Қазақстан республикасы мәдениет, АҚпарат және қОҒамдық келісім министрлігі
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
Қазақ аныктагыш
- Бұл бет үшін навигация:
- 4. ҚЫСТЫРМА СӨЗДІҢ ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
- Менің аңғаруымша
- Ең әуелі
- Байқаймын
- (Темірбекті ол Салжігіт дейтін еді)
- (Рауза деп бірге оқитын жолдастары атап кеткен көрінеді)
| § 46. Қаратпа сөзбен қатар келген одағайдан кейін үтір қойылады:
Уа, Горький, халық ырысы - күнді сүйдің (Жамбыл). Уәу, жігіттер! Сендердін өлең жазамын деп қырқысқан таласың тіпті жақсы (М.Әуезов). Күннен күнге, уа, халқым, құлаш жаздың өріске (Жамбыл). Қаратпа сөзбен қатар келген о деген одағайдан кейін де үтір қойылады: О, күн-ау, төге түсші сәулеңді сен (Жамбыл). О, жасаған! - деді Савельич күңірене сөйлеп (А.С.Пушкин). О, жалғыз сенерім - Жантығым! О, сиқыр, тағы келдің бе қасыма? (Ғ.Мүсірепов). Есіл өлкесінің құнарлылығы туралы талай әңгімелер естіп ем, рас екен!.. О, Есіл!.. (С.Мұқанов) § 47. Қаратпамен қоса айтылған шылаулар да күрделі қаратпа сөздің құрамына енеді де, екеуінің арасына дефис қойылады: Жеңеше-ау, Абай ағамның мысқылына ажалды кісі тап болсын да. Қаражан-ай, сенен де мырза бай болар ма екен] (М.Әуезов). Қаратпа сөздер (әсіресе жалаң түрлері) екі рет қайталанып та келуі мүмкін. Мұндайда қайталап тұрған қаратпа сөздердің өз араларына үтір қойылады: Ер Төстік жақындай түсіп:“Шеше, шеше, артыңдағы қыздардың бәрі өзіңдікі ме?” - дейді (“Ер Төстік” ертегісі). - Қош, қалқам, қалқам! - деді Шұға (Б. Майлин). § 48. Қаратпа сөз сөйлем басында келіп, көтеріңкі дауыспен айтылса, одан кейін леп белгісі қойылып, келесі сөз бас әріппен жазылады: Тоғжан! Япырмай, жақсы айттыңыз-ау! (М.Әуезов). Павел! Ес- тисің бе? (М.Горький) § 49. Қаратпа сөз сияқты, бірақ нақты біреуге арналып айтылмаған, жалпылық-белгісіздік немесе одағайлық мағынасы бар сөздер сөйлем ішінде үтірмен бөлінеді. Олар да күрделі, шылаулы болып келе береді: Менің айтқаным да, естігенім де осы ғана емес пе еді, сығыр-ау! Жандарым-ау, не білгендерің бар? Әй, кәпір, содан қосылған жау болды. Айналайын құдай-ау, айнымаған Тоғжан! Жә, әлгі қайда жоқ боп кетті, батыр-ау! (М.Әуезов). Солай ма еді, аңқау басым? (С.Мұқанов). Бар болғыр, жай болушы ма еді. (Ғ.Мүсірепов). Көптен ұйқы көрмей сергелдең болып жүрген байғұс басым, сол мезгілде ұйқы қысып қалғымаймын ба? Таң атқан соң қарасам, көзін ашпағыр, май жағылмаған етігім өкпелеп қашып кетіпті (Ертегіден). 4. ҚЫСТЫРМА СӨЗДІҢ ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ § 50. Қыстырма сөздер (жалаң және күрделі) сөйлем ішіндегі басқа сөздерден үтірмен бөлінеді. Қыстырма сөз сөйлемнің басында келсе, үтір одан кейін, ортасында келсе, екі жағынан, соңында келсе, алдынан қойылады: Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған (М.Әуезов). Ұмытпасам, курста бізге берілетін сабақтардың саны он (С.Мұқанов). Түнеугүні, әлі есімде, ауылдағы құс фермасына бардық. Жалған шығар бұл, кім біледі. § 51. Қыстырма болатын сөздер мен сөз тіркестері көбінесе мыналар: а) Автордың түрліше сезімін: қуанышын, қайғырғанын, өкінішін, сенімін, күмәндануын т.б. білдіретін сөздер: амал қанша, несін айтасың, бәсе, әрине, рас, сірә, тегі, тегінде, асылы, бәлкім, шамасы, айтпақшы, мүмкін, бақытымызға қарай, соры қайнағанда т.б.: Дүниеде, сірә, сендей маған жар жоқ (Абай). Бәсе, осы сөз менің құлағыма бір тиген еді (М.Әуезов). Көл, тегі, “Дос” болып сол кісінің ныспымен аталып кеткен болу керек. Амал нешік, келдім (С.Мұқанов). ә) Айтылған ойдың кімнің тарапынан шыққанын білдіретін сөздер: ...айтуынша, ...айтқандай, жұрт айтқандай, меніңше, менің байқауымша, менің аңғаруымша, біздінше, сеніңше, оныңша, оларша, ...ойынша, әлі есімде, шынымды айтайын, ұмытпасам т.б. Мысалдар: Менің аңғаруымша, сіз тарихқа көп ат салысқан сияқтысыз (М.Әуезов). Горькийше, бүкіл азаматтық ақыл-ой мен көркемдікке жол салушы да, мәдениетті құрушы да, әлемді жаңғыртушы да - еңбек. б) Ойдың желісін, ретін (бастамасын, түйінін) білдіретін сөздер: біріншіден, екіншіден,... әуелі, алдымен, демек, сөйтіп, қысқасы, ақырында, әйтеуір, керісінше, мысалы, негізінен, негізінде, сонсын, сосын, бір жағы-нан, екінші жағынан,..., бір сөзбен айтқанда, былайша айтқанда, сайып келгенде т.б.Мысалдар: Ең әуелі, жайдақ суға теңгердіңіз... Екінші, ел алатын тәсілді айттыңыз... Үшінші, орысты айттыңыз (М.Әуезов). Өз балаларына сонша қатал ол мені кісі баласы көре ме, әлде әке-шешесі жоқ жетім деп аяй ма, әйтеуір, бұған дейін жекіп көрген жоқ еді. Мысалы, Омбының сол кездегі зор үйі - Омбы темір жолының басқармасы - Қызылжарда жоқ (С.Мұқанов). Сөйтіп, ол Кішкене Кентай атанып кетті (М.Ғабдуллин). в) Тыңдаушының назарын аудару үшін айтылатын сөздер: айталық, өздеріңізге мәлім, көріп отырсыз, шынында, міне, әне, қане, байқаймын, байқайсыз ба т.б. Мысалдар: Шынында, бүгін болмаса ертең, ертең болмаса бүрсігүні айрылуға тура келетіні анық сезілуші еді (М.Горький). Байқаймын, ол мені танитын адамға ұқсайды (М.Иманжанов). Бұған, айталық, тағы да екі литр су құямыз. Қасыңдамын, міне, келдім. § 52. Не, немесе, қалай, ендеше, осы сияқты сөздер де сөйлем мүшесі болмай, айтушының (автордың) белгілі бір сезіміне байланысты қолданылғанда, қыстырма сөз ретінде үтірмен бөлінеді. Мысалы: Не, бәрің осы баланы мүйіздей бересіңдері (Ғ.Сыланов). Осы, солдатқа жалғыз өзім-ақ кете берсем қайтеді! (Л.Толстой). Бүгін қойды кеш сауып болған ба, немене, ымырт жабылып қалыпты. Арысыңды, ендеше, арыстан жеді. Қалай, құлағың ашылды ма? (М.Әуезов) Қыстырма бола алатын бірқатар сөздерді олардың сөйлем мүшесі болып, немесе күрделі мүшенің құрамында келіп, басқа сөздермен синтаксистік байланыста тұратын түрлерімен шатастырмау керек. Сол жақта берілген қыстырма сөздері бар мысалдар мен оң жақта берілген қыстырма сөздері жоқ мысалдарды салыстырыңыз:
§ 53. Сөйлемдегі сөздермен синтаксистік байланысы жоқ қыстырма сөйлемдер көбінесе үтірмен бөлінеді: Ұмытып барады екем, жуырда елінен Әміржан келіп қалды. Сол ниетпен кірсем, неге екенін кім білсін, мені елеген адам болған жоқ (С.Мұқанов). Осы кезде, Құнанбайға Жексен шаққан болу керек, әкесі Абайға айғайлады (М.Әуезов). § 54. Сөйлемдегі негізгі ойды, не бір сөзді айқындау, дәлелдеу, түсіндіру үшін қолданылған қыстырма сөйлемдер не сөз тіркестері екі жағынан жақшаға алынады (бірінші сөзі жалпы есім болса, кіші әріппен жазылады): Салжігіттен (Темірбекті ол Салжігіт дейтін еді) неге калдым ? Иесі – Әбіл (әйелге бұлайша еркек атын қоюды бірінші естуім) дейтін жесір әйел (С.Мұқанов). Бірақ менімен Раушанның (Рауза деп бірге оқитын жолдастары атап кеткен көрінеді) оқысында үлкен айырма бар екенін сезгендеймін (М.Иманжанов). Қыстырма сөйлем лепті не сұраулы болса, екі жағынан жақшаға алынады да, леп не сұрау белгісі жабылатын жақшаның алдынан қойылады, жақша ішіне алынған қыстырма сөйлем кіші әріптеп басталып жазылады: Еміс-еміс естуімше, қыздың бір дұшпаны (неге дұшпан болатыны айтпай-ақ мәлім!) қызға мен жіберетін өлеңдердің біреуін түсіріп алады (С.Мұқанов). Жақшаға алынған қыстырмамен аяқталып тұрған сөйлемдерде леп, сұрау белгілері жалпы сөйлемге тиісті болса, олар жақшаның сыртына қойылады: - Астапыралда (солай дейтін оның кейде әдеті болушы еді)! - деді Итбай (С.Мұқанов). Жақшаға алынған қыстырма сөз не сөз тіркестері бөліп кететін жердегі басқа тыныс белгілері де (үтір, сызықша, қос нүкте) жақшаның сыртына қойылады: Шыңғыстан Жақып, Шокан (жұртқа мәлім Шоқан Уәлиханов), Мақы, Махмет туады. Үлкендердің айтуынша, Қазақтың әкесі (атын ұмыттым) - ноғайлы деген жұрт (С.Мұқанов). § 55. Екі қыстырма сөз қатар келгенде, араларына үтір қойылады: Рас, менің байқауымша, сіздің халық акын халық. Қысқасы, мүмкін, осы дұрыс та болар. § 56. Оңашаланған мүшемен келетін мысалы, айталық, шынында сияқты қыстырма сөзден кейін үтір қойылмайды (бұл жөнінде § 70- ты қараңыз): Көктемде жыл құстарының алды, мысалы қаз бен үйрек, келе бастайды. Географиялық атаулар, айталық тау аттары, бас әріппен жазылады. Қыстырма сөзбен келген оңашаланған мүше жақша ішінде тұрса, қыстырмадан кейін үтір қойылады: Көктемде жыл құстарының алды (мысалы, қаз бен үйрек) келе бастайды. Географиялык атаулар (айталық, тау аттары) бас әріппен жазылады. § 57. Мағынасы жағынан қыстырма сөздерге ұқсас келетін, дауыс кідірісімен айтылатын мынадай сөздер сейлемнің басында не жай сөйлем ішінде үтір арқылы бөлінбейді: ал, тіпті, дегенмен, алайда, бірақ, сонымен қатар, сондай-ақ, әсіресе, тек. Мысалдар: Ырғызбай ішінде әсіресе осы Қарашоқыға қызығушылар көп болатын. Тек не бұйырсаң да, тезінен бұйырғайсың. Абай бірақ қайындап кетті (М.Әуезов). Дегенмен мен жаңылмаппын. Мен оған күлімсірей қараймын. Ал ол өзінің келешегіне күлімсірей қарайды (М.Иманжанов). Ал Әмір болса сол балалар ішіндегі әнші, өнерлісі болып келеді (М.Әуезов). Ол тіпті көшелі кісі боп қапты (С.Мұқанов). Ал, бірақ, алайда, дегенмен, сонымен қатар, сондай-ақ деген сөздер жалғаулық шылау ретінде екі бірыңғай мүшенің немесе екі жай сөйлемнің арасында келсе, алдарынан үтір қойылады. (§ 105-ты қараңыз). жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|