Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне спорт министрлігі Тілдерді дамыту жəне қоғамдық-саяси жұмыс

286

286

тигізетін  ауыр  зиянын  мұқият  ұғындырып,  махаббат  жəне  жы ныс-

тық  қарым-қатынас  ісіне  асқақ  адамгершілік  тұрғыдан  қа рап,  тек ті-

лік пен,  іңкəрлікпен  көңіл  қоштығын  тауып,  ақ  некелі  адамдармен 

жа са ған жыныстық қатынастың мəн-мағынасы терең, ғылыми қуа ты 

күшті,  рақат-лəззаты  шексіз,  адам  рухына  тигізетін  пайдасы  көл-кө-

сір болатындығын ұғындырып, арзан сезімге бой ұрып, адам дық абы-

ройы мен кісілік қасиетіне кір келтіріп алмауды ерекше ескертіп, жы-

ныс тық  қатынасты  қай  күні,  қалай  өткізгенде  дүниеге  қандай  ұр пақ 

ке ле тін ді гі не дейін болжап, жорамалдап отырған.

ЖЫНЫСТЫҚ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ЖОРАМАЛ

Ж

ыныстық  қатынас  –  ер  мен  əйел  ортасындағы  іңкəрлік  пен 

құш тар лық тың  шырқау  шыңы.  Сондықтан  кəмелетке  толған  ер  мен 

əйел дің  өз  уақытында  бас  құрап,  ақ  некелі  адамдарымен  жы ныс тық 

қа ты нас тың лəззатын тата алмауы бір түрлі рухани кемістік есеп те ле-

ді. Себебі, кəмелетке толған, ес-ақылы дұрыс азаматтардың ақ не  ке  лі 

адам дарымен  ерекше  бір  іңкəрлікпен  өткізген  жыныстық  қа ты на сы-

ның лəз за ты шексіз, адам денсаулығы мен өміріне тигізетін пайдасы 

көл-кө сір болады. Ал, өз уақытында үйленіп, жыныстық қа ты нас тың 

лəз за ты на қанбаған ерлер мен əйелдердің, сондай-ақ, суық жү ріс ке са-

лын ған дар дың рухани көңіл күйлері қалыпсыз, ғұмыр-жастары қыс қа 

болады.  Сондықтан  да,  қазақ  халқы  адам  өмірінде  жыныстық  қа ты-

нас – кем болса болмайтын өте маңызды əрі мəнді істердің бірі деп 

қа рап, мынадай болжамдар жасайды.

1. Өз уақытында некеленіп, жыныстық қатынастың лəз за ты на 

қанған ерлер мен əйелдердің мінезі жайдары, денсаулығы жақ сы, ғұ-

мыр-жасы ұзақ болады. Тіпті, ешқандай дене тəрбиенің өзі оның ор-

нын баса алмайды.

2.  Өз  уақытында  некеленіп,  жыныстық  қатынастың  лəззатына 

қан ба ған ерлер мен əйелдердің мінез-құлқы қалыпсыз, шарқыш, ашу шаң 

болады да, олар тез қартаяды, тіпті ғұмыр-жастары қысқа болады.

3. Ақ некелі ер мен əйел жуынып немесе дəрет алып əбден тазала-

нып барып жыныстық қатынас өткізсе, олардан туған баланың ес-

287

287

ақы лы дұрыс, төрт мүшесі сау болып, бала есейгенде ақылды, білім-

ді, тіп ті ауыздыға сөз, аяқтыға жол бермес көсем, шешен болады.

4. Ақ некелі ер-əйел дəрет алып, жуынып, жыныстық қатынас жа-

са ған да,  көз  алдарына  жауға  шапқан  батырларды  елестетсе,  онда 

олардан денсаулығы ерекше күшті, төрт мүшесі бүтін, жүректі, ба-

тыл, батыр ұл бала туады.

5. Ақ некелі төсегінде таза жуынып, жыныстық қатынас жа са-

ған да, көз алдарына дала гүлін елестетіп, алма, анар шырынын ішсе, 

олардан теңдесі жоқ сұлу əрі ақыл-парасатты қыз бала туады.

6. Ақ некесін арамдап суық жүріске салынудан, жыныстық қа ты-

нас алдында жуынып-тазаланбаудан жəне бас қын шы лық  жасаудан 

рухани жан дүниесі мен денсаулығы нашар, аузы мен қол ты ғы жан 

шыдатпас сасық, ұятсыз, арсыз бала туады.

7. Əйелдердің етеккірі келіп жүргенде жыныстық қатынас жа-

сау хайуандық деп қаралады. Етеккір келіп жүргенде жыныстық қа-

ты нас  жасаған  ер  мен  əйел  айықпас  ауруға  шалдықса,  ал,  олардан 

ту ған бала кемтар, миғұла, қоянес, меңіреу болады.

8. Суық жүріске көп салынған, сондай-ақ, басы ауырып, шаршап, 

жү ре гі күпті, көңілі беймаза күйде жыныстық қатынас жасаған ер 

мен əйел ауруға шалдығады. Ал олардан туған бала əлжуаз, зейінсіз, 

босбелбеу болады.

9.  Жарадар  болғанда,  ауырып  жүргенде,  денесінен  қан  шық қан-

да,  қан  алдырғанда  (бергенде),  қарықтық,  лоңқа  салдырып,  денесін 

ше тіп сарысу алғанда, денеге тікен кіріп, жара шыққанда, ине кір-

ген де (укол салдырғанда) жыныстық қатынас жасаса, адам ау ру ға 

жолығады.  Ал,  ондай  кезде  ұрпақты  болса,  көрген  ұрпақтары  кем 

ақыл,  зейінсіз,  қуатсыз  болады.  Тіпті,  есейгенде  өз  басын  бұ йым ға, 

кісі басын тиынға баламайтын қатыгез, қанішер, дөрекі адам болып 

шығады.

10. Күн шығып немесе күн батып бара жатқанда жыныстық қа-

ты нас жасаса, адам өмірі қысқа болады. Перзент көрсе, көрген пер-

зент те рі есейгенде жақсы адам болмайды, яғни, сүйкімсіз, ата-ана-

ға опасыз, адал мен арамның, оң мен терістің, ақ пен қараның, обал 

мен са уап тың не екенін ұқпайтын безбүйрек болады.

288

288

11.  Жеті  атаға  толмай  тұрып  некеленсе  немесе  некеленбей  тұ-

рып жыныстық қатынас жасап перзентті болса, онда көрген пер-

зент те рі  көбінде  кем  ақыл,  миғұла,  қоянес,  жырық,  шұнақ,  пұ шық, 

ақ сақ, мылқау, керең болады.

12. Жыныстық қатынас жасар алдында жуынып, дəрет алмаса 

жəне əйел жүкті кезінде жыныстық қатынас жасаса, онда туыл ған 

перзент сау денелі болмайды, яғни, меңіреу, əлжуаз, ұятсыз, дө ре кі 

болып, басында қайызғақ көп болады, тіпті таз болады.

Қорытып  айтқанда,  қазақ  халқы  жыныстық  қатынасты  адамдық 

ақыл-парасат пен ғылыми түрде жасауды дəріптеп, некесіз, та за лық-

сыз, кім көрінгенмен жасалған пасық жыныстық қатынастың адам дық 

абырой мен денсаулыққа өте зиянды екенін, одан да жаманы – бо ла-

шақ  ұрпақтарға  орны  толмас  зиян,  айықпас  қасірет  тарт қы за тын ды-

ғын  ұл-қыздарының  құлағына  жастайынан  құйып  оты ра тын дық тан, 

қазақ қыздары мен ұлдары ерекше арлы, ұятты, текті, тəрбиелі бол ған. 

Махаббат-сүйіспеншілік пен жыныстық қатынасқа ғылыми тұр ғы дан 

қарап,  өмірдегі  əртүрлі  былық-шылықтардан  ар-абыройларын  таза, 

пəк сақтап, ата-аналары мен ел-жұртының қызығына, туған хал қы ның 

мақтанышына айналған.

ЖЫНЫСТЫҚ ҚАТЫНАСТА КҮН ТАЛҒАУ

Қ

азақ халқы қандайда бір игі істі бастарда айдың басын, күн нің 

сəтін қарастырып, жалпы бір аптадағы жеті күнді «сəтті» жəне «сəт-

сіз күн» деп талғап, жолаушы жүрсе, жорыққа аттанса, ұлы бастама-

лар мен игі істерді қолға алса, «күннің сəтіне бастаймыз» деп, кө бін де 

дүйсенбі, сəрсенбі, бейсенбі күндері бастаған. Тіпті неке, жы ныс тық 

қатынас  істерінде  де  күн  талғап,  қайсы  күні  некелесіп,  қайсы  күні 

жыныстық қатынас жасаса қандай перзент көретіндіктерін де алдын 

ала болжап, жорамалдап отырған. Мысалы, дүйсенбі күнді «сəтті күн» 

деп, осы күні бас қосып, жуынып, дəрет алып, ақ некелі адамдарымен 

жыныстық  қатынас  жасаса,  олардан  туған  перзент  ақылды,  кө рік ті, 

мейірбан, жанашыр, ізгі ниетті болады деп қараған.

289

289

Сейсенбі  күнді  «сəтсіз  күн»  деп,  ол  күні  жыныстық  қатынас  жа-

сап, балалы болса, онда сол бала есейгенде мейірімсіз, қа йы рым сыз, 

дөрекі, тоңмойын, томырық болады деп тұжырымдаған.

Сəрсенбі күнді «сəтті күн» деп, осы күні ақ некелі адамдар жы ныс-

тық қатынас жасап ұрпақты болса, онда ол ұрпақ болашақта ата-ана-

сына опалы, ел-жұртына сыйлы, ақ-қара, адал-арам көзқарасы ай қын, 

мейірлі, қайырлы жақсы адам болады деп есептейді.

Бейсенбі  күнді  «сəтті  күн»  деп,  осы  күні  ерлі-зайыпты  адамдар 

жыныстық қатынас жасап ұрпақты болса, онда сол күні пайда бол ған 

ұрпақ болашақта асқан ақыл-парасатты, ата-анаға мейірлі, ел-жұр ты-

на қайырлы, өте жақсы адам болады деп жорамалдаған.

Жұма күнді ұлы күн, яғни «сəтті күн» деп, осы күні ақ некелі адам-

дар жыныстық қатынас жасаса, сол күні пайда болған перзент бо ла-

шақ та асқан дарынды, ғұлама, оқымысты, өнер-білімді, үлгі та ғы лым-

ды, мейірлі, қайырлы, ізгі ниетті адам болады деп межелеген.

Сенбі күнді «сəтсіз күн» деп қарап, осы күні ер мен əйел жы ныс-

тық қатынас жасап ұрпақты болса, онда сол ұрпақ болашақта ұят сыз, 

арсыз, парықсыз, майдансыз болады, тіпті, кейбіреуі ата-анаға опа сыз, 

ел-жұртына жағымсыз бұзық болады деп межелейді.

Жексенбі күнді де «сəтсіз күн» деп есептеп, осы күні пайда бол-

ған ұрпақ есейгенде ата-анаға мейірімсіз, халқына қайырымсыз, шаш 

ал  десе,  бас  алатын  əпербақан,  жағымпаз,  тоғышар,  тіпті,  өз  басын 

бұйымға, кісі басын тиынға баламайтын қатігез, қанішер болады деп 

топшылайды.

Жыныстық қатынас туралы қазақ есепшілері бір айдағы 30 күн нің 

аспанда Ай көрінбейтін 3 күнін «өлі күн» деп есептейді де, осы «өлі 

күндерде» ерлі-зайыптылардың жыныстық қатынас жасауына ты йым 

салады. Себебі, бұл күндерде пайда болған ұрпақ безбүйрек, ра қым-

сыз болады деп қарайды. Одан сырт, жүкті əйелдердің əрбір айы 27 

күннен тұрады əрі оның 27 күнінің басы етеккірі келген күннен бас-

талады  (жүкті  емес  əйелдер  де  солай).  Алайда,  жүкті  емес  əйел дер-

дің  27  күнін  үш  тоғызға  бөледі,  яғни,  бірінші  тоғызын  «етеккір  то-

ғы зы»,  екінші  тоғызын  «арылу  тоғызы»,  үшінші  тоғызын  «кездесу 

то ғы зы» деп атайды. Сондай-ақ, бірінші жəне екінші тоғызы мез гі лін-

290

290

де жыныстық қатынас жасауды тектейді. Себебі, алдыңғы екі то ғыз-

да жы ныс тық қатынас жасаған еркек те, əйел де науқасқа шалдығады 

əрі  пер зент ті  болса,  көрген  перзенттері  қалыпсыз  болады  деп  есеп-

тей ді.  Ал,  үшінші  тоғызда  жасалған  жыныстық  қатынастың  лəззаты 

мен адам денсаулығына берер пайдасы өте көп деп қарап, осы мез гіл-

дер дің тақ күндерінде жолықса – ұл, жұп күндерінде жолықса – қыз 

перзентті болады деп тұжырымдайды.

Жыныстық  қатынас  тəрбиесі  ұрпақтарды  өмір  мəнін,  адам зат тың 

өсіп өркендеу заңдылықтарын жан-жақты ұғынуына, сондай-ақ, ұр пақ-

тар дың табиғи сұрыпталуына мүмкіндік жасайды, түрлі шектеулер мен 

талғау-жорамалдар адам денсаулығын қорғап, рухтың сергек, жі гер дің 

үстем болуын қамтамасыз етеді. Адамдардың таза-пəк жы ныс тық қа-

ты нас  мəдениетін  қалыптастырып,  талғамсыз,  лас  жы ныс құ мар лық 

сияқ ты  хайуандық  қылықтардан  аулақ  болуға  баулып,  аза мат тар дың 

адамзат пен болашақ ұрпақ алдындағы жауапкерлік жəне бо  рыш  ты  лық 

сезімдерін  арттырады.  Сондай-ақ,  денсаулықты  қор ғап  жəне  кү  шей -

тіп, сау денелі ұрпақ көруге тамаша шарт-жағдай əзір лей ді. Адам дар-

дың түрлі ауру-сырқауларға деген қарсылық қуат та рын арттырып, сау 

денелі атпал азамат болып жетілулеріне мүм кін дік жасайды.

Жыныс тəрбиесі арқылы ұрпақтарды мол білімге ие етіп, адамдар-

ды  жыныстық  қатынастан  жан-жақты  шынайы,  терең  лəззат  алып, 

ден сау лық та рын жақсартуға, қорғауға, сондай-ақ, сау денелі, сапалы 

ұр пақ  көруге  баулиды.  Қорытып  айтқанда,  мəдениетті,  ғылыми  жа-

сал ған  жыныстық  қатынастың  лəззаты  шексіз,  мəн-мағынасы  терең, 

рухани көңіл күй мен денсаулыққа тигізер пайдасы мол болады.

ҚОЙБАСТЫ АЛУ

Қ

азақ  салтында  қызға  құда  түсіп,  бірақ  жігіт  қалыңдығын  əлі 

ал ма ған  аралықта,  яғни,  қыз  өз  əкесінің  босағасында  отырған  кезде 

жі гіт ауылының қойлары қыз ауылының маңайына келіп жайылса не-

месе ауылының тұсынан көшіп өтсе, қыз ауылының қыз-ке лін шек те рі 

«қойбасты аламыз» деп, жігіттің қалыңдығын ертіп барып, кө ңіл де рі-

не жаққан бір қойын ұстап алады. Бұл «қойбасты алу» деп аталады.

291

291

Салт бойынша «қойбасты» алғалы барған қыз-келіншектердің ал-

дын  қарсы  жақ  тоспайды  жəне  ұстап  алған  малдарына  таласпайды. 

Қай та  əзіл-қалжың  айтып,  «ұнағанын  алыңыздар»  деп  ерекше  жо-

март тық танытады. Алда-жалда «қойбасты» алғалы барған қыз-ке лін-

шек тер дің алдын тосып, ұстап алған малдарына таласса, құдалар жағы 

(жі гіт ауылы) үлкен сөгіске қалып, ат шапан-айып төлейді.

Қыз-келіншектер «қойбастыға» алған қойларын бір отауға апарып 

сойдырып, құрбы-құрдастарын шақырып, ойын-сауық құрады. Əзіл-

қал жың айтып, жігіт ауылына көрсеткен ерліктерін мақтан етіседі.

Қойбасты  алу  –  қыз-келіншектердің  жігіт  ауылына  жасаған  жара-

сымды еркелігі, əзіл-қалжыңдарының тағы бір келісті көрінісі. Ол адам-

дар арасындағы татулық пен сыйластықты, береке мен бірлікті ны ғай-

та ды. Құрбылар арасындағы сыйластық пен сырластықты те рең де те ді.

ҚҰДА-ҚҰДАҒИЛЫҚ БАЙЛАНЫС

« Х

анмен құда болған қара – хан ауылында хандай сыйланар, 

қарамен құда болған хан – өз үйінде қара болуға ыңғайланар», «құда 

болғанша сынас, құда болған соң, құл да болса сыйлас», «құда – мың 

жыл дық,  күйеу  –  жүз  жылдық»  деп  қарайтын  қазақ  халқы,  құда-құ-

да ғи ла рын мейлі хан, мейлі қара болсын, ерекше құрметтеп, сыйлап, 

төр ле рі нің төбесіне отырғызып, төредей күтеді.

Қазақ салтында, құда-құдағилар ортасында байлық, мансап, атақ-

даңқ, шен-шекпен қуыспайды.

Тіпті, бір жағы хан, бір жағы құл болса да, қыз беріп, қыз алысқан 

соң,  олар  «терезелері  тең»,  құдай  қосқан  құда-құдағиларға  айнала-

ды. Бір-бірін ешқашан «теңім емессің» деп кемсітпейді. Үйіне құда-

құдағилары келгенде хан-патша болса да, олардың жолы – келіп отыр -

ған құда-құдағиларынан төмен болады. Жиын-той, өлім-жітім, нə зір-

құ зыр  істерінде  құда-құдағилар  ең  құрметті,  ең  ардақты,  ең  сыйлы 

адамдар  есептеледі  де,  төрдің  төбесі,  астың  төресі  соларға  бе рі ле ді. 

Қан дай  жағдайда  да  құда-құдағиларын  қайырып  қойып,  шен ді-шек-

пен ді лер ді  күту  көргенсіздік,  тексіздік,  тіпті,  салт-дəстүрді  тап та ған 

бұ зық тық деп қаралады.

292

292

Бұл  салт  адамдарды  теңдікке,  береке-бірлікке,  ізгілікке,  тек ті лік-

ке баулиды. Халықтық салт-дəстүрді ардақтауға жəне одан ат та мау-

ға дағдыландырады. Əрқашан адамгершіліктің ақ жолынан адас пау ға 

жетелейді.

Құдалықтың  түрлері  əдетте,  «құда»  деп  жалпылама  айтқанмен, 

қиыр  қонып,  шет  жайлап,  боранның  өті,  ауылдың  шетінде  жүрген, 

тарихтан  бері  бастарынан  сан  қилы  ауыртпалық  пен  қиын  күндерді 

өт кі зіп, ауыр азап арқалаған қазақ халқында құдалықтың бір емес, бір-

не ше түрі кездеседі. Оның кейбіреуі достық пен береке-бірлікті не гіз 

етсе, кейбіреуі адалдық пен ізгілікті, кейбіреуі жанашырлық пен жа-

қын дық ты негіз еткен.

Құдайы құда

Қ

азақ  халқы  «құдайы  құда»  деп  бұрын  ешқандай  алыс-беріс, 

таныс-білістігі жоқ, ойда-түсте болмаған бейтаныс адамдармен Құдай 

қо сып құдаласуды айтады.

«Құдайы  құдалыққа»  тіке  екі  жастың,  яғни,  қыз  бен  жігіттің  ма-

хаббат-сүйіспеншілігі дəнекер болады.

Белқұда

« Б

елқұда» деп достасқан екі адамның əлі балалы болмай тұ рып 

бір-бірімен қияли құдаласуын айтады, яғни, араларынан қыл өт пей тін 

екі жігіт:

«Балаларымыз ұл болса – дос болсын, бірі ұл, бірі қыз болса – құда 

боламыз» деп, күні бұрын келісіп, кейін бірі ұлды, бірі қызды болса, 

ресми құда болысады.

Бұдан тыс, «белқұда» деп жігіт пен қыздың туған əкелерін ай  тады.

Құрсақ құда

« Қ

ұрсақ құда» деп (қарын құда деп те атайды) əйелдердің құр-

са ғын да ғы əлі туылмаған нəрестелерге құдаласуды айтады. Мысалы, 

293

293

екі дос адамның əйелдері бір уақытта жүкті болса, олар дос тық та рын 

үзбеу мақсатында «достықты сүйек жаңғыртады» деп, құр сақ та ғы ба-

лаларына құдаласып қояды.

Кейде тар жер, тайғақ кешулерде бір-біріне қол ұшын беріп, бірін-

бірі қауіп-қатерден құтқарған адамдар да: «біздің осы кісілігіміз бен 

достығымызды болашақ ұрпақтарымыз жалғастырсын, сондықтан бо-

ла шақ ұрпақтарымыздың бірі ұл, бірі қыз болса, құдай деп құда бола-

мыз, яғни, қазірден бастап құдамыз» деп, серттесіп құдаласады.

Бесік құда

« Б

есік құда» деп ата-аналардың бесіктегі ұл-қыздарына бе ре-

ке нің бастамасы үшін құдаласып қоюын айтады. Құ да лық тың бұл түрі 

де адамдар арасындағы татулық пен достықтың əсе рін əй гі лей ді, əрі 

«белқұда», «құрсақ құда» сияқты, та ту лық пен дос тық ты, береке мен 

бірлікті ұрпақтар бойы жалғастыруды мақсат етеді.

Орай құда

Қ

ұдалықтың  бұл  түрін  «қайшы  құда»  деп  те  атайды.  «Орай 

құда»  көбінде  мынадай  екі  жағдайда  болады.  Бірі,  əл-ауқаты  төмен, 

тұр мыс күйі нашар адамдар арасында болып, олар бір-бірінен қалың 

алып, қалың бермей-ақ, қыз беріп, қыз алады. Алайда, «қалыңсыз қыз 

болса да, кəдесіз қыз болмайды» деп, өз шама-шарықтарынша құ да-

лық рəсімдерін міндетті түрде өтейді.

Енді бірі, қыз бергелі немесе қыз алғалы отырған адамдардың бас-

қа ұл-қыздары бір-бірімен көңіл қосып, үйлену талабын қойса, «үй үс-

ті не үй тіксе жылы болады, құда үстіне құда болса, сыйлы болады» 

деп, бір-бірімен қайталай құда бола береді. Құдалықтың мұн дай тү  рін 

«орай құда» деп атайды. Алайда, бұл құдалықта ата-аналар да, жі гіт 

пен қыз да ерікті түрде құдаласып, ерікті түрде бір-бірін ұна тып ба-

рып некеленеді.

Құдалықтың бұл түрі өзара махаббат байласқан, бірақ, əлеу мет тік 

қиыншылық  себебінен  бас  құрай  алмай  жүрген  жастардың  дер  ке-

294

294

зінде  бас  құрап,  дербес  отау  көтеріп,  бай-бақытты  тұрмыс  өт кі зуі не 

мүмкіндік жасайды. Сондай-ақ, адамдар арасындағы махаббат-сү йіс-

пен ші лік ті мал-дүниесіз шешудей тамаша əдеп қа лып тас ты ру ға бау-

ли ды.  Адамдардың  қоғамдық  қарым-қатынасын  нығайтып,  береке-

бір лі гін күшейтеді.

ҚОЛБАЛА

Қ

ұдалықтың  бұл  түрі  көбінде  мынадай  екі  жағдайда  болады: 

бірі, ата-анасы мен жанашыр жақыны қалмаған қыз баланы адам гер-

ші лі гі жоғары, мейір-шапағатты адамдар көпшілік алдында «осы ба-

ланы  мен  қолбала  қылып  бағып  аламын.  Қанаттыға  қақтырып,  тұм-

сық ты ға шоқытпаймын, бұған сіздер құдай алдында куə бо лы ңыз дар» 

деп, ресми өз қолына алады.

Енді бірі, ауыр науқас немесе түрлі жаратылыстық апат салдары-

нан мүгедек болып, кедейленіп, қыз баласын одан ары бағып-қа ғып 

ер жет кі зер лік мүмкіндігі қалмаған адамдар кісілігі жоғары, мейір-ша-

па ғат ты  адамдарға  балам  жоқшылық  көріп,  қайғы-қасірет  шекпесін 

деген ниетпен: «осы қызымды сізге тапсырдым, Құдай алдына дейін 

жақ сы лық-жамандығы мен обал-сауабы өзіңізге аманат, қолбала қы-

лып алыңыз» деп, өз еркімен береді. «Қолбаланы» алған адам өз бала-

сындай оны жақсы тəрбиелеп, бойжеткен соң, онымен құрбылас ұл да-

ры ның біріне некесін қидырып қосып, келін қылып алады.

Қазақ  салтында  «қолбаланы»  алған  адам  оны  ерекше  қастерлеп, 

үлде мен бүлдеге бөлеп өсіреді. «Қолбала» бойжетіп, келін болғаннан 

ке йін де ата-енесін өз ата-анасындай көріп еркелеп, басқа келіндерге 

қа ра ғанда еркін жүріп-тұрады.

Бұл салт адамдарды адамгершілікке, ізгілікке, бауырмалдыққа, жа-

на шырлыққа баулиды. Адамдарды мейірімді, қайырымды, жанашыр 

бо лу ға жетелейді. Барша адам баласының қиыншылығын өз қиын шы-

лы ғы, қайғы-мұңын өз қайғы-мұңындай көріп, жетім-жесір, жоқ-жі тік 

адам дар ға қол ұшын беріп отыруға дағдыландырады.

295

295

ƏМЕҢГЕР

Е

рте  кезде  күйеуі  жастай  қайтыс  болған  əйелді  жəне  құда  тү-

сіп, қалыңын беріп қойған қызды жат жұртқа жібермей, өз еркі мен 

қалауы бойынша күйеуінің інісі немесе ағасына қосуды, оны кө бі не се 

сол ауылдағы өз көңіліне ұнаған туыстығы жақын адам  дар  дың бі рі не 

үй лен ді ру ді  «əмеңгер»  деп  атаған.  Сондай-ақ,  жесірлерін  кім  кө рін-

ген ге жəбірлетпей «əмеңгерім» деп жақын туыстарының құ  қық-мүд-

де сін қорғауға жəне тентіретпей бағып-қағуға құқықты болған.

Салт бойынша «əмеңгерлікке» əйелдерді мүлде зорламайды. Егер 

басқаларға үйленбей отыра беремін десе, өз қалауы бойынша отыра 

бе ре ді немесе жосын бойынша өзі ұнатқан біреудің етегінен ұстауға 

құ қық ты.  Жесір  əйелдерді  əмеңгерлікке  зорлау  адамгершілікке  жат 

жаман қылық есептеледі, яғни, кешірілмес күнə болады.

Бұл салт қазіргі замандағыдай аналар мен балалардың құқық-мүд-

де сін қорғайтын заң тараулары болмаған сол бір дəуірде жетім-же сір-

лер дің құқық-мүддесін қорғау рөлін атқарған, яғни, жетім-же сір лер-

дің жат елге кетіп, өзгелердің зорлық-зомбылығына, келемеждеуі мен 

қорлауына, аяқ асты болуына ұшырауының алдын алған. Сон дай-ақ, 

жетім-жесір  туыстарының  бөтен  елге  сіңіп  кетуі  салдарынан  ма хаб-

бат-неке істерінде ұятқа, күлкіге қалудай істерден сақтанған. Жа қын-

да рын  жатқа  қимайтын  бауырмал,  жанашыр  адам  болуға  дағ ды лан-

ды рады. Сондай-ақ, адамның бəрінен де ардақты, қым бат ты екендігін 

ұғындырады.

жүктеу/скачать 2,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: