Қазақстан республикасы ғылым және жоғары білім министрлігі ш. УӘлиханов атындағы

33 
қаралған. Агрессивті мінез-құлықты жасөспірімдердің ата-аналарына арналған ұсыныстар 
беріледі.
Кілтті сөздер:
агрессия, жасөспірімдер, девиантты мінез-құлық, жасөспірімдер 
дағдарысы. 
ХХІ ғасырдың жасөспірімдері алдыңғы ұрпақтардан ерекшеленетінін байқаймыз. Олар 
ғылыми-техникалық заманында өмір сүреді. Ой-саналары айтарлықтай тез жетіледі. Бірақ та 
интернетке көп уақыт бөле отырып, олардың қоғаммен қарым-қатынасы төмен болып, қашуды 
жөн көреді. Сол себепті бұндай жасөспірімдерде қарым-қатынас проблемалары туындап, оның 
салдарынан агрессивті мінез-құлық пайда болады.
Жасөспірімдік өтпелі шақ - балаларға ғана емес ата-аналарға да арналған нағыз сынақ. 
Баланың көңіл-күйінің құбылмалы болуы, оқшаулануы, эмоционалды-сезімталдылығының 
жоғары болуы, психоэмоционалды теңгерімсіздік, қоғамның қысымы, өзіне деген сенімсіздік, 
терең мазасыздық пен қорқыныштың бар болуы, қоғамда өз орнын таба алмауы агрессивті 
және девиантты мінез-құлықты тудырады.
Агрессия - бұл өте күрделі және деструктивті эмоция. Латын тілінен аударғанда 
агрессия сөзі - шабуыл, басқындықты білдіреді. Агрессия - тірі заттар немесе жансыз заттар 
болуы мүмкін объектілерге зиян келтіруге бағытталған мінез-құлық. Агрессивті мінез-құлық 
физикалық және психикалық ыңғайсыздыққа, стресске жауап беру формасы ретінде қызмет 
етеді. Сонымен қатар, ол кез-келген маңызды мақсатқа жетудің құралы бола алады, соның 
ішінде өзін-өзі растау арқылы өзінің мәртебесін көтеру [1]. 
Агрессивті мінез-құлықтың ерекшеліктері: 
- іс-әрекеттер деструктивті, заңдарға, мінез-құлық нормаларына қайшы келеді; 
- агрессияны көрсетудің нақты мотиві бар; 
- қосымша белгілері - ашуланшақтық, дұшпандық, физикалық және психикалық 
зорлық-зомбылыққа бейімділік. 
Жасөспірім алдына мақсат қойып, өз армандарын орындауға талпынады, бірақ та 
көптеген кедергілерге тап болған кезде тез жеңіліп, агрессивті мінез-құлықтың пайда болуына 
жол ашады. Осы мінез-құлықты тудыратын факторлары болады. Олар әрине де, биологиялық, 
әлеуметтік және психологиялық. Биологиялық факторға тұқым-қуалаушылық, есірткі, ішімдік 
және психотроптық препараттарды теріс пайдалану, бас миының жарақаттары мен жұқпалы 
аурулары жатады. Әлеуметтік факторға отбасының, туған-туыстарының, достарының, жалпы 
қоғамның әсерінен туындауы жатады. Психологиялық факторға эгоцентризм, эмоционалды 
тұрақсыздық, мазасыздық, күдіктенушілік, тәуелділік, стресс, апатия жатады. 
Бұл агрессия жасөспірімдер дағдарысымен бірге жүреді. Жасөспірім дағдарысы "қиын 
жас", "өтпелі жас" немесе жасөспірім дағдарысы деп те аталады. Жасөспірімдер дағдарысы 
көптеген факторларға байланысты әр балада әр түрлі болады: оған ересектердің назары, 
құрдастарының, айналасындағылардың, ата-аналардың әсері. Жағдайлардың қолайсыз 
үйлесімімен дағдарыс бірнеше жылға созылуы мүмкін және мұғалімдер мен ата-аналар үшін 
де, жасөспірімнің өзі үшін де өте жағымсыз. Дағдарыстың мәнін құрайтын қарама-
қайшылықтар өткір түрде жүруі мүмкін, күшті эмоционалды тәжірибелер, балалардың мінез-
құлқындағы бұзылулар, олардың ересектермен қарым-қатынасында. Л. С. Выготский 
дағдарыстың жарқын көріністері балаға қарағанда қайта құрыла алмайтын әлеуметтік орта 
мәселесі деп санайды [2]. 
Р. Сирстің зерттеулеріне сәйкес, агрессияны әлеуметтендіруде екі маңызды мәселе бар 
екендігі дәлелденді: 
1) жұмсақтық (ынталандыру, ата-аналардың баланың іс-әрекетін бағалауға және көруге 
дайын болу дәрежесі); 
2) ата-аналардың баланың агрессивті мінез-құлқын жазалауының ауырлығы. 
Жасөспірімдердің агрессивтілігін тудыратын жағдайлардың ішінде мыналарды бөліп 
көрсетуге болады: 
- ересектер мен құрдастардың қатыгездігі; 
- жасөспірімнің қадір-қасиетіне нұқсан келтіру; 

34 
- шамадан тыс қамқорлық; 
- қорғау және кек алу; 
- артықшылықты көрсетуге ұмтылу; 
- қажетті нәтижеге қол жеткізуге ұмтылу. 
Жасөспірімдер агрессиясының формалары 
Агрессивті мінез-құлықты жіктеу кезінде мотивтер, әсер ету түрі, белсенділік, 
объектіге назар аудару ескеріледі. Агрессия әр түрлі формада болады. Формальды 
сипаттамаларға сәйкес Н.М. Платонова агрессивті әрекеттердің келесі түрлерін ажыратады:
- теріс-позитивті (деструктивті - конструктивті); 
- айқын және жасырын (сыртқы бақыланатын агрессия - жасырын агрессия); 
- вербальды-физикалық (ауызша шабуыл - физикалық шабуыл); 
- тікелей-жанама (объектіге тікелей бағытталған - басқа объектілерге ығыстырылған); 
- дұшпандық-аспаптық (басқа адамға зиян келтіру/ауырсыну мақсатында - басқа 
мақсаттар үшін); 
- эго-синтоникалық (жеке тұлға қабылдаған) - эго-дистоникалық (жеке тұлғаның өзі 
айыптайтын "Мен" үшін жат) [3]. 
Жасөспірімдердегі агрессия түрлері: 
Физикалық агрессия: ол әртүрлі масштабта бұзақылық, вандализм түрінде көрінеді. 
Көбінесе адамдарға, жануарларға бағытталған. 
Вербальды агрессия: ауызша шабуыл, қорқыту, қорлау. 
Жанама агрессия: өсек, сарказм, адамның артында талқылау. 
Тікелей агрессия: әр түрлі әдістер тікелей белгілі бір адамға қолданылады. 
Агрессия-қорғаныс: басқа адамның, адамдар тобының деструктивті мінез-құлқына 
реакция. 
Агрессия-арандату: белгілі бір реакция алу үшін алдымен соққы беру. 
Экспрессивті форма: жүйке қимылдары, заттарды ұру, бет әлпеті және наразы мимика, 
айқайлау, балағат сөздер. 
Жасырын агрессия: бала сабырлы көрінеді, бірақ сонымен бірге ескертулер мен 
өтініштерді елемейді. 
Осы түрлерді ескере отырып, агрессивті баланы тануға еш қиындық соқпайды. Бұл 
агрессивті мінез-құлық девиантты балаларда көбінесе кездеседі және де айқын көрінеді. 
Қыздарда агрессия жанама және вербальды түрде көрсетеді. Ал ұлдарда физикалық, ашық, 
тікелей агрессиямен сипатталады. Қазіргі заманды алсақ, физикалық пен экспрессивті 
формалы агрессия көп. Оған қоса аутоагрессияны атап өткен жөн. Аутоагрессияда жасөспірім 
өзіне агрессияны бағыттайды. Мұндай жағдайда оларда депрессия, суицид жасауға тәуелділік 
байқалады. Темекі шегуді, алкогольді, наркотиктарды ерте жаста қабылдай бастайды. 
Өздеріне қиянат жасайды: денелеріне өткір затпен жара жасап, суреттер салуы; жоғары 
қабатты үйлерден секіріп құлауы; суға батып қалуы; көліктің астынан түсіп кетуі мүмкін.
Әлеуметтік жағдайларда көбінесе отбасы мен құрдастар баланың осындай агрессивті 
мінез-құлықтың пайда болуына себепші болады. Олардың себептері: баланың жеке кеңістікке 
басып кіру; жанжалдарды айқаймен, жанжалдармен күшейту; баланың іс-әрекеттері, мінез-
құлқы туралы теріс пікір айту; жасөспірімнің жаман мінез құлқын бөгде адамдармен талқылау; 
физикалық-психикалық кемшіліктерді мазақ ету; құрдастардың ауыр сөзбен тиісіп жүруі. 
Әрине ондай қылықтарды бастан кешу қиын, әсіресе жақын адамдарынан. Олардың ауыр 
сөздері немесе көп көңіл бөлмеуі баланың жүрегіне қатты батады. Ондай шақта балаға ата-
ананың қолдауы ауадай қажет. Бірақ, өкінішке орай, ата-аналар бұны ескермейді. Сол себепті 
бала агрессивті, девиантты болып өседі. Агрессивтілігі жоғары балаларды тәртіпке келтіру 
қиынға соғады. Кейбір балаларды есепке қояды. 
Баланы агрессивті мінез-құлықтан қорғау үшін ата-аналар өздерінен бастауы керек. 
Толерантты, сабырлы, қорғансыз болу қажет.
Жасөспірімдердегі агрессияны қалай болдырмауға болады: 

35 
1.
Жанжалды жағдайларды дұрыс шешуге үйрету. Көбінесе ата-аналар баланы, 
ренжітсе - оған тиісінше жауап бер деп үйретеді. Жасөспірім кезіндегі бұл тәсіл агрессивті, 
орынсыз мінез-құлыққа айналдырады.
2.
Баланың өзінің "Менің" күшейту. Көбінесе оның пікіріне қызығушылық таныту 
керек, оның орнына шешім қабылдамау. Бұл болашақта кумирге еліктеуден аулақ болуға 
көмектеседі.
3.
Ата-аналар өздерінің мінез-құлқын бақылауы керек. Балалар әрқашан 
айналасындағы адамдардың мінез-құлқын қабылдайды. 
4.
Ешқашан физикалық жазаға жүгінбеу керек. 
5.
Агрессивтіліктің жағымды жақтарын дамыту, жағымсыз қасиеттердің дамуына жол 
бермеу. Позитивті аспектілер-табандылық, белсенділік, бастамашылық. Теріс - оқшаулау, 
дұшпандық. 
6.
Зорлық-зомбылық көріністері бар фильмдерді, бейнелерді, компьютерлік 
ойындарды көруді шектеу қажет. 
7.
Баланың басқа балалармен жанжал туғызуға деген ұмтылысын тежеу. Агрессияның 
алғашқы көріністері - мұрынның астында күңкілдеу, жағымсыз көзқарастар, айыптау. 
8.
Баланы эмоцияларды көрсетуге және басқаруға үйрету. Ашу, реніш, ашулану 
қалыпты жағдай. Бірақ та басқаларға зиян келтірместей эмоцияларды шашырату керек.
Баланың энергиясын дұрыс бағытқа бұру қажет. Спорт, би, тілдік мектептерге 
жаздырып, қатыстыру. Бала неғұрлым көп жұмыс істесе, соғұрлым оның барлық 
ақымақтықтарға уақыты аз болады. Сабырлылық, шыдамдылық, жеке мысал ата-аналарға 
балалардың қиын кезеңінен өтуге көмектеседі. Агрессиямен күресті жыныстық жетілу 
басталғанға дейін бастау керек. Егер бала әрқашан өзін жақсы көретін, толыққанды отбасы 
мүшесі ретінде сезінсе, ол үшін агрессивті мінез-құлық жай ғана қолайсыз болады.
Әдебиет 
1.
Глоссарий психологических терминов/ ред. Н. Губина. - М.: Наука. - 1999. 
2.
Выготский,Л. С. Педология подростка/ Л.С. Выготский. –М., 1929—1931. 
3.
Платонова, Н. М. Агрессия у детей и подростков: Учебное пособие/ Н. М. Платонова. – Спб.: 
Речь, – 2006. 

жүктеу/скачать 19,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: