Ж. Әміржан  —  Қ.Жұбанов  атындағы  Ақтөбе  өңірлік  мемлекеттік  университетінің

62 
арасында  кеңінен  тараған.  Бұл  жолдар  арқылы  соттың  адам  өмірі  мен  тағдырын  шешуде 
маңызды рөл ойнағанын байқауға болады. 
18-19  ғасырлардағы  уақытта  осы  жүйесіне  жаңа  қағидалар  енгізіле  бастады.  Олардың  ең 
маңыздысы,  әрі  негізгісі  ретінде  әлі  күнге  дейін  өзіндік  құндылығын  жоғалтпаған  демок-
ратиялық қағиданы айта кетсек болады. Бұл қағиданың көріністері келесідей белгілермен анық-
талады:  сот  процесінің  ашықтығы  және  жариялылығы,  сонымен  қатар,  оның  алдында 
барлығының  теңдігі,  судьяларды  сайлау,  формальды  дәлелдемелерден  бас  тарту  және  де 
айыпталушының кінәсі толық дәлелденбеген жағдайға қатысты оны кінәсіз деп есептеу. 
Сот — сот төрелігін мемлекеттік органның атынан жүргізілетіндігіне байланысты, әрі оның 
орындалуы  мемлекет  күшімен,  бақылауымен  іске  асатын  болғандықтан,  ол  мемлекет 
механизмінің  ерекше  маңызды  бөлігі  ретінде  қарастырылады.  Осындай  мемлекеттің  маңызды 
қызметтерін жүзеге асыруына орай ол толығымен арнайы заңдар жүйесімен реттеледі
2
.  
Қазақстан  Республикасының  соңғы  1995  жылғы  30  тамызда  қабылдаған  жаңа  Консти-
туциясының  3-бабы  бойынша  мемлекеттік  биліктің  біртұтастығын  және  оның  өз  кезегінде 
бірнеше бағытқа бөлінеді, атап айтқанда, заң шығарушы орган, атқарушы орган және сот билігі 
болып  ажыратылады,  әрі  олардың  іс-қимыл  жасауының  әдісін  тежемелік,  тепе-теңдік  жүйесін 
енгізу арқылы бекітіп берді
3
.  Сот  билігі  Қазақстан  Республикасының  атынан  жүзеге  асыры-
лады және өзіне азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдде-
лерін  қорғауды,  Қазақстан  Республикасы  Конституциясының,  заңдарының,  өзге  де  норма-
тивтік-құқықтық  актілерінің,  халықаралық  шарттарының  орындалуын  қамтамасыз  етуді 
мақсат етіп қояды
4
. Соттың шығарған үкімдері мен шешімдері, басқа да қаулылары респуб-
лика  аумағына  түгелдей  қатысты,  міндетті  күш  болғандықтан,  оны  орындамау,  сонымен 
қатар, сотқа құрметтемеудің басқа да түрлеріне байланысты заң бойынша жауапкершілікке 
әкеліп  соғады.  Алдына  қойған  мақсаты  мен  міндеттеріне,  сондай-ақ  өздеріне  тиесілі 
құзіретіне  байланысты  орналасқан  соттар  жиынтығы  сот  жүйесін  құрайды.  Осыған 
байланысты еліміздің сот жүйесіне қысқаша тоқталып кетсек. Республикамыздағы сот жүйе-
сінің  ажыратылуы  жөнінде  «Қазақстан  Республикасының  сот  жүйесі  мен  судьяларының 
мәртебесі туралы» 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Заңының 3-бабына сәйкес және Қазақстан 
Республикасы  Конституциясының  75-бабының  3  және  4-тармақтарында  айтылған.  Бұл  заң-
дарға  сәйкес  еліміздің  сот  жүйесінің  Жоғары  Сот  пен  жергілікті  соттарға  бөлінгендігі 
туралы жазылған. Жергілікті соттарға жататындар: 
1)  облыстық  және  соған  теңестірілген  соттар  (яғни  өзімізге  белгілі  Республикалық 
маңызы  бар  қалалардың  —    Алматы  және  Астана  қалаларының  соты  облыстық  дәрежедегі 
сотпен теңестірілген, әскерлердің соты); 
2) аудандық (қалалық) соттар және біріккен күштердің (гарнизондардың, құрамалардың, 
армиялардың) әскери соттары. 
Ал жалпы сот жүйесін шартты түрде келесідей үш буынға бөлуге болады: 
1)  негізгі  (аудандық,  қалалық  соттар,  гарнизондардың,  құрамалардың,  армиядардың 
әскери соттары); 
2)  орта  (облыстық  соттар  және  жоғары  айтып  өткеніміздей  астананың  және  респуб-
ликалық маңызы бар қалалардың соттары, әскерлердің әскери соттары); 
3) жоғары (Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты). 
Осы  аталған  ұғымдардан  айыра  қарауды  қажет  ететін  сот  инстанциясы  ұғымы  да  бар. 
Бұл  ұғымдарға  анықтама  берсек,  сот  жүйесінің  буындары  ұйымдық  құрылым  қағидаларын 
сипаттайтын болса, ал сот инстанциялары (бағаныштылық сатылары) шешілетін міндеттер -
дің  өзіндік  ерекшеліктерімен  өкілеттілік  аумағы  және  оның  сипатын,  сондай-ақ  сот  ісін 
жүргізудегі тек соған ғана тән ерекшеліктерін айтады. Яғни сот инстанцияларын сот істерін 
шешу  барысында  (істің  мазмұнына  байланысты  шешім  қабылдау  не  болмаса  осындай 
шешімдердің  белгілі  бір  заңдылығы  мен  негіздерін  ексеру)  толығырақ  өз  деңгейінде  анық -
талған бір функцияны жүзеге асыратын сот ретінде түсінсек болады. 
Бірінші инстанция соты деп белгілі бір істі қарайтын және сол іс бойынша нақты шешім 
қабылдайтын  сотты  айтады.  Ондай  соттарға  аудандық,  облыстық,  Жоғары  Сотты 
кіргізуімізге болады. 
Екінші  инстанция  соты  деп  бірінші  инстанция  соты  қабылдаған  сот  актілерінің  заңды-
лығы мен негізділігін тексеретін сотты айтады (апелляциялық инстанция)
5
. 

63 
Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекеттігінің жариялылығы қоғамдық өмірдің 
барлық  дерлік  салаларында  азаматтардың  құқықтары  мен  бостандықтарын  тиімді  түрде 
қорғау керектігін меңзейді. Осыған орай республикада жүргізіліп отырған сот  — құқықтық 
реформасы  шетелдік  құқықтық  құрылыс  тәжірибесіне  құқықтық  институттармен  рәсім-
дердің тиімділігі және олардың өміршеңдігімен танысу, дәлелдеу мақсатын ескере отырып, 
осындайларды пайдалану мақсатында қарау қажеттілігін көрсетеді
6
. 
Әлемде  қаншаға  жуық  тәуелсіз  мемлекет  болса,  сонша  дерлік  Конституция  бар,  ал  сол 
Конституциялар  өз  кезегінде  сот  жүйесі  мен  соттардың  түрлерін  айырады.  Қазіргі  демокра-
тиялық қоғамда орын алатын алуан түрлі заң тартыстарында құқық үстемдігін қамтамасыз етуде 
осы сот билігінің рөлі ерекше. АҚШ-тың француз зерттеушісі Алексис де Токвил сот төрелігінің 
әлеуметтік рөліне қатысты «Демократия в Америке» атты кітабында былай тұжырымдаған: «Сот 
төрелігінің  ұлы  мақсаты  зорлық  мұратын  құқық  мұратына  өзгертуден,  үкімет  пен  олар 
пайдаланатын  күш  арасында    құқықтық  бөгет  орнатудан  тұрады»
7
.  Сот  төрелігі  мемлекеттік 
зорлықты өркениет шеңберіне шығаруда ғана емес, сонымен қатар жеке субъектілер арасындағы 
тартыстарды құқықтық негізде шешуде де атсалысады. Қоғам мүшелерінің құқықты тану туралы 
түсінік деңгейі  жоғары батыс елдерінде сот  шешімінің орындалмауына жол беру мүмкін емес, 
әрі кешірілмейді. 
Алғашқы  кезекте  АҚШ-тың  сот  жүйесі  мен  қылмыстық  процесінің  оң  жақтарына  назар 
аударсақ. Бізге осы елдің кез келген саладағы қоғамдық тұрмысының түрін, жақтарын құқықтық 
реттеудің жинақталған тәжірибесін талдау, оған сын көзбен қарау, тіпті пайдалану үшін жақсы 
мүмкіндіктері бар сияқты көрінеді.  
Америкалық  соттар  біртұтас  сот  жүйесін  немесе  мемлекеттік  құрылымды  құрамайды. 
Мәні бойынша оны біртұтас «америкалық сот жүйесі» деп айта алмайсың. Америкалық сот 
жүйесін  айтқанда,  көптеген  бір-біріне  тәуелсіз  жүйемен  бетпе-бет  келеміз.  Осы  сияқты 
америка  құқығының  қайнар  көзі  де  жетерлік.  Бір  жүйедегі  соттар  басқа  жүйеде  әзірленген 
заңдарға жиі қолданады және түсінік береді. Оның үстіне сол іс бір, немесе екі, немесе бір -
бірін қайталайтын сот жүйесінде қаралуы да мүмкін. Осы және басқа да жағдайлар Құрама 
Штаттарда сот ісін жүргізу жүйесінің ерекше күрделілігімен байланысты.  
Жалпы федералдық сот жүйесі мен ел штаттарының сот жүйесінің құрылымында өзде-
ріне  тән  ерекшеліктер  бар.  Негізінен  жүйелер  бір-біріне  ұқсас,  тек  олардың  арасындағы 
басты  айырмашылық  нақты  қызметі  мен  ұйымдастырылуына  қатысты.  Сот  жүйесі  пирами-
дасының  негізі  —  бірінші  сатыдағы  соттар.  Ал  пирамиданың  ең  басында  —  әдеттегідей 
Жоғары Сот деген атауға ие жоғары сатыдағы соттар. Федералдық штаттардың көпшілігінде 
дерлік  аралық  деңгей  жүйесінде  апелляциялық  соттар  жұмыс  жасайды.  Аталған  барлық 
соттар өздерінің сипаты мен сот билігінің тұжырымдамасын ағылшынның жалпы құқықтық 
және  әділ  құқық  сотынан  алған.  Америкалық  сот  үлгілеріне  тоқталсақ:  бірінші  сатыдағы 
соттарды  біздің  соттармен  салыстыратын  болсақ,  бұл  жердегі  саты  ұғымы  қолданылған, 
демек төменгі соттар болып табылады. Оларды басқаша «шектеулі құзырлы» деп те атайды. 
Олай  аталу  себебі  жалпы  құзырлы  соттардан  құзыретінің,  билігінің  шектеулілігімен  ерек-
шеленеді. Ал, бізбен ұқсастығы тек бір нақты іс бойынша ғана шешім шығара алуы болып 
табылады.  Мысалы,  кейбір  штаттарда  жол  қозғалысында  соттар  жұмыс  жасайды,  демек 
олардың қарауына тек көше қозғалысы ережелеріне қатысты ұсақ бұзушылықтар жатады.  
Федералды  сот  билігі  жүйесі  штаттағы  үш  қабаттан  тұратын  пирамиданы  білдіреді. 
Яғни оның негізі – бірінші сатыдағы соттар, өңір ісінің округтік соттары, ал орта деңгейіне 
– апелляциялық соттар, жоғары басында – Жоғарғы Сот болады. 
Жалпы Құрама Штаттардың Жоғарғы Соты 65 апелляциялық сотты қадағалау құқығына 
ие: Құрама Штаттардың 13 апелляциялық соты барлық мәселелерге қатысты және штаттың 
50  жоғарғы  соты.  Осыған  орай  бұдан  ауқымды,  әрі  күрделі  апелляциялық  сотты  дүние 
жүзінде табу қиын деуге болады
8
. 
Өз  ойымды  Қазаақстанда  сотты  пайдаланушылардан  әлеуметтік  қарастыру  есебімен 
қорытындыласам, респонденттердің 71,3%-ы сот қызметтеріне көңілі толады. Бұл  — әрине 
салыстырмалы түрде кейбір шет мемлекеттерден жоғары көрсеткіш. Атап айтқанда Италия, 
Грузия,  Латвия  және  Нидерланды  елдерінде  бұл  көрсеткіш  37,5%  бастап  81%  шамасында
9
. 
Демек,  елімізде  сот  жүйесін  қанағаттанарлық  деп  бағалауға  болады.  Алайда  бұл  жақсы 

64 
немесе  өте  жақсы  дегенді  білдірмейді.  Сондықтан  бұл  салада  әлі  де  болса  бірқатар 
жұмыстар атқарылуы керек.
                                                 
1
   Баянов Е. Қазақстан Республикасы Конституциясының мемлекеті мен құқығының негіздері. — Алматы, 2003. 
2
   «Қазақстан  Республикасының  Сот  жүйесі  және  судьялар  мәртебесі  туралы»  2000  жылғы  25  желтоқсандағы 
Қазақстан Республикасының Конституциялық Заңы. 
3
   Качалова О.В. Судебная система. — М., 2000. 
4
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж.30.08. 
5
   Баянов Е. Қазақстан Республикасы Конституциясының мемлекеті мен құқығының негіздері. — Алматы, 2003. 
6
   Алиев М. М. Қазақстан Республикасы сот және құқық қорғау жүйесі. — Астана, 2004. 
7
   Токио А. Демократия в Америке. — М, Прогресс, 1992. 
8
   Алиев М. М. Көрсет.еңбек. 
9
   // http://sud.gov.kz/kaz/content/sot-zhuyesinin-zhana-obektilerin-salu. 
 

жүктеу/скачать 7,29 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: