Қазақстан республикасы мәдениет, АҚпарат және қОҒамдық келісім министрлігі
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
Қазақ аныктагыш
| (Халық өлеңі)
§29. Кейбір шылаулардың дыбыстық қатарлары болады, яғни өзіне қатысты алдыңғы сөздің аяқталар дыбысының әуеніне қарай шылау сөздің басқы дыбысы да не ұяң, не қатаң болып құбылып айтылады (және солай жазылады). Мысалы: Ол өлең айтып қана қоймады, домбыра да тартты. Жақып қана жаңа келді, өзгелер әлдеқашан келген-ді. Тек қана бір тілегім бар деген мысалдарда шылау қатаң к дыбысынан басталады және солай жазылады, өйткені шылаудың алдындағы сөздер (айтып, Жақып, тек) п, к деген қатаң дыбыстарға аяқталып тұр. Ал мына сөйлемдерде шылау ғана түрінде айтылады (және жазылады): жалғыз ғана тілегім бар; жаңа ғана келдім; ол радиодан ғана сөйледі. Бұларда шылаулардың алдындағы сөздер не дауысты дыбысқа (жаңа), не ұяң, сонор дыбыстарға (жалғыз, радиодан) аяқталып тұр. Осы сияқты мен, бен, пен (домбыра мен қобыз, қобыз бен домбыра, дауыс пен үн), да/де, та/те (барса да, барып та келді), дағы, тағы (барса дағы, айтып тағы үлгерді), ғой, қой (айттың ғой, хат қой менің күткенім), құрлы, ғұрлы (жат құрлы, бала ғүрлы) деген шылаулар да өздерінің алдындағы сөздің соңғы дыбысына қарай бірде ұяң, бірде қатаң дыбыстармен айтыла береді (және солай жазылады). Сондықтан бала құрлы ақылың жоқ, айтарың осы қана ма, келіп де үлгердің бе деген сияқты етіп айтуға, дыбыстауға болмайды. (Бала ғұрлы, келіп те деп айтылуы керек). §30. Кейбір сөздердің дыбыстық екі вариантының қатар айтыла беруі әдеби тіліміздің орфоэпиясына қайшы келмейді. Бірақ мұндай сөздер онша көп емес. Мысалы: мұның - бұның, мұнда - бұнда, шейін - дейін, нажағай - найзағай, уану - жұбану, разы - риза, жаздың күні - жаздыгүні. Бұл сөздердің варианттылығының басты себебі орфоэпияға байланысты емес, өзгеде. Сол сияқты шайтан - сайтан, үкімет - өкімет, айқай - айғай, құдай - құдая, заман - замана, ашық – ғашық сияқты бірқатар сөздер де екі вариантта қолданылады. Бұлардың орфоэпиясы жазылған түрінде болуы керек. Өйткені бұл сөздерді екі түрлі етіп қолдануда қазіргі тіліміз белгілі бір мақсатты көздейді. Мысалы, өкімет пен үкімет (екеуінің түбірі бір сөз) деген сөздердің алғашқысы “государство” дегеннің баламасы ретінде қалыптасты; шайтан ~ сайтан сөздерін ақын - жазушылар көбінесе стильдік мақсатта ажыратып қолданады: шайтаны- “кәдімгі жын-шайтанды” білдірсе, сайтаны - көбінесе “өжет, өзгені билеп алатын сиқыр қылықты” деген жақсы мәнде жұмсалады. Мысалы, Жұбан Молдағалиевтың мына жолдарына назар аударыңыз, мұнда сайтан сөзі “жын-шайтан” мәнінде емес, жақсы мәнде: Мен қазақпын, қара көз сайтан қызбын, Сөйлей қалсам, тілімнен бал тамғыздым. Сүйе қалсам, өмірдей өле сүйдім, Қас батырмен айқасқам балтам жүзін. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|