Қазақстан Республикасы денсаулық сақтау министрлігі c. Ж

Экoлoгиялық тәуелді және экoлoгиялық шартты аурулар

жүктеу/скачать 2,3 Mb.

бет	94/105
Дата	01.02.2023
өлшемі	2,3 Mb.
	#64297

1 ... 90 91 92 93 94 95 96 97 ... 105

10.2. Экoлoгиялық тәуелді және экoлoгиялық шартты аурулар

Денсаулық сақтау жүйесiн жан-жақты талдау жүргiзу жүйесiнде мониторинг жүйесiнде аурулардың экологиясына, экологияға тәуелдi ауруларға қатысты ақпарат; әлеуметтік-маңызды патология; тұрғындарға қоршаған ортаға және басқаларға резерв жасау ескерiлуге тиiс.

Қоршаған ортаның беймәлім сипаты туралы жеке білімдерін жоғарылату нәтижесінде экологиялық тұрғыдан тәуелді емес аурулар біртіндеп экологиялық шартты аурулардың балансына ауысады.
Алдыңғы тараудан келер болсақ, қоршаған орта факторы дамуында және патологияның жеке дамуында қауіптілік факторы болуы мүмкін. Адамға ауру тудырмайтындығына қарамастан, кейбір жағдайлар ол ауруды дамытады егер тұқым қуалаушылық, ағзаның қарсы тұруының болуы, инфекцияға төзімділік және т.б. сияқты нақты жағдайлар болса.
Айтылғандарды ескере отырып, қауіптілік факторы кез келген шығу тегі (тұқым қуалаушылық, кәсіби зияндылықтар, экологиялық, әлеуметтік және т. б. факторлар), қабілетті белгілі бір жағдайларда итермелейді немесе даму қаупін арттырады, және асқынған бұзушылықтар денсаулығының жай-күйі болып табылады (Румянцев Г. И., 2007).
Қауіп−қатер ерікті (автомобильді жүргізу, темекі шегу және т. б.), еріксіз (ластанған ауаны тыныстау), табиғи (радон), жасанды (синтетикалық заттар), белгілі (тұрмыстық жуғыш заттар), экзотикалық (микроағзалар, гендік инженерия өнімі), созылмалы, авариялық (апат), көрінетін артықшылықтары (шашты бояғыштар) (газтәрізді қалдықтарды жағатын пештер), өзін өзі бақылайтын (автомобиль жүргізу), басқа жағдайлармен бақыланатын (атмосфералық ауаның ластану), ақталмайтын (ең төменгі аталған жағдайда), ақталмайтын (максималды нақты жағдай немесе балама бағалау).
Көптеген соматикалық әсерлер (туа біткен ауытқулар, аллергиялық реакциялар және т. б.) көптеген факторлардың полиэтиологиялық әрекетімен пайда болады, стохастикалық (болуы мүмкін) немесе соматостохастикалық. Кейбір созылмалы жұқпалы емес аурулар (гипертониялық ауру, атеросклероз, созылмалы бронхит, бронхит демікпесі және т. б.) бар көп факторлы этиологиясы бар сондықтан, көбінесе дәлелдеуі қиын байланыс аурудың дамуы алдыңғы жағымсыз қоршаған орта факторларының әсер етуі. Мұндай жағдайларда болжауға даму қаупін сол немесе басқа патология болады белгілі бір ықтималдығы бар.
Осылайша, қауіп−қатер зиянды әсерін денсаулық – бұл даму ықтималдығы жағымсыз әсерлерін денсаулығы үшін белгілі бір деңгейде ықпал ету ұзақтығы, қоршаған орта факторларының қарай өсу әсер ету қауіп−қатері артуда. Қауіптілік факторы тұқым қуалаушылық, өмір салтына сыртқы орта факторларын әсер етуіне биологиялық факторлар (жасы, жынысы, ағзаның қарсы тұруын болуы, созылмалы аурулар және т. б.) арта түсуде.
Шегі жоқ әсерімен мутагендік және канцерогендік факторлардың спецификалық стохастикалық әсерлері пайда болады. Олардың пайда болуы жеке және популяциялық сандық мәнімен сипатталады.
Қоршаған орта факторлары модифицирлеуші рөлін атқара отырып, , аурудың клиникалық көрінісін өзгертеді және созылмалы аурулары жүрін қиындатады. Мұндай жағдайда қауіп қатер белгілі бір фактор әсерімен өзгереді басқа фактордың қатысуымен әсер ету түрі де өзгереді. Сонымен қатар, азот тотықтарымен атмосфера ауасының ластануында тыныс алу функцияларының бұзылуы созылмалы респираторлық аурулармен зардап шегетін науқастарда қиындай түседі.
Зерттелетін фактордың араласуы әсер ететін араласушы әсерге ие болуы мүмкін, ол зерттелетін қауіп-қатер факторымен байланысты және патология қаупіне әсер етеді. Мысалы, ауаның ластануының респираторлық ауруларға әсері зерттелсе, араласу факторы адам жасына және темекі шегу, сонымен қатар асбест шаң мен темекі шегуге ұшыраудан өкпе рагы мен плевральды мезолиялардың даму қаупі аралас фактор болып табылады.
Аурушаңдық ағзаның ішкі және сыртқы ортасы арасындағы байланысты болуы мүмкін. Бұл олардың коэффициенттерін шешу немесе табиғи тепе-теңдігін бұзуы мүмкін ортада ксенобиотиктердің болуымен артық немесе табиғи химиялық элементтердің тапшылығы туындаған эндемиялық аурулардың тән.
Ағза дамуында ауытқушылық және тұрғындар денсаулығын қауіп-қатер экологиялық факторлардың үлес оқыған бұзылуынан, климаттық және аумақтың географиялық, экономикалық және басқа да көптеген мүмкіндіктері түріне байланысты болады.
8 және 9 кестелерде адамға экологиялық фактрлар әсер ететін патологиялар классификациясы көрсетілген (A.П.Щepбo, 2002.).
Аурушаңдықтың пайда болуы ішкі және сыртқы орта арасындағы баланспен эндемиялық ауруларға тән болуы мүмкін. Қоршаған орта объектілерінде артық химиялық заттардың немесе жеткілікті химиялық заттар жоқтығы немесе бөгде қосылыстардың болуы дисбалансты тудыруы мүмкін. Флюороз, тісжегісі, эндемиялық зоб, темір тапшылығы сияқты қысқа мерзімді аурулардың этиологиясы мен патогенезі өте жақсы зерттелген. Дегенмен, басқа аурулардың этиологиясы мен патогенезі айтарлықтай анық емес.

Кесте 8 – Экoлoгиялық тәуелді аурулар (Щербо А.П., 2002)

№ п/п	Пaтoлoгия	Кейбір аурулар кластары мен топтары таралуына әсері болуы мүмкін шамамен алынған қоршаған орта факторлары тізімдері
1	2	3
1	Қанайналым жүйесінің аурулары	1. Атмосфералық ауаның күкірт тотықтарымен, көміртегімен азот тотықтарымен, фенол, бензолмен, аммиакпен, сернистыми қосылыстарымен күкіртсутегімен, этиленом, пропиленом, бутиленмен, май қышқылдары, сынаппен және т. б. ластануы 2. Шу 3. Тұрғын үй жағдайлары 4. Электромагниттік өріс 5. Құрамы ауыз су: нитраттар, хлоридтер, нитриттер, судың кермектігі 6. Биогеохимиялық ерекшеліктері жерлерде жетіспеушілігі немесе артық кальций, магний, ванадий, кадмий, мырыш, литий, хром, марганец, кобальт, барий, мыс, стронций, темір, сыртқы ортада 7. Қоршаған ортаның пестицидтермен және улы химикаттармен ластануы 8. Табиғи-климаттық жағдайлар: ауа райының күрт ауысуы, ауа ылғалдылығы, барометрлік қысым деңгейі, инсоляция, желдің күші мен бағыты
2	Жүйке жүйесі мен сезім мүшелерінің аурулары. Пcихикалық бұзылыстар	1.Табиғи-климаттық жағдайлар: ауа райының күрт ауысуы, ауа ылғалдылығы, барометрлік қысым, температуралық фактор 2. Биогеохимиялық ерекшеліктері: су мен топырақтың жоғары минералдануы 3. Тұрғын үй жағдайлары 4. Атмосфералық ауаның күкірт тотықтарымен, көміртегімен азот тотықтарымен, хроммен, күкіртсутегімен, двуокисью кремний, формальдегидом, сынаппен және т. б. ластануы 5. Шу 6. Электромагниттік өріс 7. Хлорорганикалық, фосфор органикалық қосылыстар және т. б. пестицидтер
3	Тыныс ау мүшелерінің аурулары	1. Табиғи-климаттық жағдайлар: ауа райының күрт ауысуы, ауа ылғалдылығы 2. Тұрғын үй жағдайлары 3. Атмосфералық ауаның, шаң, күкірт тотықтарымен, азот тотықтарымен, көміртегі тотығымен, күкіртті ангидридпен, фенол, аммиак, углеводородом, двуокисью кремний, хлор, акролеином, фотооксидантами, сынаппен және т. б. ластануы 4. Хлорорганикалық, фосфор органикалық қосылыстар және т. б. пестицидтер
4	Асқорыту мүшелерінің аурулары	1. Қоршаған ортаның пестицидтермен және улы химикаттармен ластануы 2. Сыртқы ортада микроэлементтердің жетіспеушілігі немесе артық болуы 3. Тұрғын үй жағдайлары 4. Атмосфералық ауаның, күкіт көміртегі тотығы, күкіртсутегімен, шаң, азот тотықтарымен, хлор, фенол, кремнийдің қос тотығы, фтор және т. б. ластануы 5. Шу 6. Ауыз су құрамы, судың кермектігі
5	Қан және қантүзілу мүшелерінің аурулары	1. Биогеохимиялық ерекшеліктері: хром, кобальт, сирек кездесетін металдардың сыртқы ортадағы жетіспеуі немесе артық болуы 2. Атмосфералық ауаның күкірт тотықтарымен, көміртегімен азот тотықтарымен, көмірсутекпен, аазот сутек қышқылы, этилен, пропилен, амилен, күкіртсутегімен және т. б. ластануы 3. Электромагниттік өріс 4. Ауыз судағы нитриттер және нитраттар 5. Қоршаған ортаның пестицидтермен улы химикаттармен ластануы
6	Тері және тері асты жасушаларының аурулары	1. Инсоляция деңгейі 2. Сыртқы ортада микроэлементтер жетіспеушілігі немесе артық болуы 3. Атмосфералық ауаның ластануы
7	Эндокринді жүйе, тағам бұзылыстары, зат алмасу бұзылулары	1. Инсоляция деңгейі 2. Сыртқы ортада қорғасын, йод, бор, кальций, ванадий, бром, хром, марганец, кобальт, мырыш, литий. Мыс, барий, стронций, темір, урохрома, молибден артық немесе жетіспеушілігінен 3. Атмосфералық ауаның ластануы 4. Шу 5. Электромагниттік өріс 6. Ауыз судың кермектігі
8	Туа біткен ақаулар	1. Атмосфералық ауаның ластануы 2. Атмосфералық ауаның пecтицидтармен ластануы 3. Шу 4. Элeктpoмaгниттік өріс
9	Несеп жыныс мүшелерінің аурулары Оның ішінде: жүктілік пaтoлoгиясы	1. Сыртқы ортада қ мырыш, қорғасын, йод, кальций, марганец, кобальт, мыс, темір жетіспеушілігі немесе артық болуы 2. Атмосфералық ауаның күкірткөміртегімен, көміртегінің қос тотығымен, күкіртсутегімен, этиленом, тотығымен, күкірт бутилен, амилен, көміртегімен ластануы 3. Ауыз судың кермектігі 1. Атмосфералық ауаның ластануы 2. Элeктpoмaгниттік өріс 3. Қоршаған ортаның пестицидтермен және улы химикаттармен ластануы 4. сыртқы ортадағы микроэлементтердің жетіспеушілігі мен артық болуы
1	2	3
10	Ауыз қуысы, мұрын-жұтқыншақ, жоғары тыныс жолдарының, кеңірдектің, бронхтардың, өкпе және басқа да тыныс алу мүшелерінің қатерлі ісігі	1.Атмосфералық ауаның ластану 2. Ылғалдылық деңгейі, инсоляция, температуралық фактор, құрғақ және шаңды борандармен болған күндер саны, барометрлік қысым
11	Өңеш, асқазан және басқа да ас қорыту ағзаларының қатерлі ісігі	1. Қоршаған ортаның пестицидтермен және улы химикаттармен ластануы 2. Атмосфералық ауаның канцерогенді заттармен, акролеинжәне басқа да фотооксиданттармен (азот тотықтарымен, озон, ПАВ, формальдегид, бос радикалдар, органикалық тотықтармен, майда дисперсті аэрозольдармен) ластануы 3. Жергілікті жердің биогеохимиялық ерекшеліктері магний, марганец, кобальт, мырыш, сирек кездесетін металдар, мыс жетіспеушілігі немесе артық болуы, топырақтың жоғары минералдануы 4. Ауыз су құрамындағы: хлоридтер, сульфаттар. Судың кермектігі
12	Несеп жыныс жолдары мүшелерінің қатерлі ісігі	1. Атмосфералық ауаның күкірт көміртегі, көміртегінің қос тотығымен, күкіртсутегімен, этиленмен, бутиленмен, амиленмен, күкірт тотықтарымен, көміртегімен ластануы 2. Қоршаған ортаның пестицидтермен ластануы 3. сыртқы ортада магний, марганец, мырыш, кобальт, молибден, мыс жетіспеушілігі немесе артық болуы 4. Ауыз судағы хлоридтер

Кесте 9 – Экoлoгиялық шартты аурулар (Щербо А.П., 2002)

№ п/п	Пaтoлoгия	Этиoлoгиялық фaктop
1	2	3
Табиғатпен байланысты шартты аурулар
1	Эндeмиялық зoб	Тиреоидты гормондар синтезіне қажетті қоршаған ортадағы йод жетіспеушілігі
2	Эндeмиялық флюopoз	Фтopдың артық болуы
4	Тіс жегісі	Фтop жетіспеушілігі
5	Эндeмиялық мoлибдeнoз	Мoлибдeннің артық болуы
6	Гипepceлeнoз	Ceлeннің артық болуы
7	Гeмocидepoз	Темірдің артық болуы
8	Мeтгeмoглибинeмия	Нитраттардың артық болуы
9	Кaшинa-Бeкa ауруы (уpoв ауруы)	Афлaтoкcин ролінен болуы мүмкін, кальций жетіспеушілігі фонындағы стронцийдің артық болуы
10	Пpacaдa ауруы (гипoцинкoз)	Мырыш жетіспеушілігі
11	Кишaн ауруы	Сeлeн жетіспеушілігі
Aнтpoпoгeнді аурулар
1	2	3
12	Минaмaтa ауруы	Мeтилсынаптың ағзаға түсуіне байланысты бұзылыстар
13	Тeхнoгeнді ocтeoпaтия, оның ішінде флюopoз	тeхнoгeнді фтop артық болуы
14	Мoлибдeнді пoдaгpa	Қоршаған ортадағы тeхнoгeнді мoлибдeннің артық болуы
15	Қорғасынды энцeфaлoпaтия және нeфpoпaтия	Тeхнoгeнді қорғасынның артық болуы
16	Итaй-Итaй ауруы	Кaдмийдің ағзаға түсуіне байланысты бұзылыстар
17	Кoбaльтті миoкapдиoпaтия	Қоршаған ортадағы тeхнoгeнді кoбaльттың артық болуы
18	Юшo ауруы	Пoлихлopбифeнил мен диoкcиндердің ағзаға түсуі

Шартты ауруды химиялық экспозициядан дәрігер анықтау үшін тамақ және инфекциялық табиғаты бар бұзушылықтарды тұрғындар денсаулығынан ажырату керек.

Экологиялық шартты ауруларға тән белгілер
- Кенеттен болатын аурулар.
- Аурулардың арнайы симптомдары.
- өзіне тән емес белгілері бар аурулар және зертханалық деректер.

Инфекциялы аурулардың контактілі берілу жолдары болмауы.

Қоршаған орта обьектілеріндегі химиялық заттардың болуымен барлық ауырғандарға әсер ету көздері.
«дoзa - жауап» тәуелділігін бекіту (ықтималдылығы артқан не заттың дозасына байланысты ауру күрделілігінің тәуелділігі).
Аталған популяциядағы сирек кездесетін аурулар санының артуы.
Тұрғындар арасында географиялық таралу сипаты.
Ауырғандардың жынысы, жасы, әлеуметтік жағдайы мен басқа да параметрлері бойынша таралуы. Аса сезімтал топ балалар, қарттар мен созылмалы ауруы барлар жатады.
Патогенетикалық белгілері бойынша аурушаңдық таралуының қауіп қатері жоғары топтар.
Аурушаңдық пен әсер етуші фактор арасындағы уақытша байланыс.
Нақты жағдай мен тұрғындар аурушаңдығы арасындағы байланыстың болуы (өндірістің ашылуы, жаңа затты өндіру, қалдықтарды көму және т.б.).
Биoлoгиялық нақты расталған жануарларда зерханалық тәжірибемен дәлелденген.
Қан ауырған немесе басқа да биосубстратах химиялық заттар немесе оның метаболиттерінің болуы.
профилактикалық және емдік іс-шаралар тиімділігі.

Сонымен қатар әрбір белгіні жеке-жеке емес, айқындайтын, жиынтығы, экологиялық шарттылығы ауруларды оларды болжауға мүмкіндік береді.

жүктеу/скачать 2,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 90 91 92 93 94 95 96 97 ... 105