Қазақстан Республикасы жоғарғы оқу орындарның қауымдастығы
жүктеу/скачать 1,55 Mb.
|
1093 k L
- Бұл бет үшін навигация:
- Құдайдың өмір сүруінің бес дәлелін айтады
- Ибн Син Әбу Әли
| Номинализм (лат. Nomina - есім, атау) дегенiмiз ─ философиялық ағым, ол бойынша жалпылық, жекені айқындай алмайтыны былай тұрсын, тіпті нақты өмір сүрмейді де. Жалпы идеялар бос сөз, жеке заттарға адам тарапынан берілетін атаулар ғана, шын өмір сүретін тек жеке заттар, ал адам болса сол жеке заттар мен құбылыстарды ғана танып біледі. Номинализмде материяның алғашқылығы туралы материалистік ұғым қалыптасты. Бұл ілім дін иелерінің ашу - ызасын тудырды.
Реализм (лат realis ─ шындық, заттық) жалпы ұғымдар, әмбебаптық (универсалийлер) реалды, әуелбастан өмір сүреді – дейдi. Ансельм Кентерберийскийдің пікірінше, жалғыз құдай өмір сүреді, дүниеде бар нақты заттар мен құбылыстардың бастамасы бiр құдай, демек жеке заттардың болуы, жаратушы құдайға байланысты. Орта ғасырдағы әмбебаптық түсінік Платонның «идея» туралы ілімнің негізінде пайда болды. Ол нақты заттардың табиғатын анықтап, олардың идеалдық моделі болады. Сонымен бірге заттардың себебі мен мақсаты да, яғни, бұл ілім Аристотельдің форма туралы іліміне жақын болды. Антикада әмбебаптылық мәселесі алғашқы рет Порфирийдің еңбегінде қойылды, бірақ орта ғасырлық схоластикаға Боэций арқылы енді, және ол Порфирий еңбектеріне берген түсініктемелеріне байланысты болды. Порфирий үш сұрақ қойды: Әмбебаптылық деген бар ма ( жануар, адам атаулары, т.б.) және өз бетімен (яғни, нақты заттардан тыс) өмір сүре ме? Егер бар болса, онда олар денелік пе немесе денесіз бе? Егер олар денесіз болса, онда олар сезімдік заттармен қалай табиғи бiрлiкте болады? Порфирий бұл сұрақтарға ешқандай жауап берген жоқ, бірақ бұл үш сұрақ, әсіресе біріншісі ─ орта ғасыр дәуірінiң алғашқы кезеңiнде өте қатты пікір таласын тудырды. Ақиқаты: әмбебаптар адамнан, нақты заттардан тыс өмір сүрмейді. Бұл тек нақты заттарды екшелеп, адам санасы арқылы пайда болған жалпылық ұғым, «Жалпы адам» дүниеде жоқ, адам қашанда нақты бейне, ал «адам» деген жалпы атау - ол нақты адамдардың бәріне тең, ортақ қасиеттердi жинақтайтын ұғым. Фома Аквинский ─ ірі орта ғасырлық философ, схоластикалық жүйені жөнге келтіруші. Католик шіркеуінде үстемдік ететін томизм бағытының негізін салушы. Негізгі еңбегі: «Теология жиынтығы», «Пұтқа сенушілерге қарсы сумма». Ол Құдайдың өмір сүруінің бес дәлелін айтады: Қозғалыс: Барлық қозғалысқа дем беретін, яғни қозғаушы алғашқы күш - Құдай. Себеп: Барлық өмір сүретін тіршіліктің себебі, барлығының бастама себебі - Құдай. Кездейсоқтық және қажеттілік. Кездейсоқтық, қажеттілік мүмкіндік пен шындықтан туады, олай болса, алғашқы шындық - Құдай. Сапалық дәрежесі: Барлық тіршіліктің алуан түрлі сапалық дәрежесі (жақсы, жаман, көп, аз) бар, олай болса, кемеліне жеткен тіршілік те бар - ол Құдай. Әлемдегі барлық заттар бірімен-бірі сәйкестеніп, қиылысып байланысқан, оны жасайтын Құдай. Мақсат: Қоршаған ортада қандай болса да мақсат бар, бәрі де мақсатқа бағытталады, әрі мәні бар. Олай болса, әлдеқандай ақыл-ойға сиятын бастама бар. Яғни, бәрін мақсатқа бағыттап, бәріне мән беретін - Құдай. Аквинский Аристотель ілімінің материалистік идеяларын алып, оның идеалистік элементтерін күшейту бағытында қызмет етеді. Ол әмбебаптылықтың (универсалий ) үш түрін мойындады: Жеке заттарға дейінгі (құдайдың құдіреттi санасында). Заттардың өздеріндегі (жердегі, жекедегі жалпылық). Заттардан кейінгі түрде (адам санасында танылған). Аквинскийдің негізгі қағидасы - сенім мен сананың үйлесімдігі. Ақыл-ой құдайдың болмысын саналы түрде дәлелдеп, сенімнің ақиқаттығына қарсы пікірді қабылдамайды. Аквинскийдің пікірінше, барлық өмір сүретін заттар ─ құдайдың құдіреті бойынша қалыптасады. Араб философиясы. Батыста философия, өнер және ғылымның дамуы орта ғасырда біршама тоқтап қалды, ал Шығыста араб ойшылдарының арқасында ерекше дами бастады. Арабтардың ұлттық сана-сезімiнің оянуы, мәдениетінің кең өріс жаюы, VII ғасырда Араб жерінде жаңа, ислам діннің пайда болуымен тікелей байланысты. Ислам Шығыстық дәстүрді сақтап, Құдайды табиғаттың объективтік заңдарын орындаушы, оларды адамдарға жеткізуші құдіретті күш ретінде таныды. Ал адамды көп тіршілік иелерінің тең бірі деп санап, қанағатшылды, руханилыққа шақырды. Иудаизм діні Құдайдың Жерді адам үшін жасағаны, адамды өзіне ұқсас етіп жасауы сияқты, т.б. идеяларын қабылдаған және «адам-құдай» ілімімен оны тереңдете түскен Христиан дініндей, Ислам табиғатқа немқұрайлы қарамайды. Оны бар күнәнің көзі демей, керісінше, дәріптеп пір тұтады. Бұл табиғатпен, байлық үшін басқалармен соғысудан құтқарады, табиғаттану ғылымдарынан гөрі, қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың көп жетілуіне жол ашады. Исламда «пантеистік» (табиғаттың өзін құдай деп тану) сарын басым (Ибн Сина, Ибн Рушд ілімдерінде) болғандықтан, Крест жорықтарының нәтижесінде фундаменталдық күйге түскен кезге дейін, «құдайды тану - табиғатты оқу» қағидасына сүйеніп, араб тілді елдерде барлық ғылым салалары, мәдениетте ерекше дамыды. Орта ғасырдағы Шығыс ─ дін мен ғылымның үйлескен кезеңі, әрі ғылымның қайта жаңғыруының негізгі себебіне айналды. Орта ғасырда Бағдат қаласы үлкен мәдени, рухани орталыққа айналды. Мұнда Платон, Аристотель, Гипократ, Гален, Эвклид, Архимед және Птолемейдің шығармалары араб тіліне аударылып, мұсылман әлеміне кеңінен танымал болды. Х ғасырдың екінші жартысында олар Испанияға, орталық Пиреней түбегіндегі Кордово қаласына ойысты. Араб әлемінде танымал болған шығармалар, бұл жерде латын тіліне аударылып, батысеуропалық ғылым дамуының қайнар көзі болды. ІХ-ХIІ ғасырда мәдени даму ─ өзінің шарықтау биігіне көтеріліп, шегіне жетті. Осы кезде Аристотель ағымның ықпалы өте күшті болды. Сөйтіп, мұсылман перипатетизімінің (гр. Peripatetikos - серуен кезінде бiлiм алу) негізі қаланды. Ол негізінен екі ағымға бөлінген. Шығыстық Аристотелизм: Әль-Кинди, Әл-Фараби және Ибн-Сина (Авиценна). Испан Аристотелизімі: Ибн Рушд (Аверроэс) және Ибн Туфайль. Осылар арқылы мұсылман әлемі Платон және Аристотель еңбектерімен тікелей танысуға мүмкіндік алды. Мұсылмандық шығыс перипатеизмнің алғашқы өкілі Әль-Кинди (шамамен 800-870 ж) «араб философы» деген құрметті атаққа ие болды. Ол астролог, математик әрі дәрігер, сонымен қатар Аристотель шығармаларына түсініктемелер берді. «Органон» және «Метафизика» еңбектеріндегі мәселелер бойынша бірқатар трактаттар жазды. Ол өзінің дүниетанымына негіз етіп, жалпыға ортақ себепттік байланыс идеясын алды. Бұл идея ─ «егер кез-келген бір затты ақырына дейін ой елегінен өткізетін болсақ, онда бүкіл ғаламдық нәрсені айнадағыдай тануға мүмкіндік туады» ─ дейді. Ол ғылыми танудың үш сатысын көрсетіп, бірте-бірте керек жағдайда білімнің ақиқатына жетуге болатынын айтты. Логикалық-математикалық сатыда. Ғылыми жаратылыстануда. Метафизикада (философияда). Ол өз уақытында дүниені адамның ақыл-ойымен тануға болады деген революциялық идеяны ұсынды. Оның ойынша танымның көзі және эталоны ─ ақыл-ой. Құран жолын ұстаушылар Әль-Киндиді «кәпір» деп қарады. Әбу Нәсір Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл-Фараби ат -Түрки (870-950 жж.) Ол Орта Азиядағы Фараби қаласынан шыққан данышпан-философ, Аристотельдің жүйесін араб жағдайына бейімдеді. Ол шын мәнінде дүниежүзілік тұлға. Ол өзінің шығармаларында араб, парсы, грек, үнді және түрік мәдениетінің өте қымбат жетістіктеріне синтез жасай отырып жалпы ғаламдық деңгейге жақындатты. Әл-Фараби педагог - реформатор, халық арасына білім таратушы, ағартушы. Әл-Фараби Аристотельдің философиясына түсініктеме бере отырып, өз тарапынан: «Ғылымдардың шығуы». «Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы». «Музыканың үлкен кітабы». «Ақылдың мәні туралы» философиялық трактаттарын жазды. Оның музыка, метафизика, тіл ғылымы, логика, психология, география, этика ғылымдарына арнап жазған еңбектерінің мәні ерекше. Оны Аристотельден кейiнгi «екiншi ұстаз», ғалым деп санады, логика ғылымын, әсiресе қоғамдық салада, диалектикалық тұрғыдан қолданды. Дүниенi 6 элементке - жәй бөлшек, минералдар, өсiмдiк, жануар, адам, космосқа - бөлiп қарауы, болмысты зерттеуде қазiргi кезде кең қолданылатын жүйелiк-сапалық тәсiлдiң бастамасын жасаумен тең түседi. Оны деистiк көзқарасты қалыптастырушылардың алғашқыларының бiрi деп те санаған жөн – оның пайымдауы бойынша құдай дүниенi жаратқанмен, оның қазiргi дамуына араласпайды. Бұл кейiнгi атақты ғалымдардың негiзгi ұстанымы ретінде, зерттеуге мүмкiндiк туғызады. Әл- Фараби өзінің «Бақытқа жол сілтеу» деген еңбегінде тірі адамның бақыты, өлгенен кейінгі түсініксіз бақыттан артық екенін көрсетеді. Адам бақытқа көптеген қиындықтарға тап болып, жақсы мен жамандықты түсіну арқылы жетеді. Адамның жетілуі мінез-құлқықтың жоғарғы дәрежесіне байланысты болады. Ал, көздеген мақсатқа жету ─ өзіңе байланысты, дейді. «Азаматтық саясат» деген еңбегінде ол отбасының қоғам өмірінің бастауы болу мәнін түсіндіреді. Феодалдық қоғамдағы саясат пен мораль мәселелеріне және әлеуметтік қайшылықтарға теориялық тұрғыда түсінік береді. «Музыканың үлкен кітабы» («Китаб әл музык аль кабар») еңбегінде ол дыбыстың тарау табиғатын, резонанс қозғалысын матиматикалық әдістерді қолданып, алғаш рет нотаның нұсқасын жасады. Сол кездегі түркілердің музыкалық аспабы ─ тоғыз ішекті домбыраның құрылысын сипаттады. «Ақыл туралы» деген еңбегінде ақылдың құдіретіне сенеді, адам ақылы жаратушының бір көрінісі деп ─ құдайды жоққа шығармайды, ал ғылым ─ ақылдың нәтижесі екенін көрсетеді. Ғылымды ─ теориялық практикалық деп екіге бөледі. Теориялық ─ логика, жаратылыстану, метафизика; практикалық ─ этика, саясат. Әл-Фараби дүниенің материалдық екенін және оның заңдылықтарын мойындайды. Аристотель секілді материя мен форманы анықтауда, форма үздіксіз өзгерісте, ал материя мәңгі деп қорытты. Әл-Фараби дүниежүзіне белгілі тарихи тұлға. Оның ілімі көптеген философиялық идеялар мен концепциялардың қалыптасуына ықпал жасады. Ибн Син Әбу Әли (лат. Авиценна) (980-1037 жж.) Орта ғасырдағы тәжік философы, әрі дәрігер. Ислам дінін жақтай тұра, көне дүние философиясы мен ғылымын арабтарға, ал олар арқылы Еуропа елдеріне таратуға игі ықпал жасады. Тиімді ойлауды және жаратылыстану ғылымдары мен математика ілімдерін насихаттауды жүйелеуде көп еңбек сіңірді. Ол Аристотельдің материалистік және идеалистік бағытын ұстады, ал кейбір мәселелерде Аристотелизмнен бас тартып, неоплатонизм идеяларын, эменация көзқарасын құптады. Аристотельдің логикасын, физикасын және метафизикасын жетілдіріп, материяның мәңгілігін мойындады. Ибн Руш немесе Рошд Мохамед (1126-1198 жж.). Аверроэс Кордовода тұрды. Араб философы. Оның пікірінше: материя мен уақыт мәңгілік, оны ешкім жаратпаған. Адам жанының мәңгілігі мен о дүниедегі өмірін жоққа шығарды. Қос ақиқат ілімінің негізін қалады, ғылыми және діни ақиқат қатар өмір сүреді деген қағидасының қазiргi күнге дейiн мәнi еш жоғалған жоқ. Аверроэс ілімі, яғни авверроизм мұсылмандық және христиандық ортодоксия тарапынан қатты қудалауға ұшырады. Ол дүниені үздіксіз өзгерістегі процесс деп қарады. Осыған байланысты материалдық дүние мәңгі, барлық құбылыстар себепті байланыста, әрбір жеке зат өледі, адам жаны да өледі дедi. Алғашқылардың бiрi болып, жалпы адамзат санасының бiрлiгi, ойлау дәрежесiнiң бiртiндеп жетiлуi туралы гуманистiк құнды пiкiрлер айтты. Мұсылман әлемінің философтары мен ғалымдары Батыстың ғылымы мен философиясының қалыптасуына дүниетанымдық және теориялық тұрғыда зор ықпалын тигізді. Батыс әлемі Шығыспен рухани диалогтың нәтижесінде ерте грек дүниесімен қатар, шығармашылық және жаңашылдық идеялар мен концепцияларға толы шығыс мәдениетінің есігін ашты. Араб елдерiнде перипатетизмнен басқа неоплатонизм мен неопифагореизм iлiмiн жалғастырушы «таза бауырлар» мектебi, ресми дiннiң көптеген рәсiм-салтына қарсы болған, құдайға сырт пiшiнмен емес жүрекпен сенуге шақырған, гностицизмнiң сезiм көрiпкелдiгi идеясын ұстанған сопылар (суфизм) мектебi және мұсылман - дiни философиясының мектептерi болды. Ең бiр ерекше есте ұстайтын жәй: барлық мектеп өкiлдерi ғылыми iзденiстердi қолдап, өнер салаларында да белсендi болды. Мысалы, суфизм ағымын жақтаған Фирдоуси, Низами, Саади, Руми, т.б. шығармашылығы бүкiл әлемге әйгiлi болды. Ол дiни философия мектебiнiң атақты өкiлi Әл-Ғазалидiң атом теориясын қолдап, дамытуға ат салысқаны да белгiлi. Бұл Шығыс елдерiндегi ежелгi менталитеттiң, «алтын орта» қағидасының ғылым мен дін үйлесiмдiлiгiнде көрiнуi едi. Ежелгi Үндi, Қытай елдерiнде де дiннiң орта ғасырда бiрталай күшейгенiне қарамай, барлық философиялық мектептер сақталып, жеке философтар мен ғалымдардың материалистiк көзқарастарына, iзденiстерiне ешбiр кедергi келтiрiлмедi. Семинар сабағының жоспары1.Орта ғасыр философиясындағы теоцентризм. Патристика және Схоластика. 2.Орта ғасыр философиясындағы номинализм жән реализм. 3. Араб философиясындағы орта ғасырдағы антикалық мұра. 4.Шығыс орта ғасырындағы классикалық философиясының дамуы. Араб тілді философиядағы әмбебаптық, пантеизм, перипатетизм. жүктеу/скачать 1,55 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|