Қазақстан республикасы мәдениет, АҚпарат және қОҒамдық келісім министрлігі
§21. Кірме сөздердің ішінде ст, сть, зд, кст, вт, сс, лл, мм, тт
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
Қазақ аныктагыш
| §21. Кірме сөздердің ішінде ст, сть, зд, кст, вт, сс, лл, мм, тт, пп дыбыстарына аяқталғандарына қазақ тілінің қосымшалары жалғанғанда, ең соңғы дауыссыздар түсіріліп айтылады және солай жазылады. Мысалы: коммунист+тер - коммунистер (коммунисттер емес), коммунист +ке - коммуниске (коммунистке емес), коммунист+тік - коммунистік (коммунисттік емес), съезд+ге - съезге (съездге емес), съезд+дің - съездің (съезддің емес), съезд +і - съезі (съезді емес), ведомостъ+қа - ведомосқа (ведомостьқа емес), металл +дар - металдар (металлдар емес), терапевт+ке - терапевке (терапевтке емес).
Осы ережені ескеріп, мына сөздерге қосымшалар жалғап айтыңдар және жазыңдар. Кросс, грамм, гимнаст, грипп, киловатт, эхинококк, хлорофилл, фармацевт, авиапост. §22. Орыс тілі жұрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі (ь) жазылатын және л дыбысына аяқталатын сөздерге қазақ тілі жұрнақтары жалғанғанда, жіңішкелік белгісі жазылмайды жэне л дыбысы жуан айтылады. Мысалы:
Ал жұрнақтар жалғанбай-ақ түбірдің өзінде л дыбысы жіңішке сөздерде (яғни түбірдің өзінде жінішкелік белгісі жазылатын сөздерде) ь ццбасы сақталып жазылады және л дыбысы жіңішке айтылады: моральный – моральдық (сөз түбірі - мораль), артельный - артельдік (сөз түбірі - артель). Мұндайда көбінесе сөздердің қазақша айтылуы жазылуына сай келеді: ь тұрса, л дыбысын жіңішке айту керек те, ь жоқ болса жуан айту керек. Осы ережені ескеріп, мына сөздерді дұрыс айтып көріңдер: Патриархалдық, акварельді, спектакльдік, артельдік, номиналдық, вассалдық, вокальды. §23. Қазақ тілінде қ, к, п деген қатаң дауыссыз дыбыстарға аяқталған сөздерге дауысты дыбыстан басталатын қосымшалар жалғанған кезде, сөз соңындағы қатаң дыбыстар ұяңдап, ғ, г, б (кейде у) дыбыстарына айналатыны мәлім. Бұл өзгеріс жазуда да, айтуда да секеріледі. Мысалы: тарақ+ым - тарағым, күрек+і - күрегі, доп+ы- мыз - добымыз, тап+ып - тауып, кеп+у - кебу, кеп+іп - кеуіп т.б. Бұл ережеге орыс тілі арқылы енген сөздердің де бірқатары бағынады: ток - тогы (айтуда тогі), блок – блогы (айтуда блогі). Ал п, х дыбыстарына аяқталатын бірқатар кірме сөздер бұл ережеге бағынбай, соңғы қатаң дыбыс ұяңдамай айтылады және солай жазылады. Мысалы: принцип+і - принципі (принцибі емес), грипп+і - грипі (оның грипі жұқты, грибі емес), тип+і - типі (тибі емес), кинескоп+ы – кинескопы (кинескобы емес), цех+ы - цехы (цеғы емес), шейх+ы - шейхы (шейығы емес), шах+ы - шахы (шағы емес). §24. Жіңішкелік белгісіне аяқталатын көп буынды кірме сөздерге қазақ тілі қосымшалары буын үндестігі бойынша жалғанады, яғнн сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыс жіңішке болса, қосымша да жіңішке, жуан дауысты дыбыс болса, қосымша да жуан болып айтылады және солай жазылады, ль дыбысына аяқталған кірме сөздерге тек қана тәуелдіктін ІІІ жағында жіңішке қосымша жалғанып, жіңішке айтылады. Мысалы: фестиваль+ға - фестивальға, бірақ фестивалі, календарь+ға - календарьға, календары. Кль, брь, бль тәрізді дауыссыз дыбыстар мен жіңішкелік белгісіне аяқталған сөздерге және жіңішкелік белгісіне аяқталған бір буынды сөздерге қазақ тілі қосымшалары әрдайым жіңішке жалғанады, яғни сөздің соңғы буыны тұтас өзі жуан болса да, қосымша буын үндестік заңына бағынбай жалғанады және жіңішке айтылады (әрі солай жазылады). Ансамбілге (жазылуы: ансамбльге), ансамбілдер (жазылуы: ансамбльдер), ансамбілі (жазылуы: ансамблі, мұнда сөз түгелімен жуан, тек соңғы дауыссызы жіңішке ль), бинокльдің (айтылуы: бинокілдің), биноклім (айтылуы: бинокілім), бинокльдер (айтылуы: бинокілдер). Мұнда сөздің соңғы буыны нокль жуан. Тюль, тюльдің (айтылуы: тюлдің), тюльге, тюлі (сөз бір буынды, бірақ жіңішке ль дыбысына аяқталған), князьдің, князьдер, князі (сөз зь дыбысына аяқталған және бір буынды болғандықтан, қосымша жіңішке жалғанып тұр). Бұл сияқты дауыссыз дыбыстары, әсіресе сөз соңындағы дауыссызы орыс тілінде жіңішке айтылатын сөздердің қазақша дыбысталуында дауыстылардың ыңғайы (жуан-жіңішкелігі) емес, дауыссыздардың айтылу ыңғайы шешуші рөл атқарады. Осы ережені ескеріп, мына сөздерге қазақша қосымша жалғап, дұрыс айтып көріңдер: Капсюль, бандероль, ноябрь, верфь, автомобиль, акрополь, бронь, водевиль, виолончель, вестибюль, вымпель, госпиталь. §25. Соңғы буынында е, э, ю дыбыстары бар кірме сөздерге қазақ тілі қосымшалары әрдайым жіңішке жалғанып, солай айтылады әрі жазылады. Мысалы: актерлер, актерге, актері, дирижерлер, дирижері, Петрге, Петрден, дуэтке, дуэті, полюске, полюстер, парашютке, парашюті, дуэльге, дуэлі, велюрдің, велюрі, дебютке, дебюті. §26. Ер адамның фамилиясы -ов, -ев, -ин жұрнақтары арқылы жасалған болса, -ов, -ев жұрнақты фамилияларға қазақ тілінің қосымшалары түбірдің соңғы буынының жуан-жіңішкелігіне қарай жуан не жіңішке түрде жалғанып айтылады (және солай жазылады). Мысалы: Омаровтың, Омаровқа (сөз түбірі О-мар, соңғы мар буыны жуан), Әуезовтің, Әуезовке (сөз түбірі Ә-уез, соңғы уез буыны жіңішке), Мұсаевқа, Мұсаевтан (сөз түбірі Мұ-са, соңғы буыны жуан), Құдайбердиевке, Құдайбердиевтен (сөздің соңғы буыны ді жіңішке). Ал -ин жұрнағымен жасалған фамилияларға қазақ тілі қосымшалары әрдайым жіңішке жалғанып, жіңішке айтылады: Оразалинге, Дербісалинге, Сембинге. §27. Кейбір өлшем атаулары жазылуда шартты түрде қысқартылып беріледі. Ал қысқартулар не әріптерден, не арнайы алынған өзгеше белгілерден тұрады. Мысалы: 10 см, 5 га, 3 мм, 10°, 40м, 100%, 220v, 70w. Бұларды ауызша айтқанда қысқартылып берілген әріптерді емес, сол әріптер білдіріп тұрған сөзді толық айту керек: он сантиметр, бес гектар, үш миллиметр, он градус жылы, қырық метр, жүз пайыз, екі жүз жиырма вольт, жетпіс ватт. Бұларға жалғанып тұрған қосымшаларды (олар дефис арқылы жазылып беріледі) оқығанда, белгілерге тіркеп емес, тұтас сөзге тіркеп айту керек. Мысалы: көйлегімнің етегін 5 эсэмге немссе сымыға ұзарттым деп емес, бес сантиметрге ұзарттым деп айту керек. Сол сияқты: машина сағатына бОкм-ден жүріп отырды деп жазылғанды алпыс километрден (алпыс ка-эмнен немесе алпыс км-нен емес) жүріп отырды, комбайыншы 400 гектардай (га-дай смсс) жердің егінін орды деп айту керек. §28. Жекеше II жақтағы жіктік жалғауы тек қана -сың, -сің түрінде (яғни соңғы дыбысы ң болып) айтылады және солай жазылады. Мысалы: есімдерге жалғанған жіктік жалғаулары (жекеше түрі): І жақ мен мұғаліммін, диктормын ІІ жақ сен мұғалімсің, дикторсың ІІІ жақ ол мұғалім, диктор. Етістікке жалғанған жіктік жалғаулары (жекеше түрі): І жақ мен білемін, айтамын, барғанмын, барармын ІІ жақ сен білесің, айтасың, барғансың, барасың, ІІІ жақ ол біледі, айтады, барған, барар. Кейде ауызекі сөйлеу тілінде бұл жалғау -сын, -сін түрінде (сен мұғалімсін, дикторсын) де келеді және солай жазылып та кетуі мүмкін. Бірақ әдеби нормада сөйлегенде, тек -сың, -сің түрінде дыбыстау керек. Ал -сын, -сін қосымшасы етістіктің III жақтағы - бұйрық қалау рай деген түрін білдіреді. Мысалы: І жақ мен барайын, біз барайық ІІ жақ сен бар, сендер барыңдар ІІІ жақ ол барсын, олар барсын. Сондықтан әр түрлі қызмет атқаратын қосымшалардың тұлғаларын да шатастырмай, бірін -сың түрінде, екіншісін - сын түрінде айту керек. Бұл екеуін айыру қиын емес: егер жіктік жалғаулы сөз сен деген есімдікпен айтылуға тиіс болса, -сың түрі, ол деген есімдікпен айтылуға тиіс болса, -сын түрі жалғанады: сен барасың, ол барсын. Мына шумақтардағы үш нүкте қойылған сөздерге мағынасына қарай -сың немесе -сын қосымшасының қайсысы жалғанып айтылатынын көрсетіңдер: Адамзат - бүгін адам, ертең топырақ, Бүгінгі өмір жарқылдап, алдар бірақ. Ертең өзің қайда..., білемі..., Өлмек үшін туған..., ойла, шырақ. (Абай) Досты қайдан табар... Кеңесерге адам жоқ. Әрлі-берлі шабар... Жалғыздықтан жаман жоқ. (Абай) Өзгеге, көңілім, тояр... Өлеңді қайтіп қояр... Оны айтқанда толғанып, Іштегі дертті жояр... Сайра да зарла, қызыл тіл, Қара көңілім оян... Жыла..., көзден жас ақ... Омырауым боял... Тыңдамаса еш адам Өз жүрегім толған... Әр сөзіне қара... Іштегі дертім қозғал... (Абай) Баса... аяғыңды ырғаң-ырғаң, Сылдырап шашбауың мен алтын сырғаң. Жай жүріп шаттана... әсерленіп, Әсем... жүйрік аттай мойның бұрып. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|