё  ёнидаги  бир  тош  устида 

ўтирганича қолаверибди.  

Зоҳир Ботир давлат ишининг ҳамма соҳалари билан 

бирма-бир  танишибди.  Кунларнинг  бирида  ўткинчи 

кемалардан  тушган  хирожларни  текширмоқчи  бўлиб, 

кемалар  тўхтайдиган  жойга  борибди.  Келган  савдо 

кемаларини  текшира  бошлабди.  Ҳамма  молларни 

текширибди.  Бир  халтанинг  эгаси  топилмабди. 

Кемачилардан 

халтачанинг 

эгасини 

сўрабди. 

Кемачилар бир одам халтани кемага қўйиб кетганини, 

бир  соатдан  кейин  келаман  деб,  қайтиб  келмаганини 

айтишибди.  Зоҳир  Ботир  халтани  очиб  қараб,  ўзининг 

узугини  кўрибди.  Нима  қилишини  билмай  кема 

бошлиғини чақирибди. Тезлик билан кемани бўшатиш 

ва  уч  кун  муҳлат  ичида  халтанинг  эгасини  топиб 

келишни  буюрибди.  Кемачи  ноилож  буйруқни 

бажаришга  мажбур  бўлибди.  Кемачилар  қайтиб  бориб 

қарасалар, Ҳусан ҳали ҳам шу тош устида ўтирган экан. 

Кемачилар  йигитга:  «Сен  бизни  шунча  овора  қилдинг, 

аҳмоқ», - деб уриб-сўкиб кемага солиб олиб кетишибди, 

кемани  мўлжалланган  вақтда  етказишибди.  Зоҳир 

 

 

ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ 

 

 

 

 

373

 

 

Ботир  кемачига  жавоб  бериб  юбориб,  Ҳусанни 

ювинтириб, 

кийинтиришни 

хизматкорларига 

буюрибди. Ҳусаннинг топилганлиги тўғрисида Радхага 

хабар  юборибди.  Кейин  бу  воқеани  оталарига  ҳам 

билдириб, ўзларининг мақсадларини айтишибди. Радж 

Чандра  аввал  уларнинг  гапларига  ишонмабди,  сўнгра 

«Ақлларингга  балли,  қизларим,  сизга  офарин»  деб 

улардан  жуда  хурсанд  бўлибди.  Ҳусанни  подшоҳнинг 

олдига  олиб  келишибди.  Зоҳир  Ботир  Ҳусанни 

синамоқчи  бўлиб:  «Яхши  йигит,  қаерликсиз,  қайси 

томонга  кетаётибсиз?»  дебди.  Ҳусан  ўзининг  бошидан 

ўтган  воқеани  айтиб  берибди.  Зулайҳо:  «Агар 

хотинингиз  топилса,  нима  қилар  эдингиз?»  дебди. 

Ҳусан:  «Агар  мени  кутган  бўлса,  албатта,  яна  унинг 

билан ўз ҳаётимни боғлар эдим», дебди. Шунда Зулайҳо 

бошидаги  тожини  олиб,  тож  остидаги  яшириб  қўйган 

сочларини  тушириб  юборибди.  Иккови  топишиб  бир-

бири  билан  кўришиб,  бошларидан  ўтганларни  бир-

бирига  гапириб  беришибди.  Эртаси  куни  Ҳусанга  тож 

кийдириш  маросими  ўтказилибди.  Ҳусан  бўлиб  ўтган 

воқеаларни баён қилиб Хитойга, Бухорога, Арабистонга 

чопарлар юборибди. 

Араб халифаси номани олган замоно ўғлига Радхани 

сўраб  совчи  юборибди.  Бир  қанча  кундан  кейин  катта 

тўй-томошалар  бўлибди.  Тўйга  Хитойдан,  Бухородан 

меҳмонлар  келибди.  Тўйдан  кейин  тўрт  мамлакат 

вакиллари  бир  жойга  тўпланиб,  бундан  кейин  бир-

бирлари  билан  урушмаслик  ҳамда  савдо  алоқаларини 

яхшилаш  ҳақида  аҳднома  тузиб,  муҳр  босибдилар.  Шу 

билан ҳаммалари мурод-у мақсад

-

ларига етишибди. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

374 

 

 

АСАН мен ҮСЕН 

 

Болды ма, болмады ма белгісіз, өте ерте замандарда 

Шын  империясының  бір  патшасы  болыпты.  Оның  өте 

ақылды да дана Учансан деген сүйікті уәзірі бар екен. 

Патша пен оның уәзірінде бала болмапты, соған олар 

қатты  қайғырады  екен.  Бірде  патша  пен  уәзірі 

жұбайларының  ана  болуға  дайындалып  жүргендерін 

біліпті.  Ючансан  мен  Учансан  өздерінің  әке  болғаны 

туралы  хабар келгенше астанаға оралмауға серт беріп, 

алыс  жерлерге  аңға  шығып  кетеді.  Сол  уақыттарда 

Ючансан мен Учансан егер екеуінде де ұл бала туылса, 

оларды Асан мен Үсен деп атап, оларды ағалы-інілі деп, 

ал  егер  екеуінде  де  қыз  тулса,  оларды  Фатима  мен 

Зухра  деп  атап,  апалы-сіңлілі  деп,  ал  біреуінде  қыз, 

екіншісінде  ұл  туылса,  Тахир  мен  Зухра  деп  ат  қойып 

оларды  бесігінде  атастырып  қоюға  серт  береді.  Осы 

уәделерін  патша  пен  уәзір  шарт  түрінде  рәсімдеп, 

мөрмен  растайды  да,  аң  аулаудың  қызығына  батып 

жата береді. 

 

Күн  артынан  күн,  ай  артынан  ай  өте  береді, 

күндердің  бір  күнінде  шабарман  келіп,  Ючансан  мен 

Учансанға  екеуінің  де  жұбайлары  ұл  туғанын 

хабарлайды.  Патша  пен  уәзірі  қуаныштары  қойнына 

сыймай, 

бір-бірін 

шын 

жүректен 

құттықтап, 

құшақтасады. Уәделескендей, патша ұлына Асан деген, 

ал уәзірі - Үсен деген ат қояды. Ючансан мен Учансан аң 

аулаудан тез арада елдеріне қайтып, жеті күн, жеті түн 

ұлан-асыр той жасайды.  

Ючансан  мен  Учансан  өз  балаларына  тәжірибелі 

талибтардан  күтушілер  тағайындайды.  Балалар  бірге 

өсіп,  бірге  тәрбиеленеді.  Ешкім  олардың  қайсы 

патшатың,  қайсы  уәзірдің  баласы  екенін  ажырата 

 

 

ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ 

 

 

 

 

375

 

 

алмайтын  еді.  Оның  үстіне,  әкелері  де  оларды  бір-

бірінен ажыратуға ешкімге ырық бермейтін. 

 

Олар өскен кезде, мектепке берді. Елдегі ең танымал, 

ең  ақылды  ұстаздар  олардың  сауатын  ашып,  сол 

кезеңде  бар  барлық  ғылымды,  қолөнерін,  өнерді 

меңгертеді.  Асан  мен  Үсен  он  екі  жасқа  келгенде,  ең 

үздік әскербасылар оларға соғыс өнерін меңгертеді. 

Ай  артынан  ай,  жыл  артынан  жыл  өтеі.  Балалар  он 

жеті  жасқа  толады,  Шын  елінде  ежелден  қалыптасқан 

дәстүр  бойынша,  әкелері  оларды  саяхатқа  жібереді. 

Жиналуға  көп  күн  кетеді.  Хан  сарайынан  ең  жақсы 

жылқылар  таңдалып  алынады,  қоржындар  алтын  мен 

қымбат  тастарға  толтырылады,  ең  таңдаулы  ұсталар 

сауыттар  мен  қылыштар  жасайды.  Мінеки,  ең  оңында 

Асан  мен  Үсен  қастарына  ешкімді  ерітпей,  өздері 

күнбатысты бетке алып, жолға шығады.Олар күн, апта, 

ай  жүріп,  қарлы  таулардан,  терең  сайлардан,  шексіз 

далалар  мен  құмды  шөлейттерден  өтіп,  бір  қалаға 

келеді.  Жас  жігіттер  керуен  сарайға  тоқтап,  аттарын 

демалуға  қойып,  өздері  жүрек  жалғап  алып,  қаланы 

аралауға  шығады.  Олар  қаланың  көшелерін  аралап, 

сарайлар  мен  медреселердің  сұлулығына  таңырқап, 

кешке  қарай  шаршап,  қаланың  шығыс  жағында 

орналасқан  шеткі кепе үйдің есігін қағады. 

Есікті кемпір мен шал ашады. Асан мен Үсен сыпайы 

амандасып,  өздерінің  алыс  елден  келгендерін  айтып, 

түнеп  шығуға  рұқсат  сұрайды.  Қарттарға  жігіттер 

қатты 

ұнайды, 

қариялар 

Бұхара 

қаласында 

қалыптасқан  дәстүр  бойынша  Асан  мен  Үсенді  бала

-

ларымыз  деп  атай  бастайды.  Бұл  өтініш  жігіттердің 

жанына  жайлы  тиіп, оларда  кемпір-шалды  ата-анамыз 

деп  атай  бастайды.  Сауыттарын  шешіп,  сол  кезде 

Бұхара қаласында киетін киім сатып алып, киінеді.

 

 

 

 

 

 

376 

 

 

Бірде сыртқа шыққан Үсен - Сақтан! - Тығыл! Өлесің! 

деген  айқайды  есітеді.  Бұл  айқай  ешқандай  жақсылық 

алып  келмейтінін  түсінген  және  өзімен  бірге  қаруы 

болмаған Үсен үйге тез кетіп қалады.  

- Анашым, - деп сұрады ол кемпірден, - неге көшедегі 

адамдар айқайлап қашып, тығылады?  

Осы  кезде  үйде  болған  Асан  да  мұның  мәнісін 

сұрайды. 

 

Сол  кезде  кемпір  былай  дейді:  -  Мұны  сендерге 

білудің қажеті жоқ еді, мейлі, солай-ақ болсын, баяндап 

берейін. Бұхара ханының Махинбану атты сұлу жалғыз 

қызы  бар.  Апта  сайын  ол  алтынмен  апталған  түйеге 

мініп, атақты қыздардың қолпаштауымен, әскерлердің 

күзетімен қала көшелерін аралап моншаға барады. Осы 

кезде қала тұрғындарының бірі  Махинбанудың жүзіне 

көз  салса,  күзетшілер:  «Сен  ханның  қызына  ұятсыз 

көздеріңді неге қадайсың?» деп ол адамда ұстап алып, 

ханның бұйрығымен оны дарға асады. Міне, сондықтан 

да  қала  тұрғындары  ханның  қызы  Махинбанумен 

кездесуден қорқып, ол туралы есіте салысмен: - Сақтан! 

-  Тығыл!  Өлесің!  -  деп  айқайлап,  қашады.  Кемпірдің 

әңгімесінен  кейін  Асан  Махинбануды  көрмей-ақ  оған 

ғашық  болады.  Сол  күннен  бастап  тамақ,  су  ішуден 

қалып, қатты жүдеп, ауру адамға ұқсап қалады. 

Асанның  осындай  халге  түскені  Үсенді  қатты 

қамықтырады,  сөйтіп  ол  ханның  қызымен  қалайда 

жолығуға  бел  байлайды.  Ол  Махинбанудың  Зулхиджи 

деген  ұстазы  бар  екенін  естиді.  Соны  білген  Үсен 

базардан бір кез жібек мата сатып алады да, кемпірден 

үш  дорба  тігіп  беруін  өтінеді  және  олардың  әрқайсы

-

сын  асыл  тастармен  толтырады.  Бірде  ол  Зулхиджи 

ұстаздың  үйіне  білдіртпейкіріп,  терезесінің  алдына 

дорбаның  бірін  білдіртпей  қойып  кетеді.  Таңертең 

дорбаны тауып алған ұстаз қатты таңырқайды. Ол енді 

 

 

ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ 

 

 

 

 

377

 

 

бұл  дорбалардың  қайдан  пайда  болатынын  және  оны 

кім  қойып  кететінін  білгісі  келеді.  Ол  енді  түнде 

ұйықтамай,  дорбаның  иесін  күтуге  бел  байлайды, 

дегенмен,  тағы  да  ұйықтап  қалады.  Таңертең  тұрса, 

терезенің  алдында  асыл  тастарға  толы  жаңа  дорба 

жатқанын көреді. Үшінші түні Зулхиджи түнде ұйықтап 

қалмау  үшін,  шынашағын  пышақпен  кесіп,  оған  тұз 

сеуіп қояды. Түн ортасында ол терезеден біреудің қолы 

асыл  астар  толтырылған  дорбаны  қояйын  деп 

жатқанын көреді де, тез арада қолды ұстап алады да: - 

Ей, сен кімсің, менен саған не керек? - деп сұрайды.  

Үсен  бөлмеге  кіріп,  Асан  жайлы  барлық  жағдайды 

айтып береді. Сол кезде Зулхиджи ұстаз былай дейді: - 

Ертең  түс  ауа екеуің  де  барлық  сауыт-саймандарыңды 

киіп,  менің  бөлмемнің  есігін  сәл  ашып,  бөлмеге 

бастарыңды  тығып  көрініңдер.  Егер  қыз  сендерге 

қарап,  сыпайы  түрде:  «Ей,  сендер  кімсіңдер,  не  істеп 

жүрсіңдер?» десе, бөлмеге батыл кіріп, отыра беріңдер. 

Егер де ол «Бұлар кімдер, неге беймезгіл кезде келеді» 

десе,  сендер  де,  мен  де  қатты  жазаға  ұшыраймыз,  тез 

кетіп қалыңдар, - дейді. Үсен қолына осындай түйіннің 

шешуі  тигеннен  кейін,  риза  болып,  Асанға  барып  бар 

жайды баяндап береді.  

Келесі күні Асан мен Үсен Зулхиджи ұстаздың үйіне 

барады.  Олар  есікті  сәл  ашып,  бөлмеге  бастарын 

сұғады.  Қыз  оларға  бұрылып,  дір  ете  қалады  да, 

сыпайы  түрде:  -  Ей,  сендер  кімсіңдер,  не  істеп  жүрсің

-

дер?  -  деп  сұрайды.  Асан  мен  Үсен,  Зулхиджи  үшеуі 

Махинбануға  олардың  кім  екендерін  және  олармен 

болған  жағдайларды  баяндап  береді.  Қыз  қатты 

күрсініп, - Әттең, әкем мені араб халифының баласына 

ұзатқалы жатыр және ертең Арабияға жөнелтеді. - Егер 

Үсен  мені  Асанға  атастырғысы  келсе,  онда  менің  бір 

 

 

 

 

 

378 

 

 

шартымды  орындасын  дейді.  -  Ертең  мені  Бұхарадан 

шығарар  кеде,  мен  шешемнің  моласына  баруға 

сұранамын,  оңаша  болғым  келеді  деген  сылтаумен 

қасымдағы қызметшілерімді жіберіп, көйлегімді Үсенге 

шешіп  беремін.  Ол  менің  көйлегімді  киіп,  керуенмен 

бірге  кетеді.  Сосын  ол  қалай  құтылудың  жолын  өзі 

табады,  ал  керуен  кеткен  кезде  біз  Асан  екеуіміз 

үйленеміз дейді. Бұл ақыл барлығына ұнайды. Ертеңіне 

ағайынды  бауырлар  уәделескен  уақытта  зиратқа  

келіп,  Махинбануды  күтіп,  тығылып  жатады.  Керуен 

зиратқа  жақындаған  кезде,  Махинбану  жылап, 

анасының  моласына  барып,  онымен  қоштасқысы 

келетінін  айтады.  керуен  басы  Махинбануға  ешнәрсе 

айта  алмайды,  сөйтіп  қыз  анасының  бейітіне  кіріп 

кетеді.  Үсен  оның  киімін  тез  киіп  алып,  басына  шалма 

орап алып, жылап-сықтап, түйеге отырып, кете барады. 

Керуен  ары  қарай  жолын  жалғастырады.  Оны 

Арабияда үлкен құрметпен қарсы алады. Жеті күн, жеті 

түн ойын-сауық болады. Ақырында күйеу баланы алып 

келеді.  Сол  кезде  елдің  барлығы  қалыңдық  деп  ойлап 

отырған  Үсен  жақында  ғана  өмірден  озған  анасын  аза 

тұтатындығын  айтып,  қырық  күн,  қырық  түн  мұрсат 

алады.  Күйеу  жігіт  келісімін  береді  және  қалыңдық 

жалғызсырамасын  деп,  оның  қасына  Зылиха  деген 

қарындасын қосады. Бірнеше күн өткеннен кейін Үсен 

Зылихаға  ішкі  сырын  ашады  және  көмек  сұрайды.  Ал 

Зылиха  Үсенді  ұнатып  қалады  және  оған  көмектесіп 

қана  қоймай,  онымен  бірге  қашып  кетуді  ойлайды.  Ол 

әкесіне  бір  аптаға  қонаққа  баратынын,  өзімен  бірге 

болашақ  жеңгесін  ала  кететінін  айтады.  Әкесі    оларға 

қызметші  беруді  және  жеті  күзетші  бөлуге  бұйырық 

береді. Жолда олар бір әдемі жерге демалуға тоқтайды. 

Осы жерде, лалагүлдер гүлдеп тұрған алаңқайға шатыр 

құрып,  кешкі  астарын  ішіп,  ұйықтауға  жатады.  Олар 

 

 

ӨЗБЕК ХАЛЫҚ ЕРТЕГІЛЕРІ 

 

 

 

 

379

 

 

күзетте  тұрған  жасақтардың  ұйықтауын  ұзақ  күтеді, 

бірақ  шыдам

-

дары  жетпейді.  Сонда  Үсен  білдірмей 

орнынан тұрып, күзеттегілерді түгел өлтіреді. Үсен мен 

Зылиха  ерлерше  киініп,  «Әй,  Бұхара,  қайдасың!»  деп, 

жолға шығады. 

Олар  шөл  далалар,  таулар  мен  тастардан  аман-есен 

өтіп,  Бұхараға  жетеді.  Арабтың  халифі  қызы  мен 

келінінің  ұзақ  уақыт  жоқ  болғанына  алаңдап,  оларды 

іздеуге адамдарды жібереді. Олар Зылиха мен келіннің 

қашып кеткені туралы хабар алып келеді. Ашу қысқан 

халиф  әлемді  төңкеріп  жіберуге  дайын  еді,  сөйтіп 

Бұхараға соғыс ашады.  

Қаланы  қоршап  алған  халиф  ханға  мынандай  хат 

жібереді:  «Егер  бір  тәуліктен  кейін  берілмесең, 

жастарыңды  да  кәріңді  де  түгел  қырып  саламын,  ал 

Бұхараны  өртеп,  жермен-жексен  етемін».  Бұхараның 

ханы  халифтың  ашулану  себебін  түсінбей,  аң-таң 

болады: - Мен ол ашкөз халифқа қанша салық төледім, 

оның  баласына  қызымды  бердім,  ал  ол  бәрібір  риза 

емес,  менің  тағымды  да  тартып  алмақшы.  Дарға 

асылып,  қарғаларға  жем  болғанша,  соғыста  мерт 

болған  жақсы.  Ол  өзінің  сарбаздарын  жинап,  қаланың 

сыртына  алып  шығады.  Бірақ  араб  халифатының 

әскерлері тәжірибелі және аяушылық дегенді білмейтін 

еді.  Қым-қуат  соғыстан  кейін  арабтар  қалаға  басып 

кіріп, сарайдың қабырғаларына келіп қалады. Осындай 

қайғылы  жағдайды  естіген  Махинбану  алдында  үн-

түнсіз  тұрған  Асан  мен  Үсенге:  -  Сендердің 

ержүректіліктеріңнің арқасында барлығымыз өзіміздің 

армандарымызға 

жеттік, 

енді 

сендердің 

қорқақтықтарыңның арқасында елім ата жауымыздың 

аяғының астына тапталып жатыр, - дейді. 

 

 

 

 

 

380 

 

 

Махинбанудың  көзінен  аққан  ыстық  жас  Асан  мен 

Үсенді 

бей-жай 

қалдырмайды. 

Олар 

өздерінің 

сауыттарын  киіп,  саймандарын  алып,  соғыс  алаңына 

шығады.  Үлкен  тапқырлықпен  және  ержүректілікпен 

Асан  мен  Үсен  жауға  қырғидай  тиеді.  Олардың 

ерліктерінен  рух  алған  бұхаралық  әскерлер  қарсы 

шабуылға  шығып,  арабтарды  жеңіп,  қаладан  қуып 

шығады. Халиф қорыққаннан қашып кетеді. 

Соғыс  біткеннен  кейін  Бұхараның  ханы  өзінің 

әскербасын қаланы құтқарған екі батырды іздеп табуға 

жұмсайды.  Олар  Асан  мен  Үсенді  ұзақ  іздейді.  Оларды 

соғыс  алаңында  көрген  сарбаздар  батырлардың 

ғайыптан  пайда  болып,  солай  жоғалып  кеткенін 

айтады.  Барлық  керуен  сарайларды,  саяхатшыларға 

арналған  үйлерді  тегіс  тексереді,  бірақ  ешқандай 

нәтиже  болмайды.  Батырлар  жер  жұтқандай  ғайып 

болады. 

Сонда  дін  иелері  ойланып,  былай  дейді:  -  Мүмкін 

олар  Әзірет  пен  Ілияс  пайғамбарлар  шығар.  Бірақ  хан 

оларға былай дейді: - Егер олар Әзірет пен Ілияс болса, 

бізге  емес,  арабтарға  көмектесетін  еді  ғой.  Бұл 

солардың  пайғамбарлары.  Жоқ,  бұл  батырлар сөз жоқ, 

шеттен  келген  батырлар.  Солай  деп  тағы  да  оларды 

іздеп  табуға  бұйрық  береді.  Ханның  қаһарынан 

қорыққан  хан  сарайының  күзет  басшысы  өзінің  қол 

астындағыларды  жинап  алып,  қаланы  тағы  да  аралап 

шығуға  бұйрық  береді.  Барлық  жерді  іздеп  шығады, 

бірақ  бұл  жолы  да  таба  алмайды.  Бір  адам  сарай 

күзетшісіне: - Есіме түсті, тақсыр. Қаланың оңтүстігінде 

шеткі  жақта  кішкентай  ескі  лашықта  бір  кемпір  мен 

шал тұрады. Олардың кедейлігі соншалықты, олардың 

үйіне, әдетте шеттен келгендер түспейді, бірақ сонда да 

барып көру керек, - дейді.   

жүктеу/скачать 4,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: