ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРҒА АРНАЛҒАН СҰРАҚТАР

60 
IV ТАРАУ. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ШҰҒЫЛ КӨМЕК КӨРСЕТУДІҢ 
НЕГІЗДЕРІ 
 
Экстремалдық психологиялық көмек (ЭПК) деп дағдарысқа немесе 
төтенше жағдайға ұшыраған адамның немесе топтың қазіргі психологиялық, 
психофизиологиялық жағдайын және жағымсыз эмоциялық жағдайларын 
реттеуге бағытталған, жағдайдың талаптарына жауап беретін кәсіби әдістерді 
қолдана отырып, қысқа мерзімді шаралар жүйесі түсініледі. Дағдарыстық 
араласудың негізгі міндеттері - зардап шеккендердің жағдайын тұрақтандыру, 
жедел күйзеліс белгілерін жеңілдету немесе азайту және тәуелсіз жұмысын 
қалпына келтіру. Бұл тарауда психологиялық шұғыл көмекті ұйымдастырудың 
маңызды аспектілерін қарастырамыз.
 
4.1. Психологиялық шұғыл көмекті ұйымдастыру қағидаты мен түрлері
Психологиялық жедел көмек күйзелістен зардап шеккен адамдарға 
көрсетіледі (немесе КЖБ - күйзелістің жедел бұзылуы). Бұл шарт Эмоциялық 
және психикалық бұзылулар тәжірибесі.
Төтенше жағдайлар кезіндегі психологиялық шұғыл көмек қағидаты:
1) шұғыл, жедел;
2) бұзылыстардың одан әрі дамуын болжау (патогенетикалық принцип);
3) мамандандырылған көмекті ұзарту;
4) кезеңділік мен сабақтастық;
5) ведомстволық құзырет және ведомствоаралық үйлестіру;
6) орындылығы;
7) аумақтық;
8) хабарламаның кезектілігі;
9) көмек көрсететін мамандардың арасында күйзеліс бұзылыстары мен 
ауруларға байланысты мамандандырылған медициналық көмектің сапасына 
теріс салдарлардың алдын-алу.
Төтенше және дағдарыстық жағдайларда зардап шеккендер мен олардың 
отбасы мүшелері ақпараттық, әлеуметтік, медициналық және басқа да көмекке 
мұқтаж екенін есте ұстаған жөн. Көмек көрсетудің кешенді тәсілі адамның 
түбегейлі жағдайының дағдарысқа дейінгі деңгейінің қалпына келуін, осы 
жағдайларда 
шындық 
пен 
мінез-құлықты 
барабар 
қабылдауға, 
психосоматикалық аурулар мен психикалық бұзылулардың алдын алуға 
мүмкіндік береді. Төтенше жағдайларда шұғыл көмек көрсетіледі:
- тікелей зардап шеккен адамдар, соның ішінде жараланғандар мен 
науқастар,
- құрбан болғандардың туыстары мен жақындарына,
- төтенше жағдай аймағында тікелей орналасқан халыққа,
- оқиғаның куәгерлері,
-төтенше жағдай аймағында кәсіби қызметпен айналысатын әртүрлі 
қызметтің қызметкерлері;

61 
- төтенше жағдай аймағында болмаған, ахуал туралы ақпаратқа 
байланысты күйзеліс факторларының әсерінен психикалық денсаулық пен 
мінез-құлықтың белгілі бір ауытқуларын жасаған адамдарға.
Жарақаттан аман қалғандарға психологиялық көмек көрсету әдістері. 
Төтенше жағдай сәтінен бастап өткен уақыт факторына сәйкес олар екі санатқа 
бөлінеді және 4.1. кестеде көрсетілген.
4.1.- кесте 
Жарақаттанудан аман қалған адамдарға психологиялық көмек көрсету 
әдістері (қайғылы оқиғадан кейінгі уақыт факторына 
сүйене отырып) 
Әрекет уақыты және ол өткен соң қысқа 
кезеңде 
Шалғайдағы кезеңде (жарақатпен жұмыс) 
- жедел «психологиялыққа дейін» көмек, 
- психологиялық қолдау, эмоциялық қолдау; 
- бағыт (басқару), басқару; 
- ақпараттандыру; 
- психологиялық араласу (араласу); 
- теріс әлеуметтік психологиялық 
механизмдерді анықтау (психикалық 
инфекция, дүрбелең, қауесет) және оларды 
басқару (бейтараптандыру); 
- психологиялық дебрифинг; 
- психикалық реттеу және өзін-өзі реттеу. 
Қашықтағы 
кезеңдегі 
психологиялық 
көмектің мақсаттары: 
1) асқынған жағдайда - жарақат пен қайғы-
қасіретті сезінудің қалыпты үрдісіне оралу; 
2) жарақаттануды басынан өткеру үрдісінде 
туындайтын жарақаттан кейінгі бұзылуларды 
психологиялық түзету. 
Психологиялық көмек келесі тәсілдерді 
қолдану арқылы көрсетіледі: 
- когнитивті-бихевиоральдіпсихотерапия, 
- психодинамикалық терапия, 
- ойындар 
- арттерапия 
- метафораларды, әңгімелерді, ертегілерді 
қолдану, 
- 
кататим-имагинативтітәсілі 
немесе 
символодрама, 
- психодрама, 
- гештальттерапия, 
- ұсыныс терапиясы, 
- денеге бағытталған тәсіл 
- гуманистік-экзистенциалды психотерапия, 
- нейролингвистикалық тәсіл және т.б. 
Психологиялық шұғыл көмек түрлерін оқиға кезінде және одан кейін 
жақын арада қарастырайық.
Іс-шарадан кейінгі алғашқы сағаттар мен күндерде адамдар әлеуметтік, 
ақпараттық көмекке зәру. Осы уақыт аралығында көмек көрсетудің негізгі 
ұсынымдары дене қажеттіліктерді қанағаттандыру мүмкіндігін қамтамасыз ету 
болып табылады; қауіпсіздік; жақын адамдармен байланысты қалпына келтіру; 
маңызды ахуал және одан кейінгі әрекеттер туралы, сондай-ақ қиын оқиғаларға 
жауап ретінде пайда болатын әсер туралы қажетті және жеткілікті ақпарат беру 
кезінде; «Қалыптау» әсерді, оқиғаларды шамадан тыс егжей-тегжейлі 
көрсететін теледидарлық бағдарламаларды көрмеуге кеңес беру, шешім 
қабылдауға көмектесу.

62 
Біз әсердің қалыпқа келуіне ықпал ететін көмек түрлерін анықтаймыз:
Қорқыныш, мазасыздық, жылау, кінә, ашуланшақтық, бақыланбайтын 
дүмпулер, қозғалтқыштың қозуы жағдайларында Психологиялық жедел көмекті 
қабылдау (оның ішінде өзін-өзі күту) ТЖК мамандарының еңбектерінде 
сипатталған.
Психологиялық қолдау; бағыт (басқару), басқару; ақпараттандыру; 
қолдау.
Көбінесе, Жедел психологиялық көмек (ЖПК)кәсіби қызметтің 
психологиялық қолдау, эмоциялық қолдау сияқты түрін қамтиды. Жарақат 
алған адамды психологиялық қолдау, эмоциялық қолдау, тәжірибедегі 
ауырсыну төзбейтін кезде адамға қиын кезеңдегі психологиялық көмектің 
негізгі түрлерінің бірі болып табылады. Еріп жүруші адам зардап шегушінің 
уақытша қасында болады, қиын өмірлік жағдайдағы адамға қауіпсіздікті, 
қажетті және жеткілікті қолдауды қамтамасыз етеді. Психологиялық қолдауды 
мұндай түсіну көбінесе танымдық үрдістер қалпына келтіріліп, мінез-құлық 
реттелетін эмоциялық салаға әсер етеді. Алайда, кең мағынада психологиялық 
қолдау менеджмент пен ақпаратты қамтиды. Әртүрлі, өзара байланысты, әсер 
ету салаларын (танымдық, эмоциялық, мінез-құлықтық) ескеру үшін біз осы 
түсініктерді кеңейтеміз.
Қызмет көрсету және ақпараттандыру. Кенеттен болатын травматикалық 
оқиға танымдық, эмоциялық, мінез-құлық деңгейінде өзгерістер тудырады. 
Уақыттың жетіспеушілігімен, ақпараттың болмауымен немесе сәйкессіздігімен 
шиеленісетін төтенше, маңызды жағдайда адамға ақылға қонымды шешім 
қабылдау қиын болады, ол бағынбайды. Бұл жағдайда оның жанында осы 
қысқа мерзім ішінде жағдайды бағалауға, оның шешімдері мен іс-әрекеттерінің 
нәтижелерін алдын ала білуге (ағымдағы және жетілдірілген бақылауды жүзеге 
асыруға) қабілетті адамдар болған жөн. Сақтау мен ақпараттандырудың 
мақсаты, қысқа мерзімде оған уақтылы және тиісті шаралар қабылдауға 
көмектесу. Метафоралық тұрғыдан, көмектің бұл түрін келесі әрекеттер деп 
сипаттауға болады: «белгілі бір бағытқа бұрылып, өздері іздеп жатқан жолды 
көрсет, 
кедергілерден 
ескерт». 
Көшбасшылық 
таным 
туралы 
ақпараттандыратын (қажетті және жеткілікті мазмұнды ақпарат алу) мінез-
құлық құрамына едәуір дәрежеде әсер етеді. Көмектің осы түріндегі клиенттің 
әрекеті автоматты түрде жақын болуы мүмкін. Әрі қарай, уақыт өте келе, 
қажетті ақпаратты алуға байланысты іс-әрекеттің тиімділігі, пайда болған 
міндеттерді жеңу сезімі пайда болады, эмоциялық жағдайды қалыпқа келтіреді, 
мінез-құлық анағұрлым бағдарланған, саналы, бейімделеді (жағдайға сәйкес 
келеді).
Психологиялық араласу (араласу) негізінен жағдайды, демек, мінез-
құлықты түзетуге бағытталған. Дағдарыстық жағдайлар көбінесе адамнан 
туындаған проблемаларды шұғыл түрде шешуді талап етеді (кенеттен немесе 
ұзаққа созылғандықтан, олар дағдарысқа әкеледі). Алайда қиын өмірлік 
жағдайды жеңу үшін әрқашан күштер мен қор бола бермейді. Психологиялық 
араласу (қажет болған жағдайда, шұғыл түрде) психотерапевтік тәсілдерден 

63 
алынған психологиялық әсер әдістерін, техникаларын, әдістерін қолдана 
отырып жүргізілуі мүмкін.
Дағдарыстық араласу. Бір жағынан, психологиялық көмек жағдайында 
психологиялық араласу дағдарысқа қарағанда кеңірек термин, екінші жағынан, 
қазірдің өзінде. Дағдарыстық араласу зардап шеккен адамды бейімделу 
деңгейіне, 
травматикалық 
оқиғаның 
теріс 
әсерін 
азайтуға 
және 
психопатологияның алдын алуға бағытталған жедел және психологиялық 
шұғыл көмек ретінде анықталады. Дағдарыстың араласуы проблеманы шешуге, 
клиентті дағдарыстың нәтижесі үшін қолайлы және барабар таңдауына 
мүмкіндік беруге бағытталған. Көптеген мәселе тез шешілмейді, сондықтан 
әрекет ету бағытын таңдап, оны жүзеге асыруды бастау керек.
Жарақат алған жағдайда «психологиялық араласу» және «дағдарыстық 
араласу» (дағдарыстық араласу) терминдерін ортақ міндет біріктіреді, ол 
жарақаттанудың (немесе дағдарыс жағдайының) салдарынан туындаған 
жағдайды түзету болып табылады. Ол клиенттің жағдайды бақылауға, олардың 
қорына (ішкі және сыртқы) жүгінуіне кепілдік беруге тырысуы керек.
Төтенше жағдайда, кенеттен туындаған қайғылы жағдай, бір ғана 
психологиялық бағыт аясында жұмыс істеу мүмкін емес. Дағдарыстық 
жағдайда, дағдарыс жағдайында тек дәстүрлі психотерапиямен айналысатын 
маман дағдарыстық араласу мамандарына қойылатын талаптарға сәйкес 
келмейді (бір тәсіл жеткіліксіз). Белгілі бір тәсілмен жұмыс істейтін маман, 
басқа бағыттардың әдістерін қолдана отырып, клиентпен жұмыс істеу 
мүмкіндігін арттырады.
Психологиялық күйзеліс - бұл төтенше және төтенше жағдайлардың 
салдарын азайтуға, өңдеуге және азайтуға арналған топтық жұмыс түрі. Кесу 
техникасының дамуы Дж.Митчелл (АҚШ) және А.Дирегров (Норвегия) 
есімдерімен байланысты. Оны жарақаттан кейін 24-72 сағаттан кейін орындаған 
жөн (оны психологтар жүргізе алмайды). Талқылау барысында хабардарлық, 
Эмоциялық жауап, сонымен қатар өмірлік тәжірибеде болған оқиғаларды қайта 
құрылымдау бар. Бірлескен талқылау кезінде «есте сақтаудың ортақ қоры» 
құрылады, оның көмегімен барлық адамдар жетіспейтін ақпаратты жинайды. 
Топтың бір мүшесінің білдірген сезімдері басқаларында көрінеді, жаңаларын 
оятады. Мұның бәрі топты біріктіріп, өткізіп отырады, бұл болған оқиғаларды 
жақсы түсінуге, өз сезімдерін түсінуге, қабылдауға және жағдайды игеруге 
мүмкіндік береді.
Психикалық реттеу және өзін-өзі реттеу (ПР). Төтенше, травматикалық 
жағдайларда мазасыздық деңгейі күрт көтеріледі, бұлшықет кернеуі пайда 
болады (көбінесе нашар түсініледі), дененің әртүрлі бөліктерінде ауырсыну 
тудырады, тыныс алу жеткіліксіздігі. Дабыл адам мен қоршаған орта 
арасындағы тепе-теңдік бұзылып, бейімделу үрдісінің басталуы туралы сигнал 
береді. Алайда, төтенше және төтенше жағдайларда, өсіп келе жатқан 
мазасыздықты когнитивті үрдістер, шешім қабылдау үрдістері, мінез-құлқын 
бақылау тоқтатылады, Эмоциялыққ бұзылулар мен адамның мінез-құлқындағы 
жеткіліксіздігі байқалады. Психофизиологиялық деңгейде өзгерістер бар. Бұл 

64 
жағдайда шиеленісті және алаңдаушылықты төмендетуге бағытталған өзін-өзі 
реттеу әдістері тиімді болуы мүмкін.
ПР - бұл өзін-өзі басқару, субъектінің түбегейлі күйі мен мінез-құлқына 
байланысты өзін-өзі басқару үрдісі.

жүктеу/скачать 1,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: