Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне спорт министрлігі Тілдерді дамыту жəне қоғамдық-саяси жұмыс
жүктеу/скачать 2,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Айып НҮСІПОҚАСҰЛЫ ТАЛ БЕСІКТЕН ЖЕР БЕСІККЕ ДЕЙІН
- Əшірбек Көпішев Қоғамдық қордың төрайымы Қарлығаш Оспанова
- Ғұсман Жандыбаев Мұқабаның дизайны Рамиль Хамитов
- Гүлмира Өтенова
Тұл аудару А с тарап, алыс-жақыннан келген меймандарды жолға салған соң, марқұмның туыс-туған, бала-шаға, құда-жегжаттары жəне ауыл ақ са қал да ры қаралы үйге жиналып «тұл аудару» («жүк түзеу» деп те аталады) салтын өткізуге дайындалады. Жиналған қауымға мар құм- ның асына сойылған «тұл аттың» піскен ұшасын, мойнын немесе ба- сын бірнеше табаққа бөліп əкеліп қояды. Оған ең соңғы рет Құ ран оқы лып, отырғандар одан түгел ауыз тиеді. Бұл «аза асы» деп атала- ды. Кей жерде марқұмның «аза асына» бір ұсақ мал сойылып, оны жеп бол ған соң, сүйегін түгел жинап алып өртеп тастайды. Міне, бұ лар – «қа ра лы күндер осымен ақырлассын, алдағы күндеріміз қуа ныш ты болсын!» дегені. Салт бойынша «аза асы» желініп болған соң, ауыл ақ са қал да ры ның бірі сөз алып: – Уа, халайық! Жылағанның жұбанар, қайғырғанның қуанар кезі жетті. Марқұм көз жұмғаннан қазірге дейін бала-шаға, туыс-ту ған да- ры қаралы жоқтау айтып, жыл бойы «батаоқыр күтіп», бүгін, міне, асын беріп, аруағын риза етіп, ел-жұртының ықыласын алып отыр. Енді «қараны» жығып, тұл аударып, жүк түзесек деп отырмыз. Бұ- ған сіз дер дің қандай ақыл-кеңестеріңіз бар? – деп, отырғандарға сөз тастайды. Отырған ақсақалдар мен құда-жегжаттар «батаоқыр» жақсы кү ті-
571 571
ліп, астың жақсы өткенін айтып, марқұмның бала-шағалары мен туыс- туғандарына ризашылықтарын білдіріседі, əрі көптің қалауы бойын- ша, жолы, жасы үлкен құда-құдағилардың бірі «тұл аудару» ырымын жасайды, яғни, қайтыс болған адам ер болса, онда құ да лар дың бірі орнынан тұрып барып, қаралы туды жығып, тудың сабын сындырып тастайды немесе ер-тұрманын оңап, қару-жарағын тү сі ріп қоя ды. Ал, қайтыс болған кісі əйел болса, онда құдағилардың бірі жүк жа- буды оңап жауып, тұлданған киімдерін түсіріп тастайды. Міне, бұл «тұл аудару» деп аталады. Сонымен, марқұмға тіккен «қара» жы ғы- лып, жыл бойы күтілген «батаоқыр» аяқтап, марқұмның бала-шаға, туыс-туғандары қаралы күйден арылып, түрлі ойын-сауыққа қа ты- сып, той-томалақ өткізулеріне жол ашылады. Соңында «тұл ау да ру- ға» қатысқан жұрт «марқұмның арты той болсын, енді тойға ке ле тін болайық!» деген сияқты игі тілектер білдіріп, орындарынан тұ рып, кетуге ыңғайланғанда, марқұмның туыс-туғандары дауыс салып, ұзақ жоқтау айтып жылайды. Сөйтіп, о баста шыр етіп жерге түс кен əр бір перзентін əсем əн, тəтті жырмен қалай қарсы алса, жарық дү ние мен қоштасып, фəниден бақиға аттанған барша азаматтарын да қа ра лы жоқтау жырымен дəл солай шығарып салады. Міне, осылайша қа зақ халқының бар ғұмыры əнмен басталып, əнмен ақырласады. Қазақ халқының қайтыс болған адамдарға арнап нəзір-құзыр бе- руі нің; марқұмның əйелін, кейбір мал-мүлкін «тұлдап», туыс-ту ған- да ры ның қаралы үйге ақтық салып, ат шаптырып беруінің; əйгілі адамдарына күмбез, кесене, сағана, қорған тұрғызуының; сондай-ақ, ел-жұрты мен халқын жиып, ұлан-асыр ас беріп, түрлі спорт жəне кө ңіл ашу қимылын өткізіп, «тұл аударуының» үлкен тəр бие лік мəні жəне ғаламат ғылыми негізі бар. Ол адамдардың өмір дің сыры мен жаратылыстық дүниенің заңдылықтарын шынайы ұғы нуы на мүмкіндік жасап, олардың ойлау жəне талдау жасау қа бі ле тін жо ға- ры ла та ды. Адамдарды адамгершілікке, адалдыққа, із гі лік ке, ба уыр- ма шыл дық қа баулып, ұрпақтарды аруақтарын қадірлеп, ата-тегін ұмытпауға дағдыландырады. Іс жүзіндік қимыл, өлмес ескерткіштер тұрғызу арқылы перзенттерін халықтық дəстүр тəр бие сі нің кəу са ры- мен сусындатып, болашақ ізбасарларын адамгершілігі ас қақ, мақ сат- 572 572
мұраты мен махаббат-кегі айқын, елім деп, жерім деп, хал қым деп еміреніп тұратын азамат болып жетілуге жетелейді. Ата-ана ға, ту ған жерге, Отанға деген сүйіспеншілігін тереңдетеді. Адам дар дың бір- біріне деген құрметін арттырып, оларды татулыққа, береке-бір лік ке шақырады. Қоғамдық қарым-қатынастарын ны ғай тып, тыныш, ор- нық ты қоғам құруға мүмкіндік жасайды. Басы қа ра лы, көңілі жаралы жандардың көңіл күйлерін көтеріп, іш те рін де гі қай ғы-қа сі рет те рін жуып, олардың түрлі ауру-сырқауларға қар сы лық қуат та рын артты- рып, адамдардың рухани жəне дене жақтарынан сау-сə ле мет өмір сү- ру ле рі не зор мүмкіндік жасайды. 573 573
МАЗМҰНЫ Перзент дүние есігін ашқанда... .........................................................................3 Кіндік кесу .............................................................................................................3 «Кіндік шеше», «Кіндік əке» болу ......................................................................4 Шілдехана күзету ..................................................................................................4 Балаға ат қою .........................................................................................................5 Қалжа беру .............................................................................................................5 Итжейде (иткөйлек) кигізу ...................................................................................6 Босанған ананы күту .............................................................................................6 Баланы бесікке салу ..............................................................................................7 Бесік аластау ..........................................................................................................7 Бесік жəне бесік жабдықтары ..............................................................................8 Баланың қырқынан шыққанға дейінгі күтімі .....................................................8 Баланы қырқынан шығару ...................................................................................9 Баланы сылау .......................................................................................................10 Өз баласын өзі сатып алу ...................................................................................10 Бала асырап алу ...................................................................................................11 Уəкіл əке болу......................................................................................................11 Тұңғыш немересін кенжесіне балау ..................................................................12 Бесік той ...............................................................................................................12 Бесік жыры ..........................................................................................................13 Бауырынан табақ жүгірту ...................................................................................15 Тұсау кесу ............................................................................................................16 Байғазы .................................................................................................................17 Ата-ананың ұрпағы алдындағы қарыз-парыздары ..........................................18 Ұрпақтардың қарыз-парыздары ........................................................................20 Ұстаздық ..............................................................................................................21 Шəкірт болу .........................................................................................................21 Ұстаз-шəкірттік парыз-қарыздар .......................................................................22 Үлгі-тағылым тарату...........................................................................................23 Бақ-дəулет, атақ-даңқ тəрбиесі ..........................................................................23 Баланы сынау .......................................................................................................24 Тілашар ................................................................................................................25
574 574
Əн үйрету .............................................................................................................28 Күй үйрету ...........................................................................................................29 Ертегі үйрету .......................................................................................................30 Өлең-жыр үйрету ................................................................................................31 Тіл ұстарту ...........................................................................................................32 Айдар қою ............................................................................................................33 Тұлым қою ...........................................................................................................33 Жетімге желке шаш қою .....................................................................................33 Танабау тағу .........................................................................................................34 Тұлым-шаш алу ...................................................................................................34 Балаларды ойын арқылы тəрбиелеу ..................................................................35 Атқа мінгізу .........................................................................................................37 Баланы ақылдық танымға жетелеу ....................................................................38 Сүндет той ...........................................................................................................39 Баланы сүндеттеу ................................................................................................40 Сырға той .............................................................................................................41 Балаларды өнерге баулу .....................................................................................41 Жарыспақ .......................................................................................................42 Өрмелемек ......................................................................................................42 Қарғымақ ........................................................................................................43 Жүздірмек ......................................................................................................43 Тартыспақ .......................................................................................................44 Алыспақ ..........................................................................................................44 Салыспақ ........................................................................................................45 Күреспек .........................................................................................................45 Ілдірмек ..........................................................................................................46 Аударыспақ ....................................................................................................46 Тастамақ .........................................................................................................46 Шанышпақ .....................................................................................................47 Атыспақ ..........................................................................................................47 Шабыспақ .......................................................................................................48 Жасты дəуірге бөлу .............................................................................................48 Жомарттыққа тəрбиелеу .....................................................................................49 Көз жомарттығы ............................................................................................50 Сөз жомарттығы ............................................................................................51 Көңіл жомарттығы .........................................................................................51 Қол жомарттығы ............................................................................................52 Жол жомарттығы ...........................................................................................52 Алты байлықтың қадірін ұғындыру ..................................................................53
575 575
1. Жастықтың қадірін білу ............................................................................53 2. Денсаулықтың қадірін білу ......................................................................54 3. Өмірдің қадірін білу ..................................................................................54 4. Халықтың қадірін білу ..............................................................................55 5. Туыс-туған, дос-жаранныңқадірін білу ...................................................55 6. Қолда бардың қадірін білу ........................................................................56 Туыстық атаулары ...............................................................................................57 Күн-түн мезгілдерінің аталуы ............................................................................60 Уақыт өлшемдері ................................................................................................61 Ай, күн, жыл жəне маусым аттары ....................................................................61 Өлшем бірліктері .................................................................................................64 Қазаға қатысты атаулар ......................................................................................65 1. Қаралы ел ...................................................................................................66 2. Қаралы ауыл ...............................................................................................66 3. Қаралы үй ...................................................................................................66 4. Қаралы əйел ...............................................................................................67 5. Қаралы қалыңдық ......................................................................................67 6. Қаралы жігіт ...............................................................................................67 7. Қаралы тең .................................................................................................67 8. Қаралы ер-тұрман ......................................................................................67 9. Қаралы дауыс .............................................................................................67 10. Қаралы күн ...............................................................................................68 11. Қара тікті ..................................................................................................68 12. Қаралы болды ..........................................................................................68 13. Қара жамылды .........................................................................................68 14. Қарасын алды...........................................................................................68 15. Қарасын жықты .......................................................................................68 Мінез-құлық туралы жорамалдар ......................................................................69 Топырақ тегі басым адамдар ........................................................................69 Су тегі басым адамдар ..................................................................................71 Жел тегі басым адамдар ................................................................................72 От тегі басым адамдар ..................................................................................74 Табиғат, қоршаған орта туралы тəрбие .............................................................75 Қазақи ұғымдар мен көзқарастар ......................................................................76 Адал-арам жөніндегі ұғым ...........................................................................77 Ес-ақыл, рухани жан дүние туралы көзқарастары .....................................78 Жек көретін қимыл-қылықтары ...................................................................80 Адамгершілікке қатысты кейбір ұғымдар ...................................................82 Байлық, кедейлік жөніндегі көзқарастар ....................................................82
576 576
Адамгершілікке қатысты білімдерді ұғындыру .........................................83 Баланың ата-ана алдындағы қарыз-парыздары ................................................85 Өнер-білім тарату ................................................................................................86 Халықтық дəстүр тəрбиесі .................................................................................86 Жеті атасын ұғындыру........................................................................................88 Меймандостыққа баулу ......................................................................................88 Бетке салық, сүйекке таңба түсірмеуге баулу ..................................................89 Ғылым, мəдениеті ...............................................................................................90 Химия, физика ғылымы ................................................................................90 Астрономия ....................................................................................................90 Экология ғылымы ..........................................................................................91 Су құрылысы жəне егін-мал шаруашылығы ..............................................91 Медицина ғылымы ........................................................................................92 Құрылыс-сəулет өнері ...................................................................................93 Жазу-сызу, сурет, мүсіндеу өнері .................................................................93 Əдебиет, көркемөнер .....................................................................................93 Дене тəрбие – спорт өнері ............................................................................94 Саятшылық, аңшылық кəсібі .......................................................................94 Философиялық ой толғамдар .......................................................................94 Ауа райын бақылау (есепшілік) .........................................................................96 Жаз есебі ........................................................................................................97 Қыс есебі ........................................................................................................98 Үш бунақ ........................................................................................................98 Төрт тоқсан ....................................................................................................99 Жеті амал ........................................................................................................99 Тоғыс ...............................................................................................................99 Тоғыз тармақ ................................................................................................100 Он екі апат .........................................................................................................100 Билік беру жəне ел басқару салттары .............................................................100 Билік беру .....................................................................................................100 Билік алған адамдардың барлық істе үлгі-өнеге болу салты ..................103 Билік алған адамдардың халық алдындағы қарыз-парыздары ...............104 Билік жəне селбесу салты ...........................................................................105 Билікті өз руы мен өз елінен шыққандарға беру салты ...........................106 Басшыларды сыйлап-құрметтеу салты ......................................................107 Хан көтеру (сайлау) салты ..........................................................................108 Хан сарқыты ................................................................................................111 Заң-жарғылары ..................................................................................................112 «Жеті жарғының» негізгі мазмұны..................................................................112
577 577
1. Кісілік қарым-қатынас заңы ...................................................................112 2. Қауым заңы ..............................................................................................113 3. Мүлік заңы ...............................................................................................113 4. Дау-шар заңы ...........................................................................................113 5. Жасақ заңы ...............................................................................................113 6. Елшілік заңы ............................................................................................114 7. Қылмыс заңы ...........................................................................................114 Жаза түрлері ......................................................................................................115 Ханталау .......................................................................................................115 Ханталақ .......................................................................................................116 Айып төлетіп, аяққа жығу ..........................................................................116 Етегін кесіп, елден қуу ................................................................................117 Дүре соғу ......................................................................................................118 Тасборан .......................................................................................................118 Талақ .............................................................................................................119 Қара есекке теріс мінгізу ............................................................................119 Ана сүтін көкке сауу ...................................................................................120 Күл, топырақ шашу .....................................................................................120 Ат кекілін кесу .............................................................................................121 Бетіне түкіру ................................................................................................121 От басын сабау .............................................................................................122 Қарғыс ..........................................................................................................122 Қарғанып-сілену ..........................................................................................123 Барымта ........................................................................................................124 Дау шешу ......................................................................................................124 Лау ......................................................................................................................123 Халықтық дəстүр тəрбиесі ...............................................................................126 Балаларды жасына, жынысына қарай тəрбиелеу. Қыз тəрбиесі ...................127 Қыздарды сезімталдыққа, сергектікке баулу ..................................................129 Сұлулық-сымбат тəрбиесі ................................................................................130 Шолпы, маржан-моншақ тағу ..........................................................................131 Қыздарды оң босағаға отырғызу .....................................................................132 Қыздарға айтыс, көріс, жоқтау үйрету ............................................................132 Қыздарды отаулау .............................................................................................133 Ұл тəрбиесі ........................................................................................................133 Ұлдарды еңбекке баулу.....................................................................................134 Жасына қарай талап қою ..................................................................................135 Отбасы тəрбиесін беру .....................................................................................136 Ел-жұрт таныту .................................................................................................138
578 578
Жеті атасын ұғындыру......................................................................................138 Меймандостыққа баулу ....................................................................................139 Бетке салық, сүйекке таңба түсірмеуге баулу ................................................140 Алты қасиет тəрбиесі ........................................................................................141 Баланың ата-ана алдындағы қарыз-парыздары ..............................................142 Тектеу арқылы тектілікке тəрбиелеу ...............................................................143 Үш сынақ тəрбиесі ............................................................................................146 1. Бақ-тақ сынағы ........................................................................................146 2. Жапа-машақат сынағы ............................................................................147 3. Ажал-өлім сынағы ...................................................................................148 Ерлікке баулу .....................................................................................................149 Мейірімділікке баулу ........................................................................................150 Адамгершілікке баулу .......................................................................................151 Мəңгілік адам болуға баулу .............................................................................152 Сыйластық-сырластық тəрбиесі ......................................................................153 Тілді жоғары бағалау салты .............................................................................154 Адамгершілікке қатысты білімдерді ұғындыру .............................................155 Сүйініш, тілек тəрбиесі ....................................................................................157 Атамекенін, Отанын сүю тəрбиесі ..................................................................158 Бұзақылық пен қылмысты тектеу тəрбиесі ....................................................159 Кісілік, кішілік жəне кешірім тəрбиесі ...........................................................160 Ар-ұят жəне намыс тəрбиесі ............................................................................160 Əдеп, мораль, мұрат тəрбиесі ..........................................................................161 Əділет, ақиқат тəрбиесі .....................................................................................161 Аман-сəлем тəрбиесі .........................................................................................163 Əйелдердің аман-сəлем жасау тəртібі .............................................................165 Кісілік қарым-қатынас тəрбиесі ......................................................................166 Өзін-өзі тергеп, тектеп отыруға тəрбиелеу .....................................................168 Күллі адамзатты сүюге тəрбиелеу ...................................................................169 Құрмет жəне аяушылық тəрбиесі ....................................................................170 Киіну, тазалық жəне ішіп-жеу тəрбиесі ..........................................................171 Жолаушы жүру, сапарға шығу алдындағы тазалық тəрбиесі .......................173 Ас-су тазалығы тəрбиесі ..................................................................................175 Жолаушылар мен қонақтарға қызмет көрсету тəрбиесі ................................176 Қонақ болу жəне жиын-тойға бару тəрбиесі ..................................................178 Дастарқан тəрбиесі ...........................................................................................181 Қолға су құю жəне тағам ұсыну тəрбиесі .......................................................183 Қонақ күту тəрбиесі ..........................................................................................184 Таңертеңгі асты тастамау, кешкі асқа қарамау тəрбиесі................................186
579 579
Ізгілік жəне жанашырлық тəрбиесі .................................................................187 Кеңпейілділік пен кешірімділік тəрбиесі ........................................................189 Ел сеніміне ие болу, кісілік бедел орнату тəрбиесі ........................................190 Сыпайы жəне көркем сөйлеуге тəрбиелеу ......................................................190 Кем-кетіктерді кемсітпеу тəрбиесі ..................................................................191 Көңіл айту, жұбату тəрбиесі .............................................................................192 Өтірік айтпауға, шыншылдыққа тəрбиелеу ....................................................194 Уəде, опа, ант тəрбиесі .....................................................................................195 Адалдық жəне аманат тəрбиесі ........................................................................197 Өзін-өзі құрметтеу, дұрыс атақ-даңқ қөзқарасын орнату тəрбиесі ..............199 Сүйініш, қуаныш тəрбиесі ...............................................................................200 Алғыс, қарғыс, кек тəрбиесі .............................................................................201 Ақ-қара, қателік, қылмыс туралы тəрбие .......................................................202 Қажыр-қайрат, сабыр-тақат тəрбиесі ..............................................................204 Ұқыптылық пен үнемшілдікке баулу ..............................................................204 Адал кəсіп, кісі ақысы жəне қарыз туралы тəрбие ........................................206 Еңбек пен өнер-ғылымды сүюге баулу ...........................................................207 Тектілік тəрбиесі ...............................................................................................209 Тегін ұмытпауға тəрбиелеу ..............................................................................210 Еркектік қадір-қасиет тəрбиесі ........................................................................212 Əйелдік қадір-қасиет тəрбиесі .........................................................................213 «Бес серік» табуға баулу ...................................................................................214 Қыздарға қойылатын шарттар мен талаптар ..................................................215 Қыздарға тату-тəтті отбасы құру тəрбиесін жүргізу .....................................217 Сұлулық жəне кескін-келбет тəрбиесі ............................................................218 Қыздарға қырық үйден тыйым ........................................................................219 Махаббат, сүйіспеншілік тəрбиесі ...................................................................221 Жар таңдап, қалыңдық табу .............................................................................223 Туыстық қарым-қатынас тəрбиесі ...................................................................224 Ата-əжелер мен бала жəне немере-шөберелер қарым-қатынасы .................226 Ата-ана мен балалар қарым-қатынасы ............................................................227 Аға-іні, апа-сіңлілер қарым-қатынасы ............................................................228 Ерлер мен əйелдер қарым-қатынасы ...............................................................228 Бөлелер қарым-қатынасы .................................................................................230 Жиендер мен нағашылар қарым-қатынасы ....................................................230 Келін мен төркіннің қарым-қатынасы.............................................................231 Келін мен қайын атаның қарым-қатынасы .....................................................232 Келін мен ененің қарым-қатынасы ..................................................................233 Келін (ажын) мен абысындар қарым-қатынасы .............................................234
580 580
Келін мен қайнағаның қарым-қатынасы .........................................................235 Жеңге мен қайын сіңлілер қарым-қатынасы ..................................................236 Жеңге мен қайын інілер қарым-қатынасы ......................................................237 Күйеу жігіт пен қайын жұрттың қарым-қатынасы ........................................238 Қайын ата мен күйеубаланың қарым-қатынасы ............................................238 Қайын ене мен күйеубаланың қарым-қатынасы ............................................239 Қайнаға, қайын бикелер мен күйеубаланың қарым-қатынасы .....................240 Қайын іні, балдыз жəне жезделер қарым-қатынасы ......................................240 Бажалар қарым-қатынасы ................................................................................241 Тілді жоғары бағалау салты .............................................................................242 Қонақасы беру салты ........................................................................................242 Түстік беру .........................................................................................................243 Балаларға құлақ, көз, тіл, таңдай беру ............................................................244 Құлақ беру ....................................................................................................244 Көз жегізу .....................................................................................................244 Тіл жегізу ......................................................................................................245 Таңдай беру ..................................................................................................245 Қонақтарға мал сою ..........................................................................................246 Қонаққа бас тарту салты ..................................................................................246 Ет асату дағдысы ...............................................................................................248 Төрт сирақты бір жолда асуды шектеу ырымы ..............................................248 Түзде азықтану салты .......................................................................................249 Ас-табақ тарту салты ........................................................................................250 Бас табақ .......................................................................................................250 Сый табақ .....................................................................................................251 Күйеу табақ ..................................................................................................251 Келін табақ ...................................................................................................251 Қыз табақ ......................................................................................................251 Қос табақ ......................................................................................................252 Сыбаға табақ ................................................................................................252 Ошақ табақ ...................................................................................................252 Ерулік табақ .................................................................................................253 Сарқыт табақ ................................................................................................253 Қонақтың қарыз-парыздары.............................................................................254 Көрген астан бермеуді – көргенсіздік санау салты ........................................255 Дəм-тұзды қадірлеу салты ................................................................................257 Аруақты үйлерден дəм тату салты ..................................................................258 Жол қуу ..............................................................................................................258 Сиыну жəне аруақ шақыру ...............................................................................259
581 581
Тұмар тағу ..........................................................................................................260 Ұшықтау .............................................................................................................261 Жеті атаға толмай қыз алып, қыз беріспеу салты ..........................................262 Руға бөліну жоралғысы ....................................................................................263 Сақалды жəне үлкенді сыйлау салты ..............................................................265 Шаңырақты қастерлеу салты ...........................................................................265 Үйге кіру жəне отырып-тұру дағдысы ............................................................266 Өсиет қалдыру ...................................................................................................267 Қыздардың бас киіміне қарап құдалық сөйлесу ............................................268 Жаушы жіберу салты ........................................................................................269 Қамшы қайтару салты ......................................................................................270 Үкі (қарғыбау) тағу салты ................................................................................270 Құдаласу салты .................................................................................................271 Киім ілу ..............................................................................................................272 Табалдырық аттар .............................................................................................272 Сыбаға асу .........................................................................................................272 Ақсарбасқа бата жасату ....................................................................................273 Төстік қақтау .....................................................................................................273 Құйрық-бауыр асату..........................................................................................274 Құда тарту (суға шомылдыру) .........................................................................275 Етек тігу .............................................................................................................276 Алым-берімге келісу .........................................................................................276 Қызды көрсетіп, көрімдік сұрау ......................................................................277 Есік-төр көрсету ................................................................................................278 «Өлтірісін» беру ................................................................................................279 Ұрын бару ..........................................................................................................280 Ұрын той ............................................................................................................281 Қыз қашар ..........................................................................................................281 Болыс той ...........................................................................................................282 Ұрын барған күйеуді аттандырып салу ..........................................................283 Неке жəне отбасы мəдениеті ............................................................................283 Отбасы жұмыс бөлісі ........................................................................................284 Отбасы туралы көзқарастар .............................................................................285 Жыныстық қатынас тəрбиесі ...........................................................................285 Жыныстық қатынас жəне жорамал .................................................................286 Жыныстық қатынаста күн талғау ....................................................................288 Қойбасты алу .....................................................................................................290 Құда-құдағилық байланыс ...............................................................................291 Құдайы құда .................................................................................................292
582 582
Белқұда .........................................................................................................292 Құрсақ құда ..................................................................................................292 Бесік құда .....................................................................................................293 Орай құда .....................................................................................................293 Қолбала ..............................................................................................................294 Əмеңгер ..............................................................................................................295 Күш күйеу ..........................................................................................................295 Жеңге алу ...........................................................................................................296 Құда-құдағи атаулары .......................................................................................297 Теңін тапса тегін беру салты ............................................................................298 Дəстүрлі қалыңмал ............................................................................................298 1. Дəстүрлі қалыңмал ..................................................................................299 2. Қара мал ...................................................................................................299 3. Ілу ..............................................................................................................299 4. Сүт ақы .....................................................................................................299 5. Жігіт түйе .................................................................................................300 6. Той малы ...................................................................................................300 7. Дөңгелек қалың .......................................................................................300 8. Балама қалың ...........................................................................................300 9. Олқы қалың ..............................................................................................300 10. Балдыз қалың .........................................................................................301 Жасау ..................................................................................................................301 Киіт жəне кəде ...................................................................................................302 «Келін ас» апару жəне келін сұрау ..................................................................303 Жыртыс той .......................................................................................................303 Жыртыс буу .......................................................................................................304 Жыртыс салу .....................................................................................................305 Күйеу киімі ........................................................................................................306 Құдаша арашалау ..............................................................................................306 Құдағи тору ........................................................................................................307 Жыртыс жырту (жыртыс ашу) .........................................................................307 Қыз танысу ........................................................................................................309 Тойға шақыру ....................................................................................................310 Шарғы беру ........................................................................................................311 Отау тігу .............................................................................................................311 Отауға кіргізу .....................................................................................................312 Неке қию салты .................................................................................................313 «Тойаға», «асаға» сайлау ..................................................................................315 Ет жасату ............................................................................................................315
583 583
Дастарқан ұстату ...............................................................................................316 Тойға бару ..........................................................................................................317 Той жөнелту .......................................................................................................318 Тойдағы əдеп-иба ..............................................................................................319 Тойда қонақ қабылдау .......................................................................................320 Тойбастар салты ................................................................................................321 «Өлеңайтар» беру ..............................................................................................322 Əріптес қою .......................................................................................................323 Айтыс өнері (ақындар айтысы) .......................................................................324 Тойтарқар ...........................................................................................................326 Сұрау салттары ..................................................................................................326 Сүйінші сұрау ..............................................................................................326 Көрімдік сұрау .............................................................................................327 Байғазы сұрау ...............................................................................................327 Қонақ кəде сұрау .........................................................................................327 Қоныс сұрау .................................................................................................328 Сарқыт сұрау ................................................................................................328 Бата сұрау .....................................................................................................329 Бастаңғы сұрау .............................................................................................329 Қалау .............................................................................................................330 Жылу сұрау ..................................................................................................330 Қол сұрау ......................................................................................................330 Бұйымтай сұрау ...........................................................................................331 Ақыл сұрау ...................................................................................................331 Қарыз сұрау ..................................................................................................332 Сыр сұрау .....................................................................................................333 Сауға сұрау ...................................................................................................333 Қолқа салу ....................................................................................................334 Кешірім сұрау ..............................................................................................334 Құн сұрау ......................................................................................................335 Жөн сұрау .....................................................................................................335 Жол сұрау .....................................................................................................336 Түйемұрындық сұрау ..................................................................................336 Ашу сұрау .....................................................................................................337 Араша сұрау .................................................................................................337 Теңдік сұрау .................................................................................................337 Телім сұрау ...................................................................................................338 Немеурін сұрау ............................................................................................338 Көңіл сұрау ...................................................................................................338
584 584
Ат майын сұрау ............................................................................................339 Көлік сұрау ...................................................................................................340 Емге сұрау ....................................................................................................340 Пайғамбар қарызын сұрау ..........................................................................341 Беру салттары ....................................................................................................342 Кеусен беру ..................................................................................................342 Көгентүп беру ..............................................................................................342 Шүлен тарату ...............................................................................................343 Ақсарбас атау ...............................................................................................343 Нəзір-садақа беру ........................................................................................344 Пітір беру .....................................................................................................344 Тасаттық беру ..............................................................................................344 Сыралқы беру ..............................................................................................345 Зекет беру .....................................................................................................345 Байғазы беру ................................................................................................345 Көрімдік беру ...............................................................................................346 Қолкесер (қолүздік) беру ............................................................................346 Базарлық беру ..............................................................................................346 Ауызбасытқы беру .......................................................................................347 Бал басын беру .............................................................................................347 Сыбаға беру ..................................................................................................348 Сəлемдеме беріп, сəлем хат жолдау ...........................................................348 Қуыс үйден құр шығармау..........................................................................349 Тамақ ауыз тигізу .........................................................................................349 Ен-таңба салу ...............................................................................................350 Ет қаптар жəне қап қағар ............................................................................350 Садақа беру ..................................................................................................350 Түйемұрындық беру ....................................................................................351 Сүйінші беру ................................................................................................351 Жылу беру ....................................................................................................352 Қарыз беру ...................................................................................................352 Құн беру .......................................................................................................352 Жол беру (жол-жора) ...................................................................................353 Өлі кəде беру ................................................................................................353 Өлі сыбаға беру ...........................................................................................354 Ерулік беру ...................................................................................................354 Шашу ............................................................................................................355 Соғым басына шақыру ................................................................................355 Белкөтерер беру ...........................................................................................355
585 585
Бəсіре ..................................................................................................................356 Ақ тамызу ..........................................................................................................357 Мертік дəмі ........................................................................................................357 Асар салу............................................................................................................357 Саба пісу ............................................................................................................358 Күзем шай ..........................................................................................................358 Тулақ шашу ........................................................................................................359 Шашыратқы .......................................................................................................359 Киіз басу.............................................................................................................359 Тары қаралау ......................................................................................................360 Айрылыс қазан асу ............................................................................................360 Серене жеу .........................................................................................................360 Ұйқы ашар .........................................................................................................361 Деңгене (бəс) жеу ..............................................................................................361 Жолаяқ ................................................................................................................362 Қызойнақ ............................................................................................................362 Адамдардың бет пішініне қарап, мінез-құлқына жорамал жасау ................363 Ерлердің меңіне қарау .................................................................................363 Əйелдердің меңіне қарау ............................................................................365 Кескін-келбет, қимыл-қылығына қарап жорамал жасау ..........................367 Түс жору .............................................................................................................369 Балаларды жасына, жынысына қарай тəрбиелеу. Қыз тəрбиесі ...................371 Қыздарды сезімталдыққа, сергектікке баулу ..................................................373 Сұлулық сымбат тəрбиесі.................................................................................374 Шолпы, маржан-моншақ тағу ..........................................................................375 Қыздарды оң босасағаға отырғызу ..................................................................376 Қыздарға айтыс, көріс, жоқтау үйрету ............................................................376 Қыздарды отаулау .............................................................................................377 Қыз сыны ...........................................................................................................377 Ақылды, білімді қыз ...................................................................................377 Əдепті, арлы қыз ..........................................................................................378 Іскер қыз .......................................................................................................379 Ісмер қыз ......................................................................................................379 Ақылсыз, білімсіз қыз .................................................................................379 Жалқау, олақ қыз ..........................................................................................380 Қыздарды анасына қарап сынау ......................................................................380 Қызды ауылына қарап сынау ...........................................................................381 Қызды көшкен жұртына қарап сынау .............................................................381 Қыздарды құрметтеу жəне оларды аялау салты .............................................384
586 586
Қыздардың жар таңдауы...................................................................................384 Ұзататын қызға жасау-жабдық жасату ............................................................385 Қыз ұзатып, келін түсіру. Сарын айту .............................................................386 Аужар (жар-жар) ...............................................................................................388 Сыңсыма (сыңсу) ..............................................................................................392 Аушадияр ...........................................................................................................393 Жасау көрсету ....................................................................................................395 Сəукеле кидіру...................................................................................................396 Қыз шығару .......................................................................................................397 Көріс ...................................................................................................................398 Қыз ұзату ............................................................................................................400 Келіннің алдынан шығу ....................................................................................401 Келіннің атына міну ..........................................................................................402 Келін түсіру .......................................................................................................402 Беташар ..............................................................................................................404 Күйеу аяқ (ыңыршақ көру) ...............................................................................405 Келіннің парыз-қарыздары ...............................................................................406 Келінді отқа шақыру .........................................................................................407 Ілу салу ...............................................................................................................408 Ененің келіні алдындағы қарыз-парыздары ...................................................409 Ат тергеу ............................................................................................................410 Əйелдің күйеуі мен отбасы алдындағы қарыз-парыздары ...........................411 Ердердің əйелі мен отбасы алдындағы қарыз-парыздары ............................412 Керегеге орамал байлау ....................................................................................414 Құрсақ той .........................................................................................................414 Жүкті аналарды күтімдеу дағдысы .................................................................415 Жүкті əйелді ренжітпеу дағдысы ....................................................................417 Келінді босанар алдында шынықтырып-шыңдау ..........................................418 Жүкті келінге арнайы үй əзірлеу .....................................................................419 «Түсті ме» туралы .............................................................................................420 Келінге кимешек-шылауыш кигізу ..................................................................421 Төркіндеу ...........................................................................................................422 Енші беру ...........................................................................................................424 «Жиенқұйрық» (қырық шұбар) беру ...............................................................425 Өңір салу ............................................................................................................427 Киіну, бой түзеу салты ......................................................................................427 Əйелдердің аман-сəлем жасау тəртібі .............................................................428 Ұл тəрбиесі ........................................................................................................430 Ұлдарды еңбекке баулу.....................................................................................431
587 587
Жасына қарай талап қою ..................................................................................432 Отбасы тəрбиесін беру .....................................................................................433 Ел-жұрт таныту .................................................................................................434 Жігіт сыны. Жігіттердің жан дүниесіне қоятын сын.....................................435 Көсем жігіт ...................................................................................................435 Шешен жігіт .................................................................................................435 Батыр жігіт ...................................................................................................436 Ақылды жігіт ...............................................................................................436 Іскер жігіт .....................................................................................................436 Сері жігіт ......................................................................................................436 Ісмер жігіт ....................................................................................................437 Жалқау жігіт .................................................................................................437 Сал ......................................................................................................................438 Сері .....................................................................................................................438 Салбурын ...........................................................................................................439 Сақал-мұрт қою .................................................................................................440 Жекпе-жекке шақыру ........................................................................................441 Көңіл ашу жəне спорт ойындары ....................................................................442 Ат бəйгесі .....................................................................................................442 Қыз қуу .........................................................................................................443 Теңге ату .......................................................................................................444 Теңге ілу .......................................................................................................444 Аударыспақ ..................................................................................................445 Күрес .............................................................................................................446 Жорға жарысы .............................................................................................446 Арқан тарту ..................................................................................................447 Жаяу жарыс ..................................................................................................448 Бəйге беру .....................................................................................................448 Көкпар тарту ................................................................................................449 Ойын тартыс ................................................................................................450 Дода ..............................................................................................................451 Көкпардың түрлері ............................................................................................451 1. Лақ ............................................................................................................451 2. Көкпар ......................................................................................................452 3. Аламан ......................................................................................................452 Тобық сақтау ойыны .........................................................................................453 Алтыбақан ..........................................................................................................454 Балтамтап ...........................................................................................................455 Тең көтеру ..........................................................................................................456
588 588
Əкеке, шешеке ...................................................................................................456 Ақ сандық, көк сандық .....................................................................................458 Белбеусоқ ...........................................................................................................459 Соқыртеке ..........................................................................................................460 Жасырынбақ ......................................................................................................461 Ағаш аяқ .............................................................................................................461 Қуыршақ ............................................................................................................462 Теңге жасыру .....................................................................................................463 Ақсүйек ..............................................................................................................463 Əйкерек ..............................................................................................................464 Асық ойындары .................................................................................................466 Хан ойыны ...................................................................................................466 Аламан хан ...................................................................................................467 Үш табан ......................................................................................................468 Бүк-шік .........................................................................................................469 Шоқпар доп .......................................................................................................470 Асау көк .............................................................................................................471 Дойбы .................................................................................................................471 Тоғыз құмалақ....................................................................................................473 Сырық-сырық ....................................................................................................474 Ханорда ..............................................................................................................475 Би өнері ..............................................................................................................476 Қыз биі ..........................................................................................................476 Аққу биі ........................................................................................................476 Қара жорға ....................................................................................................477 Бөкенжарғақ .................................................................................................477 Қотан биі ......................................................................................................477 Айжарық .......................................................................................................478 Бата-тілектер Бата сұрау салты ........................................................................479 Ақсақалдар мен беделді кісілерден бата алу ..................................................480 Батаның түрлері ................................................................................................481 Ықылас батасы ............................................................................................481 Ақ бата ..........................................................................................................483 Ас батасы ......................................................................................................484 Алғыс батасы ...............................................................................................485 Теріс бата (қарғыс) ......................................................................................486 Игі бастамаларға берілетін бата .................................................................487 Мереке батасы .............................................................................................488 Сапар-жорық батасы ...................................................................................488
589 589
Наурыз батасы .............................................................................................489 Той батасы ....................................................................................................490 Ас-нəзір батасы ............................................................................................491 Қарияларға берілетін бата ..........................................................................491 Сəбилерге берілетін бата ............................................................................492 Балаларға берілетін бата .............................................................................493 Қыздарға берілетін бата ..............................................................................493 Келіндерге берілетін бата ...........................................................................494 Жас жұбайларға берілетін бата ..................................................................495 Шаңыраққа берілетін бата ..........................................................................495 Ел мен жерге берілетін бата .......................................................................496 Күйеубалалар мен қарындастарға берілетін бата.....................................496 Соғым батасы ...............................................................................................497 Мал басына берілетін бата .........................................................................498 Шен-шекпенділерге берілетін бата............................................................499 Сараңдарға берілетін сырбаз бата..............................................................499 Жезде, құрбы-құрдастарға берілетін əзіл бата..........................................501 Той – мерекелер. Наурыз мерекесі ..................................................................504 Тілеу көже ..........................................................................................................505 Наурыз көже ......................................................................................................505 Наурызнама ........................................................................................................506 Наурыз күні істелетін ғұрыптар ......................................................................507 Наурыз туралы хикая ........................................................................................508 Ораза ұстау ........................................................................................................510 Ораза айт мерекесі ............................................................................................511 Ауыз аштыру .....................................................................................................512 Жарапазан айту..................................................................................................512 Жарапазан жыры ...............................................................................................513 Жарапазан батасы .............................................................................................515 Құрбан айт мерекесі ..........................................................................................516 Құрбан шалу ......................................................................................................516 Айттық беру .......................................................................................................517 Той-томалақтар ..................................................................................................517 Көген той ......................................................................................................518 Мизам (сабан) той .......................................................................................518 Бие байлау ....................................................................................................518 Үме өткізу ....................................................................................................519 Тоқым қағар .................................................................................................519 Бастаңғы .......................................................................................................519
590 590
Қазан шегелеу ..............................................................................................520 Мəшіреп жасау ............................................................................................520 Төс байлау ....................................................................................................521 Қымыз мұрындық беру ...............................................................................521 Сірге жияр ....................................................................................................522 Дүкен майлау ...............................................................................................522 Үй майлау .....................................................................................................522 Қысырақ матау .............................................................................................523 Мерейтой ......................................................................................................523 Күміс той ......................................................................................................524 Алтын той .....................................................................................................524 Қуаныш тойы ...............................................................................................524 Жеңіс тойы ...................................................................................................525 Ажал-өлім туралы көзқарастар мен салт-дəстүрлер .....................................525 Артына мұра қалдыру .................................................................................526 Өлімге келгендердің алдынан қарсы алып шықпау жəне аттандырмау .527 Арыздасу ......................................................................................................527 Өсиет .............................................................................................................529 Атау-кере ......................................................................................................529 Имансу ішкізу ..............................................................................................530 Оң босағаға салу ..........................................................................................531 Дəрет суын беру ...........................................................................................531 Сүйек күзету ................................................................................................532 Естірту-хабарлау ..........................................................................................533 Өлімнің түрлері .................................................................................................535 Ақ өлім .........................................................................................................535 Ер өлім ..........................................................................................................535 Арам өлім .....................................................................................................536 Ез өлім ..........................................................................................................536 Ит өлім ..........................................................................................................536 Сұраусыз өлім ..............................................................................................537 Өлімге бару жəне марқұмды ақырғы сапарға аттандыру ..............................537 Көрісу жəне көңіл айту ...............................................................................538 Жоқтау айту ..................................................................................................539 Дауыс айту ...................................................................................................540 Тоқтау айту ...................................................................................................542 Арулау (сүйекке түсу) .................................................................................543 Кебін пішу ....................................................................................................545 «Телім» жəне «тəбəрік» алу........................................................................546
591 591
Ине-жіп үлестіру .........................................................................................547 Жаназа ..........................................................................................................547 Жаназа оқу тəртібі .......................................................................................548 Тірі адамдарға жаназа шығару ...................................................................549 Підия беру ....................................................................................................549 Дəрет алу ......................................................................................................550 Тəйем соғу ....................................................................................................551 Ғұсыл жасау (шомылу) ...............................................................................552 Қабір қазу .....................................................................................................552 Жерлеу салты ...............................................................................................553 Сүйек сақтау ................................................................................................555 Аманат қою ..................................................................................................555 Топырақ салу ................................................................................................555 Иман айту .....................................................................................................556 Тірі адамдардың өлген адамдар алдындағы қарыз-парыздары ....................557 Нəзір-құзыр беру ...............................................................................................558 Үштік нəзір ..................................................................................................559 Жеті нəзірі ....................................................................................................559 Қырқы ...........................................................................................................559 Жүздігін беру ...............................................................................................559 Жұбату шайын беру ....................................................................................560 Шек беру ......................................................................................................561 Марқұмның алдында өтелетін соңғы парыздар .............................................562 Тұлдау салты ................................................................................................562 Ат тұлдау ......................................................................................................562 Қара тігу салты ............................................................................................563 Артына ұрпақ қалдырмағандарды тұлдау .................................................564 Батаоқыр .......................................................................................................564 Құран оқу .....................................................................................................565 Ақтық салу жəне ат шаптыру салты ..........................................................565 Күмбез, кесене, сағана тұрғызу ..................................................................566 Сауын айту ...................................................................................................567 Жерошағын майлау .....................................................................................567 Ас беру ..........................................................................................................568 Тұл аудару ....................................................................................................570
Айып НҮСІПОҚАСҰЛЫ ТАЛ БЕСІКТЕН ЖЕР БЕСІККЕ ДЕЙІН y y y
Жобаға сараптамалық жəне баспагерлік жетекшілік жасаған Əшірбек Көпішев Қоғамдық қордың төрайымы Қарлығаш Оспанова Редакторы Ғұсман Жандыбаев Мұқабаның дизайны Рамиль Хамитов Компьютерде қалыптаған Гүлмира Өтенова ИБ №1106
Басуға 12.11.2014 берілді. Пішімі 60×90 1 / 16 . Шартты баспа табағы 37,0. Офсеттік басылым. Гарнитурасы « Times New Roman ». Таралымы 4000. Тапсырыс № «Өнер 21-ғасыр» қоғамдық қорының мекенжайы: 050009, Алматы қ., Абай даңғылы, 143 Баспалар үйi, 115-кеңсе тел.: 8 (727) 395-52-06; 395-52-08 Тапсырыс берушінің файлдарынан Қазақстан Республикасы «Полиграфкомбинат» ЖШС-нде басылды. 050002, Алматы қаласы, М.Мақатаев көшесі, 41. жүктеу/скачать 2,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|