Қазақстан республикасының білім және ғылым министрлігі

17 
 
9.  Жер туралы ғылымдар тізбегін атаңыз? 
10. Геофизика дегеніміз не? Анықтамсын айтыңыз? 
11. Геофизиканың зерттеу нысанын айтыңыз? 
12. Физикалық  өрістің анықтамасын айтыңыз? 
13.  Физикалық өріс  қанша түрге бөлінеді? 
14. Физикалық өрістің параметрлерін айтыңыз? 
15. Табиғи өріс дегеніміз не? 
16. Жасанды өріс дегеніміз не? 
17.   Геофизика нені зерттейді? 
18. Геофизика ғылымы қанша топқа бөлінеді?   
 
 
 
 
 
 
 
 
 

18 
 
ЕКІНШІ БӨЛІМ 
2. ПЕТРОФИЗИКА 
2.1. Тау жыныстарының физикалық қасиеттері 
        Тау жыныстарының физикалық қасиетін зерттейтін ғылымды петрофизика 
деп  айтады.  Петрофизика  (тау  жынысының  физикасы)  -  тау  жынысының 
әртүрлі физикалық қасиеттерін зерттейді, олардың бірімен бірінің және жалпы 
жердің физикалық өрістерімен байланысын қарастырады.  
           Петрофизика, геология мен геофизика ілімдерінің түйіскен жерінде орын 
тапқан,  жер  ғылымының  қолданбалы  түрінің  бір  бөлігі.    Жерді  физикалық 
тұрғыдан зерттейді  және заттың физикалық құрамын анықтаумен  айналысады. 
           Егерде тау жынысын петрофизика қағида тұрғысынан  қарастырсақ,  бұл, 
құрамы  үш  өлшемді  күрделі  зат,  яғни,  құрамында  қатты  (бір  немесе  бірнеше 
минерал),  сұйық  (су,  мұнай,  мұнай  өнімдері)  және  газды  (ауа,  жанар  газдар) 
фазалардан  тұрады.  Тау  жыныстарының  физикалық  параметлері  осы 
фазалардың  қасиетіне  байланысы    мен  олардың  тау  жыныстар  арасындағы  
сандық  қатынастарымен  анықталады.  Мысалы,  катты  фазаның  физикалық 
қасиеттері  -  тығыздық,    магниттік,  электрлік,  серпінділік,  жылулық  және 
ядролық  тау  жыныстарының  құрамындағы  химиялық  элементтерінің  атомдық 
құрылымына,  сұйық  пен  катты  фазаның  қатынасына,  температуралық  және 
геологиялық  факторларға  тәуелді  екені  байқалады.  Геологиялық  факторға 
мысалы,   магмалық тау  жынысының  термодинамикалық  пайда болу шартына, 
метаморфизмге және шөгінді тау жыныстарының пайда болу шартына мен  тау 
жыныстарының  құрылымдық  -  текстуралық  ерекшеліктері  кіреді.  Демек,  жер 
бетінде  өлшенетін  өрістер  жоғарыда  келтірілген  тау  жыныстардың  физикалық 
қасиеттеріне  тығыз  байланысты  екені  байқалады.    1.1  кестеде  табиғатта  жиі 
кездесетін  тау  жыныстарының  классификациясы  көрсетілген.  Кестеде  тау 
жыныстарының  физикалық  қасиеттері  берілген:  тығыздық  (σ)  пен  кеуектілік 

19 
 
(K
n
),  серпінділік  (сейсмикалық  қума  V
P
,  көлденең  Vs  толқындар  ),  магниттік 
қабылдағыш  (χ) қасиеті, электрлік (меншікті электр кедергісі ρ ). 
 1.1 кесте 
Серпінді 
толқындар 
жылдамдығы,   
км/с 
 
 
 
 
Vp 
Vs 
 
 
Тау 
 жыныстары 
 
Тығыз
-дық 
 σ, 
г/см³ 
 
Кеуе
к-
тілік 
n,% 
Газға 
қанық
-қан 
Мұна-
йға 
қанық
-қан 
 
Магниттік 
қабылда-
ғыштығы, 
χ*10¯
5  
ед.СИ 
Меншіқ-
ті 
электр 
кедергісі 
ρ ,Ом*м 
МАГМАЛЫҚ 
Ультранегізді 
(пироксенит) 
 
3.2-3.3 
 
 
0,3-
0,5 
 
7,5 
 
8,5 
 
4,5 
 
1000-25000 
 
10
5
-10
6
 
Негізгі 
Габбро 
диорит 
 
2,9-3,0 
2,7-2,8 
 
0,01-1 
0,01-1 
 
6,0 
5,6 
 
6,6 
6,3 
 
3,8 
3,5 
 
300-15000 
1000-70000 
 
10
4
-10
7
 
10
3
-10
7
 
Қышқыл 
Гранодиорит 
гранит 
 
2,7 
2,6 
 
0,2-5 
0,1-3 
 
4,6 
3,0 
 
6,0 
5,5 
 
3,3 
2,8 
 
100-45000 
40-40000 
 
10
3
-10
6
 
20
3
-10
5
 
Эффузивті 
Диабаз 
базальт 
 
2,9 
2,5 
 
0,1-5 
3-6 
 
3,5 
 
6,5 
3,0 
 
3,5 
5,5 
 
500-150000 
100-150000 
 
10
5
-10
6
 
10
3
-10
7
 
МЕТАМОРФТЫ 
Гнейстер 
Тақта тас 
 
2,7 
2,6 
 
0,01-1 
0,01-1 
 
3,8 
3,5 
 
5,6 
4,8 
 
3,2 
3,0 
 
100-2000 
50-3000 
 
10
3
-10
5
 
10
3
-10
5
 

20 
 
ШӨГІНДІ 
Әктас 
Доломит 
Әксаз 
Құмтас 
 
2,6 
2,7 
2,4 
2,5 
 
2-25 
2-17 
5-35 
2-35 
 
 
2 
1 
1,5 
1 
 
6,0 
5,5 
4,5 
4,5 
 
3 
2,5 
2 
1 
 
50-2500 
50-800 
10-1000 
50-5000 
 
100-10
5
 
100-10
4
 
10-10
3
 
100-10
3
 
Гравий-галечник 
Құмтас 
аргиллит 
 
3 
1,5-2 
1,2-2,4 
2-20 
2-40 
2-40 
0,8 
0,5 
1,5 
2,5 
2,0 
1,5 
0,5 
0,2 
0,4 
50-5000 
50-5000 
10-1000 
100-10
3
 
10-10
4
 
1-100 
2.2    Магниттік қасиеттері 
Кернеулігі  Т  магнит  өрісіне  енгізілген  тау  жынысы  сол  кернеудің  әсерінен 
магниттеледі.  Олай  болса  ортаның  магниттелуін  сипаттайтын  өрісті  магниттік 
индукция деп айтады: 
B= J μ
o
(Т+J), 
         (2.1) 
мұндағы  J  -  тау  жыныстарының  магниттелу  қарқындылығы,  μ
o
  – 
ваккуумның  магнит  өткізгіштік  қабілетілігі.  Тау  жыныстарының  магниттелу 
қарқындылығы  магниттеуші  өрістің  шамасысымен  сол  жыныстың  магниттелу 
қабылеттілігіне тығыз байланысты.  
J = χТ,                         (2.2) 
мұндағы  χ – тау жынысының магниттелу қабылеттілігі.               
 
          Магниттелу  қарқындылығы  мен    кернеудің  өлшем  бірлігі  ампер/метр 
(А/м),  ал  тау  жынысының    ең  аз  магниттелу      шамасы  10
-3
  А/м.    Тау 
жынысының  магниттелу  қабілеттілігі  өлшемсіз  шама,  бірақта,  СИ  өлшем 
бірлігі мен СГС өлшем бірлік жүйесінде әртүрлі шамаға тең: 
 
χ(СИ) = 4πχ(
СГС
)
              
(2.3) 

21 
 
 
           Магнитбарлауда    тау    жынысының   магниттік  қабылдау  қабылеттілігі  χ 
*10
-5
 СИ бір. немесе χ *10
-6
 СГС бір. өлшенеді. 
           Барлық  тау  жыныстары  магниттелу  қабылеттілігіне  байланысты  үш 
топқа  бөлінеді:  диамагниттік,  парамагниттік  және  ферромагниттік  болып. 
Диамагниттік заттар магниттелгенде магниттелу бағыты тау жыныстарына әсер 
ететін  сыртқы  магниттеуші  өріске  қарама-карсы  бағытталған,  сондықтан  оның 
магниттік  қабылдағыш    қасиеті  теріс,  демек  (χ<0).  Диамагнитті  заттарға 
металдар  -  алтын,  күміс,  цинк,  висмут;  минералдар  –  галит,  галенит,  мұнай, 
гипс, күкірт  т.б жатады.  
            Ал  парамагниттік  заттарда  магниттелу  бағыты  сыртқы  магниттеуші 
өріспен  бағыттас,  сондықтан  оның  магниттік  қабылдағыш    қасиеті  оң,  яғни 
(χ>0).  Оларға  тау  жынысын  құрайтын  минералдар  тобына  кіреді  –  плагиоклаз, 
далалық  калий  шпаты,  мусковит,  аппатит,  турмалин,  мусковит    т.б. 
Парамагнетикті тау жыныстарының магниттік қабылдағыш қасиеті 10
-4
 СИ бір. 
аспайды (2.1 сурет). 
 
2.1 сурет. Магнит өрісіндегі (1) – парамагнетик, (2) - диамагнетик 
Ферромагнетиктерде  сыртқы  магнит  өрісінің  қатысынсыз  ақ  заттың 
атомдық  магниттік  моменттері  реттеліп  біріне  бірі  паралель  және  бір  бағыта 
бағытталады.  Ферромагнетизм  тек  аздаған    минералдарға  тән,  өте    сирек 
кездесетін аномалдық құбылыс (2.2 сурет).  

22 
 
 
2.2 сурет Ферромагнитті минералдың магниттелуі 
 
Егер  тау  жынысы  құрамында  аздаған  ферромагнитті  минералдар  болса, 
ол  сол  тау  жынысының  магниттік  пішінін  (түрін)  өзгертіп  жібереді.  Негізгі 
ферромагнетиктер оксидтер мен металды сульфидтер, әсіресе  темір ерекше   іс 
атқарады,  себебі  ол  тау  жыныстарының  құрамында  көптеп  кездеседі. 
Құрамында  темірі  бар    силикаттар  мен  алюмосиликаттардың  (биотит,  оливин, 
амфиболит)  магниттелу  қасиеті,  құрамындағы  темірге  байланысты,  олардың  
магниттелуі  жоғары  2*10
-4
    СИ  дәрежесіне  жетеді.  Демек  тау  жыныстарының 
магниттелу  қабылеттілігі  құрамындағы  ферромагнитті  минералдарға  – 
магнетит  (Fe
3
O
4
),  гематит  (Fe
2
O
3
),  металды  емес  ферромагнетик  – 
титаномагнетит (Ti
3
O
4
), титаногематит (Ti
2
O
3
) тәуелді екені байқалады.  
           Тау  жыныстарының  магнетизм  тереңірек  ұғу  үшін  сыртқы  Т  магнит 
өрісіне  енгізілген  ферромагнетиктің    магниттелуін  қарастырайық.  Физика 
курсынан белгілі бұл құбылысты магниттік "гистерезиз ілмегі" деп айтады (2.3 
сурет). 
     Егерде 
магниттелмеген 
ферромагнетикке сыртқы магнит өрісімен 
әсер  етсек,  басында,  магниттелу  сыртқы 
магнит өрісіне пропорционал өседі де (А), 
белгілі 
шамаға 
жеткенде 
ферромагнетиктің 
"магниттік 
қанығу" 
процесі байқалады. Мұны  Js   - магниттік 
қанығу деңгейі деп атайды. Егерде магнит 
өрісін 
біртіндеп 
азайтсақ 

23 
 
ферромагнетиктің магнитсізделуі басталады, ол (В) қисығымен жүреді. Сыртқы 
магниттеуші  өріс  нольге  тең  болғанда  ферромагнетик  өзінің  бұрынғы 
магниттелу қабылетінің біразын сақтап қалады, мұны қалдық немесе қалдыңқы 
магниттелу    (+J
r
)  деп  айтады.  Өрісті  нольден  төмендетіп  теріс  бағытта  өсірсек 
ферромагнетик тағы да қанығады. Магнит өрісін нольге дейін апарсақ С  онда,  
ферромагнетик  теріс  магниттеледі  (-J
r
).  Сонда,  сыртқы  магниттеуші  өрістің 
әсерінен  ферромагнетиктің  өзі  тұрақты  магнитке  айналады.  Демек  құрамында 
ферромагнитті  минералдары  бар  тау  жыныстары  пайда  болған  геологиялық 
дәуірге  байланысты  қалдық  магниттелу  қаситін  сақтайды.  Бұл  құбылысты  
зерттейтін ғылымды палеомагнетизм деп атайды.  
Тау  жынысының  магниттелу  қабілеттілігіне  көптеген  факторлар  әсер 
ететіндіктен  алдын  ала  болжау  кейбір  жағдайда  қателікке  әкеледі.  Жалпы 
магниттелу  деңгейіне  байланысты  тау  жыныстары  төменгі  қатарды  құрайды 
(ең 
магнитті 
тау 
жынысынан 
бастап): 
интрузивті→ 
эффузивті→метаморфты→шөгінді. 
 Интрузивті  тау  жынысы  ішінде,  негізгі  тау  жыныстары  қышқыл  тау 
жыныстарына  қарағанда  магниттелу  деңгейі  біршама  жоғары.  Бұл  жалпы 
тенденция.  Бірақта,  бұл  жалпы  тау  жыныстарына  тән  тенденция  әрқашанда 
сақтала  бермейді,  себебі  бір  текті  тау  жыныстарының  ішінде  магниттелу 
қабілеттілігі әртүрлі. 
Тау  жыныстарының  магниттелу  қабілеттілігін  каппаметрмен  өлшейді 
(сурет 2.4).  Үлгінің магниттік қабілеттілігін өлшеу екі бөлімнен тұрады. 
Еркін 
ауада 
каппаметрді 
калибровка 
жасау 
қажет. 
Ол 
үшін 
каппаметрдің 
өлшем 
ауданын,  кедергі  жасайтын 
нысандардан  аулақ  ұстап, 

24 
 
ауаға қаратып өлшеу кнопкасын басу керек. 
            2.Үлгінің  магниттік  қабілеттілігін  анықтау.  Калибровканы  жасап 
біткеннен  кейін  каппаметрдің  өлшеу  ауданына  үлгіні  тақап  өлшеу  кнопкасын 
басу  керек.  Каппаметрдің  дисплейінде  көрінетін  сан  өлшеніп  жатқан 
 
χ  •10
-3
 
  
СИ  бір.    тау  жынысының  магниттік  қабылдау  қабілеттілігін  көрсетеді.  Өлшеу 
барысында  төменгі  мәселелергі  аса  көңіл  аудару  қажет:  1)  өлшемдердің 
барлығын (өлшем қателігі көбеймес үшін) кедергі жасайтын компьютер, жұмыс 
жасап  тұрған  приборлардан  аулақ  (кем  дегенде  1.5  метрден  алшақ)    жерде 
жасау  қажет;  2)  өлшенетін  үлгіні  каппаметрдің    өлшем  ауданының  тура 
ортасына мүмкіншілігінше жайпақ бетімен беттестіру керек. 
            Барлық  тау  жыныстары  магниттік  қасиеті  анизатропты  және) 
изонтропты  немесе  біртекті  емес  болғандықтан,  тау  жынысының  магниттік 
қабылдау қабілеттілігін дәлірек анықтау үшін 4 рет өлшем жасау қажет. Өлшем 
барысында  тау  жынысының  үлгісін  өлшем  осінен  90º  бұрып  тұру  қажет. 
Өлшенген  өлшемдерді  журналға  жазып  тау  жынысының  орта  мәнін  (χ
орта
) 
есептеп шығару қажет.                                                                                
Тау  жынысының  магниттік  қабылдау  қасиетін  дәлірек  анықтау  үшін  тау 
жынысының  үлгісіне  төмендегі  шарт  қойылады:  а)  үлгінің  диаметрі 
каппаметрдің өлшеу ауданынан кіші болмау  қажет; б) үлгінің қалыңдығы 6 см. 
кем  болмау  керек.  Жоғарыдағы  шарт  орындалса  өлшенген  тау  жынысының 
магниттік қабылдау  қасиеті  шындыққа біршама  жақындау болады.  Егерде тау 
жынысының  параметрлері  жоғарыда  қойылған  шартқа  келмесе  мысалы  көлемі 
кіші болса, онда үлгінің қөлемі кіші болған үшін түзету енгізу қажет.  
 
2.3. Тау жынысының тығыздығы 
           Тау жынысының тығыздығы деп бірлік көлемде орналасқан жыныстың 
сандық массасы арасындағы қарым қатынасты айтады.  
 
σ=M/V ,                                          2.4 

25 
 
            Тығыздық  СИ  жұйесінде  1  кг/м³,  ал  СГС  жүйесінде    1  г/см³    өлшенеді. 
Үлгінің  тығыздығын  гидростатикалық  әдіспен  немесе  арнайы  прибор 
денситометрмен  анықталады.  Гидростатикалық  әдісте,  кеуектілігі  жоқ  үлгіде 
төменгі формуламен анықтады  
                                   σ = P
1
/P
1
-P
2 
 ,                                      2.5 
мұндағы    P
1
-P
2     
-  үлгінің  ауадағы  және  судағы  салмағы.    Денситометрде 
тығыздық арнайы шкала   г/см³  градуировка жасалған.  
          Егерде тау жынысы геометриялық дұрыс дене құрайтын болса, онда оның  
көлемін  тауып  үлгінің  тығыздығын  2.4  өрнегімен  анықтауға  болады.  Тек  бұл 
жағдайда үлгінің салмағын жоғары дәлдікпен өлшейтін таразыда өлшеу қажет. 
           Тау жыныстарының тығыздығы 1,2 мен 3,5 г/см³    аралығында өзгереді. 
Тығыздығы  өсу  жағынан  тау  жыныстары  төмендегі  қатарды  құрайды:  шөгінді 
→  магмалық  →  метаморфты  болып.  Магмалық  тау  жыныстарында  тығыздық 
өседі:  эффузивтіден  интрузивті  жынысына  өткенде,  ал  магмалық  тау 
жыныстарында, қышқылдан негізгі тау жынысына ауысқанда. 
Тығыздық қасиеті жағынан тау жыныстары  бес топқа бөлінеді: 
1  топ  (0.5-1.5  г/см³  ):  кеуектілігі  жоғарғы  дәрежелі  жыныстар  батпақты  және 
ізбестік ил, бор және туфтардың кейбір түрлері; 
2 топ  (1.5-2.5 г/см³ ): тығыздығы төмен жыныстармен рудалар. Олар – жоғарғы 
күлді  тас  көмірлер,  антрациттер,  батпақтар,  құмтастар,  ізбесті-магнезиалық 
шөгінді жыныстар, тұздар, гипстер, батпақты бокситтер және графит. 
 3  топ    (2.5-  3.5  г/см³  ):    тығыздығы  орташа  таужыныстар  мен  рудалар  кіреді. 
Олар  -    тығыз  құмтастар,  алевролиттер,  аргилиттер,  ізбесттер,  доломиттер, 
дуниттер, габбро, граниттер, кристалды сланцылар, полиметалды рудалар.     
4  топ    (2.5-  4.5  г/см³  ):    тығыздығы  жоғары  рудалар.  Олар  –  сульфидті 
колчеданты рудалар, магнетиттер, титаномагнетиттер т.б. 
5 топ  (>4.5 г/см³ ):  тығыздығы өте жоғары рудалар. Олар – біртұтас оловянды, 
мысты-колчеданды рудалар.
  
 

26 
 
2.4. Электрлік қасиеттері
 
Тау жыныстарының электрөткізгіштік шамасы мен түрі  көптеген факторға 
байланысты,  олардың  ішінде  шешушісі    ретінде:  жыныстың  минералдық  және 
фазалық  құрамына,  құрылымдық  құрылысына,  температура  және  тау 
жынысына  түсірілетін  қысымға  тәуелді.  Жыныстың  қаңқасын  құрайтын 
минералдардың көбісі диэлектриктер, ал жыныс ішіндегі газдық фазалар электр 
тоғын өткізбейтін изолятор. 
 Сұйық  фазаның  меншікті  электр  кедергісі  тау  жынысын  құрайтын 
минералдардан бірнеше есе кем.              Көбінесе сұйык фаза минералданған 
судан тұрады. Бұл фаза  жыныстарда берік байланысқан, бос байланысқан және 
еркін  судан  тұрады.  Кейбір  минералдарда  химиялық  байланысқан  су  болады. 
Жыныстардың  электр  өткізгіштігі  әсіресе  еркін  және  бос  байланысқан  суға 
тәуелді.    Демек,  тау  жынысының  суға  қанығуы  тау  жыныстарының  меншікті 
электр кедергісінің қалыптасуына  ерекше роль атқарады.  
Сулы  ерітінділерден  басқа  тау  жынысының  меншікті  электр  кедергісіне 
токты  жақсы  өткізетін  электронды  минералдар  –  рудалық  минералдар 
(сульфидтер,  металдар  тотықтары)  және  қөмірлер  өз  үлесін  қосады.  Тау 
жынысының  кедергілік  шамасын  төмендетуге  үлесін  қосатын  таскөмірленген 
құмтастар,  жақпар  тастар,  гнейстер.  Жер  қыртысының  жалпы  массасының 
0.15% 
сульфидтенген 
жыныстары 
алып 
жатыр. 
Олар 
шашыранды 
түйіршіктелген,  тамыршықталған  (прожилковые)  және  біртұтас  сульфидтер. 
Сульфидтердің  меншікті  электр  кедергісі  өте  төмен  10
2
  мен  10
-5
  Ом*м 
аралығын  алып  жатыр.  Ал  сульфидті  –  күкіртті  колчедан,  әртүрлі  
полиметалдық,  никелді-күміс    рудалар  электр  тоғын  жақсы  өткізгіш  ретінде 
сипатталады.  Тау  жынысының  құрамында  сульфидтер  саны  7  ден  15%  болса, 
онда оның кедергісі біршама төмендейді.  
Электрөткізгіштік  қабілеттілігіне  байланысты  минералдар  үш  топқа 
болінеді: 
1. 
Өткізгіш минералдар,  ρ мәні 10-нан 10
-4
 Ом см-ге дейін; 

27 
 
2. 
Жартылай өткізгіш минералдар, р мәні 10
6
— 10
9
 Ом см-ге дейін; 
3. 
Өткізбейтін минералдар, р мөні 10
10
 - 10
17
 Ом см-ге дейін; 
Негізгі тау  жынысын құраушы минералдар (кварц, слюда, доламит, кальцит 
және  т.б.)  өте  жоғары  меншікті  кедергілерімен  сипатталады.  Олай  болса, 
қүрамында  аталған  минералдар  бар  жыныстардың  меншікті  кедергісі  де 
жоғары  болуы  керек.  Дегенмен,  іс  жүзінде  олай  емес,  тау  жьшыстарының 
меншікті кедергісі орташа мөлшерде болады (2.4 сурет).  
 
 
Мұның  себебі,  жыныстың  меншікті  кедергісі  минералдың  құрамы  емес, 
негізінен,  жоғарыда  айтылғандай  оның  ылғалдығымен  анықталады,  ал 
ылғалдық жыныстың кеуектілігі мен жарықшақтығына тікелей байланысты. 
Жыныстың  кеуектілігі  оның  қүрамындағы  қуыстар  көлемінің  барлық 
көлемге  қатынасымен  анықталады.  Кеуектілігі  бойынша  жыныстар  үш  топқа 
бөлінеді. 
     1.  Атқылама  жыныстар  (гранит,  диабаз,  диорит,  габбро,  перидотит,  порфир 
жөне т.б.), кварцит, мәрмәр. Олардың кеуектілік мөлшері 2—3  %-ға дейін, өте 
сирек 7—8 %-ға дейін жетеді. 

28 
 
     2.  Органикалық    әктас,  доломит,  құмтас,  жіктас,  гипс,  бор,  ангидрит 
жыныстары үшін кеуектілік мөлшері 1-2 %-тен 15-25  %, сирек —30—35  %-ке 
дейін жетеді. 
      3. Саз, әксаз, құм, торф, топырақ өте жоғары кеуектіліктерімен сипатталады 
(20 %-дан 50-55 %-ға дейін, торф — 80%). 
Жер  қойнауында  электрмагнит  өрісінің  таралуын  сипаттайтын  екінші 
параметр  —  заттың  диэлектрлік  өтімділігі.  Диэлектрлік  өтімділік  электр 
зарядтарының  өзара  әрекеттесуін  сипатгайтын  Кулон  формуласындағы  кері 
прапорционалды  коэффициент.  Заттың  диэлектрлік  коэффициенті  деп  сол 
заттағы  электр  өрісі  кернеулігінің  вакуумдегі  электр  өрісі  кернеулігіне 
қатынасын сипаттайтын коэффициентті айтады. 
ε = ε
0
(1 + χ
d
), 
мүндағы ε
0 
— вакуумдегі диэлектрлік өтімділік, χ
d
 —
 диэлектриктің диэлектрлік 
өтімділігі.  Диэлектрлік  қабілеттілік  ауа  үшін  нольге  тең  (χ
d
  =0),  ал 
ε
0
=(1/36π)10
-9
 ф/м. Тау жыныстары үшін диэлектрлік өтімділік  ε
0 
-ден 100 ε
0
-ге 
дейінгі аралықта езгереді. 
Электрбарлаудың  тұрақты  ток  тәсіліңде  ε    параметрі  электрмагниттік 
өлшеулерге әсері болмайды. Ал, жердің жоғарғы жиілікті электрмагнит өрісіне 
(жиілігі  мындаған  килогерц)  оның  әсері  айтарлықтай.  Сондықтан  бұл 
коэффициент  электрбарлаудың  радиотолқынды  жиіліктерінде  жүмыс  істейтін 
тәсілдерінде қарастырылады. 
Дұрыс геометриялық пішінді тау жыныстарының меншікті электр 
кедергісін  «ПетроОм» лабораториялық аспабы арқылы өлшейді (2.5 сурет). 
Арнайы қондырғы ақылы тау шынысының үлгісінен 100 Гц айнымалы ток 
өткізіліп  үлгінің  толық  кедергісі  R  өлшенеді.  Әрмен    қарай  төмендегі  өрнек 
пайдаланып үлгінің меншікті электр кедергісін табамыз: 
 
                                         ρ=R*S/L,                        2.6 

29 
 
 
мүндағы  R - үлгінің толық кедергісі, S –үлгінің беткейлік ауданы,  ал  L- оның 
ұзындығы.  
 
 
          2.5 сурет. Тау жынысының кедергісін өлшейтін аспаб «ПетроОм» 
 

жүктеу/скачать 8,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: