Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

69 
ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ 
ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІ 
 
Баратбекқызы Ш. 
Ғылыми жетекші: Жанадилова Қ. Б., профессор ассистенті, PhD
Шоқан Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті, Көкшетау қ. 
 
sh.baratbekkyzy@gmail.com 
Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір оқушының бойында сапалы, 
әрі терең білім мен іскерліктің болуын, олардың шығармашылықпен жұмыс істеуін, ойлауға 
қабілетті болуын талап етеді. Бұл қоғам дамуының заманауи жағдайында импровизацияға, 
мәселелік жағдаяттарда дәстүрлі емес шешімдер шығаруға қабілетті шығармашыл тұлғаларға 
деген қажеттілік артып отырғандығын көрсетеді 
Қазіргі уақытта білім беру алдында барлық жағынан дамыған шығармашыл адамды 
ғана емес, сонымен бірге үнемі өзгеріп отыратын шындыққа икемді бағдарланған, түбегейлі 
жаңа салалар мен қызмет түрлерін игеруге дайын адамды тәрбиелеу міндеті тұр. 
"Шығармашылық" термині (лат. creatio-құру,) ХХ ғасырдың 50-ші жылдарында кең таралды 
және қазіргі уақытта психологиялық зерттеулерде кеңінен қолданылады. Бұл мәселе бойынша 
жұмыстардың көпшілігі шетелдік психологтардың есімдерімен байланысты (Ф.Баррон, Дж. 
Гилфорд, Э.П. Торренс, С. Медник, С. Роджерс, Дж. Лиззулли, Р. Стернберг және басқалар). 
Психологияда "шығармашылық" ұғымы "дарындылық, талантылық" сөзінің синонимі 
ретінде қарастырылады. 
Ойлау - бұл объективті шындықты белсенді бейнелеудің ең жоғары формасы. Ойлау 
(егер сіз жалпы психологияда берілген анықтамалардың ең қысқасын еске түсірсеңіз) – 
заттардың арасындағы шындықты жалпылап, сөз арқылы сыртқа шығару. Ойлау заттар мен 
құбылыстардың мәнін білуге мүмкіндік береді. Ойлаудың арқасында белгілі бір әрекеттердің 
нәтижелерін болжауға, шығармашылық, мақсатты әрекеттерді жүзеге асыруға болады. 
Қабілет мәселесі арнайы психологиялық зерттеудің пәні ретінде –ағылшын ғалымы 
Ф.Гальтон [5, 53б.] ұсынған адамдағы ерекшеліктердің эксперименттік және статистикалық 
зерттеулерінің негізінен болып табылады. Ф. Гальтон адамдардың жеке дара ерекшелігі 
мәселесін зерттеп, ғылыми зерттеулер жүргізе бастады. Сонымен бірге ұлы да қабілетті 
адамдардың өмірлерін бақылай келе кез келген деңгейдегі қабілеттілікте тұқымқуалаушылық 
негізгі шарт деген қорытындыға келді. 
Қабілеттер негізінен үш түрге бөлінеді: жалпы, арнаулы, практикалық. 
1.
Жалпы қабілет жеке тұлғаның қасиеті ретінде бақылағыштық жатады. Сонымен 
қатар, жалпы қабілеттілік байқалған адамдар әртүрлі іс-әрекетпен ойдағыдай айналыса 
алады. Мәселен, жалпы қабілеттерді меңгерген мектеп оқушылары көп жағдайда барлық 
пәндерден жақсы оқиды. 
2.
Арнаулы қабілет қандай да белгілі бір іс-әрекетті ойдағыдай орындауға мүмкіншілік 
жасайды. Математикалық техникалық, әдеби, музыкалық, бейнелеу өнері саласында және 
тағы басқа қабілеттілік қалыптасуы мүмкін. 
3.
Практикалық қабілет. Бұл түріне құрастырушылық – техникалық, 
ұйымдастырушылық, педагогикалық қабілеттер жатады 
Оқушылардың шығармашылық қабылетін дамытудың негізгі бағыты білім беру-
дамыту жүйесі болып табылады, жеке шығармашылық қабілеттерін, қажеттіліктерін, 
құндылық бағдарлары мен болашақ кәсіби қызметке, сондай-ақ технологиялық дайындыққа 
мотивтерін анықтауға жағдай жасайды. Білім беру жүйесінде адамның жеке қабілеттерін, 
қажеттіліктерін, құндылық бағдарлары мен мотивтерін ескере отырып, оның дамуы үшін 
жағдай жасау мүмкіндігі бар, олар кәсіби білім мен дағдыларды алуға бағытталған. 
Қоғамдағы әлеуметтік- экономикалық өзгерістер жаңа атап өткендей өмірлік 
мәселелерді шеше алатын шығармашыл белсенді тұлғаны қалыптастыру қажеттілігін 
көздейді. 

70 
Шығармашылық қабілетті дамыту - философиялық, мәдени, педагогикалық, 
әлеуметтік- психологиялық деңгейде зерттелінетін маңызды ғылыми мәселелердің бірі. 
Шығармашылық қабілеттер мәселесінің дамуына шетелдік ғалымдар өз үлестерін қосты 
және шығармашылық теорияларының мазмұны мен негізгі ережелерімен айналысты. 
Қазақ топырағында жеке тұлғаның қабілетін дамыту мәселелерін ХІХ ғасырда өмір 
сүрген қазақ ағартушылары А. Құнанбаев, Ы. Алтынсарин, Ш. Уәлиханов [18] 
шығармаларынан көруге болады. ХХ ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ ғұламалары мен 
қоғам қайраткерлері А. Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатовтардың 
педагогикалық мұраларында білім беру үрдісінде балалардың қызығушылығы мен 
қабілеттілігін қалыптастыру мәселесін ескеру керектігі баса айтылған. 
А. Құнанбаев шығармаларында адамды қоршаған орта – табиғаттың бір бөлігі дей 
келе, табиғаттың адам баласына берген керемет сыйы – туылғаннан бастап білуге, түсінуге 
деген ұмтылысы деп есептейді. Адамның ойы мен санасы еңбек іс-әрекеті нәтижесінде 
қалыптасып, дамиды деп тұжырымдайды. 
Ш. Уәлиханов жеке тұлға тәрбиесінде білім мен тәрбие шешуші рөл атқарады, адам 
қабілетінің дамуына бейімділігінің, ынтасының маңыздылығы зор екенін айтады. 
Ж.Аймауытов пікірінше, [3, 81б.] адамға табиғат сыйлаған қасиеттермен санаспаса болмайды 
деп, іштен туа біткен қабілетке үлкен мән береді. ХІХ ғасырда ол Бостон қаласында кәсіби 
бағдар беру ұйымы құрылғанын, мұның жұмысына мектеп басшылары, мұғалімдерімен қатар, 
зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне мүдделі әртүрлі қоғам өкілдері қатысып отырғанын, 
алынған мағұлматтарды бір-бірімен салыстырып, математикалық өңдеуден өткізген соң, 
зерттеуші әр баланың жеке қасиеттері қай кәсіпке сай екенін айқындағанына тоқталады. 
Демек, бұл жағдай әр шәкірттің, оның ата-анасының да мамандық таңдау мәселесіндегі 
жағдайын жеңілдетіп, болашақта өз қабілетіне лайық қандай мамандықты таңдап алуға 
болатынын анықтауға көмектеседі деген. 
Педагогикалық және психологиялық теорияда бастауыш мектеп жасындағы
оқушылардың шығармашылық ойлауын дамытуды ұйымдастыру үшін көптеген
міндеттемелер жүктелген, бұл мәселені шешудің маңызды дидактикалық шарттарының бірі- 
бастауыш сынып оқушыларына ойлау әдістерін үйретуге бағытталған арнайы әзірленген 
тапсырмалар жүйесі. Балалардың шығармашылық ойлауын қалыптастыру үдерісінде білім 
беру ойындарының мүмкіндіктері жеткілікті ескерілмеген. 
Мектепке дейінгі балалық шақта, бастауыш мектеп жасында болған формалардағы 
ойын өзінің дамушы мәнін жоғалта бастайды және біртіндеп білім мен еңбек қызметімен 
алмастырылады, оның мәні бұл іс-шаралар, жай ғана уақыт жұмсайтын ойыннан 
айырмашылығы, белгілі бір мақсатқа ие. Мұндай ойындарда ойлау, соның ішінде жоспарлау, 
болжау, сәттілік мүмкіндіктерін өлшеу, балама таңдау әрекеттері жетілдіріледі. 
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді зерттеу педагогикалық және психологиялық 
теорияда балалардың шығармашылық ойлауын дамытуды ұйымдастыру мәселесі әлі күнге 
дейін бірыңғай шешім таппағанымен, барлық дерлік зерттеушілер бірауыздан оқыту 
тәжірибесінде бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық ойлауын дамыту бойынша 
мақсатты жұмыс қажет және жүйелі болуы керек деген қорытындыға келді Осылайша, 
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық ойлауын дамыту қажеттілігі мен 
бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық ойлауын қалыптастыруға және дамытуға 
бағытталған жүйелі түзету-дамыту бағдарламасының болмауы арасында қайшылық бар. Бұл 
қарама-қайшылық осы зерттеуге арналған мәселені шешті. Бастауыш сынып оқушыларының 
шығармашылық ойлауын тиімді дамыту үшін оқулықтардан басқа әртүрлі оқу пәндерін оқу 
кезінде оқу үдерісінде қолдануға болатын тапсырмалар жүйесін қамтитын арнайы 
бағдарламаны қолдану қажет. Бұл жағдайда бағдарламаның өзі бастауыш мектеп 
жасындағы балалардың интеллектінің, қабылдауының және ойлауының ерекшеліктерін 
ескеруі керек. Тек осы жағдайда ғана оның жеке тұлғаға бағытталған оқыту тәсіліне сәйкес 
келетіндігі туралы айтуға болады. Шығармашылық саласы зерттеу үшін күрделі және 
көптеген қайшылықтарды тудырады, өйткені берілген мәселеге қатысты фактілердің 

71 
эмпирикалық өрісі өте кең. ХХ ғасырдың 60-жылдарында шығармашылықтың 60-тан астам 
анықтамалары сипатталған және олардың осы уақытқа дейін жинақталған санын бағалау 
қиын. Жалпы алғанда, шығармашылық ұғымы жаңа, ерекше нәрсені жасауға ықпал ететін 
психиканың ерекшеліктерін қамтиды. Шығармашылықты зерттеу мәселесінің кең ауқымды 
тарихы бар. 
Білім беруде шығармашылық қабілеттерін дамыту мәселесі барлық уақытта 
мұғалімдердің үлкен қызығушылығын тудырды. Қазіргі уақытта шығармашылық қабілеттерін 
дамыту қажеттілігі одан әрі күшейе түсті, сондықтан бүгінгі таңда шешім өте өзекті болып 
отыр.[4, 174б.] Жоғары ақпараттық өрісі бар қазіргі қоғам адамға жоғары кәсіби талаптар 
қояды. Әлеуметтік бәсекелестіктің өсуі жағдайында жас адам өзінің білімі мен дағдыларын 
шығармашылықпен қолдана білуі керек, іс-әрекетті мүмкіндігінше тиімді ету үшін өзгерте 
білуі керек. Қазіргі қоғамда сұранысқа ие болу үшін жаңа нәрсе жасау керек. Қазіргі білім беру 
жүйесі дамып келе жатқан қоғам мен мемлекеттің жылдам қарқыны мен жағдайларын 
ескереді. Сондықтан көптеген мұғалімдер оқушылардың шығармашылық қабілеттерін 
дамытуға ерекше назар аударады. Білім алушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту 
мәселесін шешудің қызықты мысалдарының бірі ойындар, шығармашылық тапсырмалар және
т.б. 
Шығармашылықтың жоғары көрсеткіштері болашақта шығармашылық жетістіктерге 
кепілдік бермейді, тек шығармашылыққа жоғары мотивация болған кезде және қажетті 
шығармашылық дағдыларды игеру кезінде олардың пайда болу ықтималдығын арттырады. 
Шығармашылық мінез-құлық пен өзін-өзі көрсетудің, шығармашылық әрекеттерді 
модельдеудің кейбір аспектілері мен тәсілдерін оқыту тәжірибесі шығармашылықтың 
айтарлықтай өсуін, сондай-ақ тәуелсіздік, жаңа тәжірибеге ашықтық, шығармашылыққа деген 
жоғары қажеттілік сияқты жеке қасиеттердің пайда болуы мен нығаюын көрсетеді. 
Бастауыш мектеп жасындағы оқушылардың шығармашылық ойлауын дамыту мәселесі 
бойынша зерттеулердің психологиялық-педагогикалық тәжірибесін анықтай отырып, 
педагогика мен психологияны зерттеу пәні ретінде шығармашылық ойлау ұғымына былай 
қорытынды жасауға болады. 
-
Шығармашылық ойлау бұл белгілі бір мәселенің түбегейлі жаңа немесе 
оңтайландырылған шешімін табудың нәтижесі болып табылатын ойлау. 
-
Шығармашылық ойлау жаңа идеялар жасауға бағытталған. 
-
Шығармашылық ойлау тек адамға ғана тән; 
-
Шығармашылық ойлаудың айқын белгілері бар: бейсаналық, ерік - жігер мен ақылмен 
бақыланбау, сондай - ақ сана-сезімнің өзгеруі, стихиялылық, шығармашылық әрекеттің 
кенеттен болуы және сыртқы жағдайлық себептерге тәуелсіздік. 
Шығармашылық ойлаудың келесі қасиеттері бар: ізденістегі қырағылық, ойлау үдерісін 
қысқарту қабілеті, тасымалдау қабілеті, қабылдаудың тұтастығы,біркелкілігі, есте сақтау 
қабілеті, икемділігі, интеллекттің икемділігі, бағалау әрекеттеріне қабілеттілік, еркін сөйлеу, 
істі соңына дейін жеткізу қабілеті, кәсіби қабілеттер және т.б. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: