3.8. РАДИОМЕТРИЯЛЫҚ ӘДІС

100 
 
3.8. РАДИОМЕТРИЯЛЫҚ ӘДІС 
Радиометрия 
(немесе 
радиометриялық 
барлау) 
табиғи 
ортаның 
радиоактивтілігін  зерттейтін  далалық  геофизиканың  кеңінен  тараған  бір  әдісі. 
Радиометриялық  барлаудың  әртүрлі  түрлендірулері  бар.  Жер  қабығы,  су  және 
ауаның  радиоактивтілігін  оның  құрамында  уран,  торий,  радий,  радон  және 
калийдің  болуымен  анықталады.  Радиоактивті  барлау  әдістері  радиоактивті 
элементтердің  кен  орындарын  және  бағытталған  радиацияның  сәулесін 
пайдалану  арқылы  тау  жыныстарының  химиялық  құрамын  анықтауға  қызмет 
етеді  9].  Радиометрия  әдістері  сондай-ақ  аумақты  геологиялық  карталауда 
пайдаланылады.  Далалық  радиометриялық  байқауларды  орындау  шығыны 
төмен, ал геологиялық өтімділігінің нәтижесі біршама жоғары. 
 
 
3.8.1. Атом ядроларының құрылысы және радиоактивтіліктің 
ыдырауы 
Химиялық  элементтердің  атомы  оң  зарядталған  ядродан  және  теріс 
зарядталған электрондық қабықтан тұрады. Ядроны құрайтын протондар р мен 
нейтрондарды  n  нуклондар  деп  атайды.  Протонның  электрлік  заряды  +1,  ал 
оның  массасы  1,00758  а.б.  м-ге  тең.  Нейтронның  массасы  1,00895  а.б.  м  және 
электр  заряды  болмайды.  Кейбір  химиялық  элементтердің  х  массасы  m  және 
заряды  z  болатын  атом 
m
z
X
  түрінде  жазылады.  Атом  ядросындағы  протон 
сандары z әрпімен жазылады және Менделеев кестесіндегі элементтердің реттік 
нөміріне  сәйкес  келеді,  нейтрондардың  саны  тең  (А  –  Z),  мұнда  А  ядроның 
массалық саны, ол нуклондар сандарын тең. 
Протондар мен нейтрондар атом ядросында ядролық күштердің арқасында 
бекіген.  Ядролық  күш  өте  жақын  қашықтықта  –  10
-13
  см  жерден  әсер  етеді. 
Атом  ядросының  жеке  нуклондарға  (немесе  кіші  массалы  ядроға)  ыдырауы 
үшін  ядролық  күштерді  өтуі  қажет,  яғни  біршама  энергияны  шығару  керек.  Z-
тің өсуі кезінде ядрода нуклондарды итеретін  (тепетін) энергия өсетіні белгілі. 

101 
 
Сондықтан,  протондар  саны  өскен  сайын  кейбір  элементтер  (көбінесе  ауыр 
атом  ядролары)  тұрақсыз  болады.  Ауыр  атомды  ядролар  ыдырап  өздігінен 
флюктуацияланады,  немесе  сыртқы  әсерден  энергия  шығарады.  Бұл  процесс 
атомның  бөлінуі  немесе  радиоактивті  ыдырау  деп  атайды.  Ыдырау 
нәтижесінде  элементарлы  бөлшектердің  сәулеленуі  болады  және  ядроның 
заряды өзгереді. 
Табиғи радиоактивті өзгерулердің басты типтеріне электронның α-ыдырау, 
β-ыдырау,  k  -  қармауды  ішкі  орбитада  және  ядролардың  өзіндік  (тосындық) 
бөлінуі жатады. 
α  -  ыдырау  процесі  кезінде  ядроның  α-бөлшегі  (гелий  ядросы  2Не) 
жойылып,  заряды  2-ге  кеміген  жаңа  элемент  пайда  болады.  Қандай  да  бір 
химиялық элементтің Х α - ыдырау сұлбасы келесі өрнекпен көрсетіледі:  
                                  
 
мұнда Е – α -бөлшектен шыққан энергия. Бета-ыдырау теріс зарядталған β-
бөлшектің сәулеленуімен (электронның) шектеледі. Оның әсерінен ядро заряды 
бір бірлікке ұлғаяды. β - ыдырау процесін мынадай реакциядан көруге болады:  
 
     
 
 
мұнда – ν - нөлге тең бөлшектің тыныштық масса кезіндегі нейтрины. 
k  -  қармаудың  мәні  ядро  өзін  жақын  орналасқан  қабығындағы  к 
электронды  қармап  алудан  тұрады.  k  –  қармау  процесінде  протон  ядросы 
нейтронға айналады:  
p + β¯→ n +ν, 

102 
 
нәтижесінде Менделеев кестесінде жаңа элемент пайда болады. Ол 
салыстырмалы түрде бастапқы орыннан солға қарай бір клетка жылжиды. 
Табиғи радиоактивті элементтерден k - қармау калий 
 изотопында 
байқалады (оның аргонға  
   ауысуы кезінде). 
Элементтің  өздігінен  бөлінуі  Кулон  заңына  сәйкес  пайда  болатын  протон 
ядроларының тебу күші әсерінен болады. Мысалы, табиғатта уран ядросы 
 
біркелкі  емес  екі  бөлікке  (бірақ  бөліктердің  массалары  жақын)  бөлінеді. 
Нәтижесінде жаңа екі элемент пайда болады.  
Келтірілген  ыдырау  типтері  γ  -  квант  түрінде  энергияны  сәулеленумен 
қатар жүреді. Бұл, егер жаңадан пайда болған элемент тұрақсыз қозған күйінде 
және  энергияның  біршама  төменгі  деңгейіне  өту  кезінде  болады.  Радиоактивті 
ыдырау  кезінде  сәулеленген  энергияның  бөлшектері  мен  кванттары  электрон-
вольтпен  (эВ)  немесе  мегаэлектрон-вольтпен  (1МэВ-10
6
эВ)  өлшенетін 
энергиямен  сипатталады.  Электрон-вольт  –  бұл  потенциалдар  айырмасы  1B 
болатын электр өрісінде электронның жинаған энергиясы. 
Атом ядроларының радиоактивті ыдырауы эксп-потенциалды заң бойынша 
болады: 
 
, 
 
мұнда N
0
 – уақыттың бастапқы кезінде t  0 заттағы атомдардың ыдырау саны; 
N(t) – моментке (мезетке) t дейін қалған атомдар саны; λ – химиялық элементтің 
изотопына сәйкес өз шамасы бар ыдырау тұрақтысы. Сондай-ақ Т – 
уақытындағы жартылай ыдырау түсінігі де пайдаланылады. Осы уақыт ішінде 
атомдардың бастапқы санының N
0
 жартысы ыдырайды:  
 

103 
 
 
 
Әртүрлі  элементтердің  жартылай  ыдырау  уақыты  өте  кең  шекті  қамтиды 
(10
-8
 с-тан 10
10 
жылға дейін). Жартылай ыдырау кезеңіне пропорционал τ ≈ 1,44 
  Т  шамасы  берілген  химиялық  элементтің  атом  ядросының  орта  жасын 
сипаттайды. 
Сонымен, 
радиометриялық 
барлау 
әдісінің 
мақсатына 
радиоактивті  табиғи  заттардың  сандық  зерттеулерінің  сәулелену  сипатын 
пайдалану жатады. 
 
3.8.2 Табиғи радиоактивті элементтер және олардың сәулеленуі 
Табиғи радиоактивті элементтер – жер  қабығында болатын және өздігінен 
ыдырайтын  қабілеті  бар  элементтер.  Радиоактивті  элементтерге  калий, 
рубидий,  торий,  уран,  радий,  радон,  самарий,  лютеций  және  полоний  жатады. 
Радиометрияда тек жер қабығында жоғары концентрациялы калий, торий және 
уран  элементтерін  зерттейді.  Калий  изотопының  радиоактивті  ыдырауы 
нәтижесінде  тұрақты  аргон  және  кальций  элементтері  түзіледі.  Уран  және 
торий  элементтерінің  ыдырауынан  тұрақты  қорғасын  изотопы  пайда  болады 
және  олар  көптеген  өзгерістерге  ұшырап,  нәтижесінде  бірнеше  элементтер 
(немесе туыстары) пайда болады. Табиғи радиоактивті элементтер U, Th және К 
қатарының  бастапқы  элементтері  өте  үлкен  жартылай  ыдырау  периодымен 
сипатталады. 
  -  ның  тұрақты  қорғасынғa 
    айналу  процесі  кезінде  аралық  14 
элемент пайда болады. Олардың сегізі, оның ішінде 
 - ның өзі α-сәулелену 
көзі  саналады,  ал  басқа  алты  элементтің  ыдырауы  β  -  сәулеленумен  ілесе 

104 
 
жүреді. Уранның ыдырау қатарында газ тәрізді радон 
 элементі бар. Оны 
радий эманациясы деп атайды. Уран тобында гамма-сәулелену негізінен келесі 
процестерге 
байланысты 
пайда 
болады: 
 
 
Бұл  реакциядағы  γ-квант  энергиясының  барынша  қарқынды  сәулеленуі 
0,24-тен максимумы 2,43 МэВ аралығында, орташа мөлшері 1,76 МэВ болады. 
Жалпы  сұлба  бойынша 
    болатын  торий  қатарындағы 
ыдырауда  7  α-ыдырау  және  5β-ыдырауы  болады.  γ-кванттың  энергия  шамасы 
0,09-дан  2,62  МэВ-ке  дейін  өзгереді.  Энергияның  максимумы  2,43  МэВ-ке 
келеді.  Сонымен,  торийдің  гамма-сәулелену  спектрінде  γ-кванттың  энергиясы 
(2,43  МэВ)  уранның  сәулелену  γ-квантынан  (1,76  МэВ)  жоғары  болады. 
Торийдің  γ-сәулеленуі  уранның  сәулеленуімен  салыстырғанда  біршама  қатаң 
деп  қабылданған.  γ-сәулеленудің  спектріндегі  бұл  айырмашылық  уран  және 
торий қатарларындағы γ-сәулелену көзінің байқаудағы аномалиясын тану және 
оны бөлуде принципиальді (нақты) деп саналады. 
Радиоактивтік 
  изотопының ыдырауы γ-сәулеленуі ілесе жүру кезінде және 
1,55  МэВ  энергиясын  бөлінеді.  Бірақ  бұл  энергия  уран  қатарындағы  у-
сәулеленудің  ыдырауынан  туындаған  энергия.  Бұл  факт  γ-сәулеленуінің 
өлшенген  жиынтық  спектріндегі  калийдің  радиоактивтілік  аномалиясын  бөліп 
көрсетуге мүмкіндік береді. 
Радиоактивті сәулеленудің әртүрлі дәрежедегі түрлері материалдық ортада 
жұтынып  өзгеріске  ұшырайды.  α  -  бөлшектің  үлкен  иондалу  қабілеттілігіне 
байланысты  оның  өтімділігі  шамалы  ғана  болады.  Қағаз  беті  немесе  жұқа 
алюминий  фольга  α-бөлшектің  ағынын  толығымен  жұтып  алуға  қабілетті.  β-

105 
 
сәулеленуге  біршама  жоғары  өтімділік  тән,  бірақ  қалыңдығы  8  мм  алюминий 
қабаты  тау  жыныстарының  немесе  ұсақталған  сынамалары  әсерінен  р-
сәулеленуінің табиғи ағынын толығымен сіңіріп (жұтып) алады. 
Материалдық ортада γ - сәулелену біршама көп сіңіреді. Уран қатарындағы 
элементтердің  ыдырауы  нәтижесінде  пайда  болған  γ  -сәуле  қалыңдығы  0,5  м 
тау  жынысы  қабатында  осы  сәуленің  99%-ын  жұтады,  тек  1%  ғана  сәулелену 
өлшеуіш  аспаптармен  тіркеледі.  Бірнеше  ондаған  метр  тау  жыныстарына 
энергиясы үлкен (шамамен 10 МэВ) ғарыштық сәуле ене алады.  
γ  -  сәулеленудің  жұтынуы  заттармен  үш  түрлі  әрекетке  түседі: 
фотоэлектрлік  жұтылу  ,  Комптондық  шашырау  және  электронды-позитронның 
пайда      болуы.  Фотоэлектрлік  жұту  негізінен  γ-кванттық  әлсіз  энергиясымен 
(0,4  –  0,5  МэВ)  сипатталады.  Сонымен  қатар,  γ-кванттың  әрекеттесуінде  атом 
қабығының 
ішінде 
орналасқан 
электрондардың 
бірімен 
жұтылады. 
Фотоэлектрлік  жұту  Менделеев  кестесіндегі  үлкен  реттік  нөмірдегі  заттарда 
біршама көбірек болады. 
Комптон эффектісі бойынша жұту және шашырау энергиясы 0,5 – 1.0 МэВ 
болатын γ-сәулелену көбірек болады. Комптон эффектісінің мәні – γ-квант атом 
қабығындағы  электронмен 
тек 
ішінара  жұтылады.  Бұл  құбылыстың 
нәтижесінде  алғашқы  γ-кванттың  энергиясы  азаяды  және  оның  қозғалыс 
бағыты  өзгереді.  Комптон  эффектісінің  қарқындылығы,  негізінен  тау 
жыныстарымен  жұту  тығыздығымен  анықталады  және  элементтердің  реттік 
нөміріне онша тәуелді емес. 
Үлкен  энергиялы  (1.0  МэВ-тен  көп)  γ-кванттың  заттармен  әрекеттесу 
кезінде  электрон-позитрон  пайда  болады.  Оның  мәнісі  –  ядро  маңында  γ-
кванттың үлкен энергиясы электрон және позитронға (оң зарядталған электрон) 
айналады. 
γ-сәулелену  әсерінің  газ  молекуласының  иондану  дәрежесі  α  және  β-
сәулелену  әсерлеріне  қарағанда  әлдеқайда  аз.  γ-кванттар  тікелей  ионизация  

106 
 
шығармайды,  бірақ  фотоэлектрлік  эффект  әрекеті  салдарынан  өз  қабығынан 
шығып кеткен электрондар айналадағы газды иондайды. 
γ-кванттың  заттармен  әрекеттесу  жұтылу  энергиясының  мөлшерін 
сипаттау  үшін  жұтылған  доза  (мөлшер)  түсінігі  енгізіледі.  Доза  –  бірлік 
ортаның  жұтқан  энергия  саны.  Доза  орта  көлемі  бірлігіне  немесе  оның  масса 
бірлігіне  қатысты  өлшенеді.  Бірінші  жағдайда  рентген  деп  аталатын  бірлікті 
аламыз.  Рентген  –  құрғақ  ауаның  1  см
3
-нде  пайда  болатын  γ-сәулеленудің 
дозасы.  Бір  электрстатистикалық  бірлікте  әр  белгінің  жиынтық  электр 
зарядының  осындай  иондар  санының  болуын  айтады.  Рентгеннен  (Р)  басқа 
миллирентген (мР) және микрорентген (мкР) пайдаланылады. 
 
3.8.3. Аппаратураның қысқаша техникалық сипаттамасы 
Радиоактивті  сәулеленуді  тіркеуде  сцинтиляциялы  (люминесцентті) 
есептеуіш  кеңінен  қолданылады.  Олар  бірнеше  ондаған  КэВ  және  одан  да 
жоғары  энергиясы  бар  бөлшектерді  тіркейді.  Мұндай  есептеуіштердің 
тиімділігі  60  –  70%-ға  жетеді.  Сцинтилляциялы  есептеуіштердің  айрықша 
ерекшелігіне  түсетін  сәулелену  энергиясының  есептеуіштен  шығатын  импульс 
амплитудасына  тәуелді.  Бұл  оларды  сәуле  шығаратын  радиоактивті  сәулелену 
энергиясына қарай білуге мүмкіндік береді. 
 
Сцинтилляциялы 
есептеуіш 
(3.8.27-
сурет) 
люминофордан 
(Л) 
және 
фотоэлектронды 
көбейткіштен 
(ФЭК) 
тұрады.  У-сәулеленуді  тіркеуге  арналған 
люминофорлар 
галогенидті 
сілтілі 
металдардан: йодты натрийден NaI(ТІ)  және 
таллимен  белсендірілген  йодты  цезийден 
СsІ(ТІ) 
дайындалады. 
Гамма-сәуле 
люминофор  заттарына  әсер  ете  отырып 

107 
 
жарық  жарқылын  шығаратын  люминофорда  екінші  реттік  электронның  пайда 
болуына 
жағдай 
тудырады. 
Жарық 
фотоэлектронды 
көбейткішпен 
қабылданады  және  бұл  сигнал  көбейткіштің  көмегімен  бірнеше  миллион  есе 
күшейеді. ФЭК-тен шығатын кернеу импульсі өлшеуіш құрылғыға (ӨҚ) келеді. 
Кернеулік  импульстің  амплитудасы  сәулелену  люминофорына  түсетін 
энергияға пропорционал болады. 
Далалық радиометриялық аппаратура жаяу, автомобиль және әуеден түсіру 
процесі  кезінде  тау  жыныстарындағы  радиоактивтілікті  өлшеуге  және 
топырақта, ауада, суда, кен өндіретін жерлерді тауып және анықтауға арналған. 
Радиометриялық  түсірімді  жаяу  өткізуде  кеңінен  пайдаланылатын  аспапқа 
сцинтилляциялы радиометр СРП-68 жатады. Аспаптың герметикалық гильзасы 
бар.  
Бұл  γ-сәулеленуді  өлшеу  үшін  датчикті  суқоймаға  30  –  40  см  батырып 
қойып өлшеуге мүмкіндік береді. 
 Аспаптың  электр  сұлбасы  (3.8.28  -  сурет)  люминофордан  (С), 
фотоэлектронды  көбейткіштен  (ФЭК),  күшейткіштен  (К)  қалыптастырушы  (Қ) 
және индикаторлы аспабы бар интеграциялау контурынан (ИК) тұрады. Шектік 
дискриминатор  басқа  сыртқы  сәулеленуге  байланысы  жоқ  аппаратурадан 
(ФЭК)  шығатын  шуды  басуға  қызмет  етеді  (3.8.28  -сурет,  а).  көрсетілген 
импульстарды статистикалық флюктуация дейді. 
 
3.28 сурет. А – радиометрдің схемасы; б- уақыт аралығында 

108 
 
 өлшенген сигнал графигі 
 
3.8.4. Далалық байқау әдістемесі 
Жер  бетінде  гамма-түсірім  далалық  радиометрдің  немесе  автомобильді  γ-
радиометр  көмегімен  іске  асырылады.  Аномальді  деп  байқаудағы  γ-өрістің 
қарқындылығын өлшеуде үш еселік орташа квадраттық қатенің қалыпты аядан 
(фоннан)  ауытқуын  айтады.  Қалыпты  (нормальді)  аяның  шамасы  әдетте 
дамыған  шөгінді  қабат  ауданында  бірнеше  мкР/сағ  бірлігінен  жер  бетіне 
шығып  жатқан  жанартаулық  және  кристалды  жыныстар  жатқан  ауданда 
ондаған мкР/сағ-қа дейін ауытқиды.  
Гамма-түсірімдік 
іздестіру 
профильдері 
рекогностік 
маршруттарда 
геологиялық  іздестірілулермен  бірге  орындалады.  Олардың  мақсаты  – 
радиоактивті  сәулеленудің  қалыпты  аясын  және  жоғары  радиоактивті  зонаны 
анықтау. Профильдер бойынша іздестіру гамма-түсірім масштабы 1:10 000-нан 
1:25  000  геологиялық  түсірімдердің  маршруттары  бойымен  жүргізіледі. 
Іздестіру  кезінде  далалық  радиометрдің  гильзасын  маршрутқа  перпендикуляр 
бағытта  жер  үстінен  15  –  20  см  биіктікте  орналастырылады.  Импульстің 
жиілігін телефон арқылы тыңдайды. Әр 20 – 50 м сайын гильзаны жерге қойып, 
аспаптағы  есептік  санауды  жазып  алады.  Тыңдалатын  импульстегі  аномальдің 
жиілеуі  кезінде  кезектен  тыс  байқау  өткізіледі.  Байқаудың  маршруттары  мен 
нүктелерін  картаға  түсіреді,  ал  у-сәулелену  аномалиясы  орнына  реперді 
бекітеді.  Содан  кейін    репер  маңын  тазартады  және  жоғары  радиоактивтілікті 
көрсеткен тау жыныстарының үлгісін алады. 
Аномальді  телімдерде  жеке  рудалық  денелерді  контурлауды  1:5000-нан 
1:1000-ға 
дейінгі 
масштабта 
алаңдық 
егжей-тегжейлі 
гамма-түсірілім 
жүргізіледі.  Желінің  әр  нүктесінде  0,5  –  1  мм  аралығында  жер  бетіне 
жатқызылған гильза бойынша радиометрдің көрсеткіші жазылып алынады. 

109 
 
Барлау орнын белгілеудің негізіне мкР/сағ-пен көрсетілген алаңдық гамма-
түсірім  нәтижесі  жатады.  Өлшеулер  нәтижесін  изосызық  түрінде  жоспарға 
түсіреді, сондай-ақ жеке профильдер бойынша график түрінде көрсетеді.  
Кен 
өндірісі 
орнынан 
кейін 
радиометрдің 
көмегімен 
оларға 
радиометриялық  сынақ  жүргізіледі.  Онда  бірінші  өлшеу  экрансыз,  ал  екінші 
өлшеу  –  қорғасынды  экран  арқылы  жүргізіледі.  Бұл  қарапайым  есептеулер 
арқылы  табиғи  аяның  әсерінен  босануға  және  уранның  пайыздық  құрамын 
анықтауға мүмкіндік береді. 
 
3.8.5. Алғашқы өңдеу және радометрия деректерінің интерпретациясы 
Радиоактивті  руданы  (урандық)  іздестіруде  радиометрияны  қолданудың 
маңызы  зор.  Одан  басқа,  радиоактивті  сәулелену  сипатына  қарап  тау 
жыныстарының  типін  тануға  және  геологиялық  карталауда  радиометрді 
қолданады. 
Жер  қыртысындағы  басты  радиоактивті  элементтердің  шоғырлануы 
шамалы  ғана.  Радийдің  мөлшері  110
-10
%,  торийдікі  –  (2,7)      10
-4
%,  урандікі  – 
(1-5)10
-4
%.  Изотоптарымен  бірге  калийдің  шоғырлануы  2,5%-дан  аспайды.  Ең 
көп  тараған  радиоактивті  уран  және  торий  элементтері  магмада  шашыранды 
түрде кездеседі. Магманың дифференциясы кезінде оның қышқыл айырмалары 
уранмен  және  ториймен  байытылады.  Уран  минералдарының  біршама  бөлігі 
пегматиттерде  шоғырланған,  үлкен  бөлігі  сулы  ерітінділерде  көшіп  жүреді 
және уранның шайырлы рудалы, гидротермальді кен орындарын түзеді. Судағы 
уран  қосылыстарының  жеңіл  еруіне  байланысты  уран,  рудалы  денелеріне 
жоғарғы шөгінділерде шашыранды тұзды ореолдар түрінде ілесе жүреді. Торий 
қосылыстары  практика  жүзінде  ерімейді,  сондықтан  торий  минералдары 
негізінен 
пегматиттерде 
шоғырланған, 
тек 
шамалы 
дәрежеде 
ғана 
гидротермальді  кен  орындарын  түзуге  қатысады.  Уран  минералдарына 
қарағанда,  торий  минералдары  монцонит  және  торийдің  басқа  тотықтарында 
шашыранды  түрінде  жинақталады.  Тау  жыныстарында  радиоактивті  ыдырау 

110 
 
кезінде  аралық  өнім  ретіндегі  радий  мен  радон  өзінің  пайда  болған  жерінде 
ішін-ара 
(жарым-жартылай) 
минералдарда 
болады, 
ішін-ара 
сумен 
сілтісізденеді.  Жалпы  алғанда,  негізді  және  ультра-негізді  жыныстардың 
радиоактивтілігі төмен. 
Гранитте, 
гранодиорит 
және 
кварцты 
диориттерде 
радиоактивті 
минералдар  әлдеқайда  көп.  Радиоактивті  элементтерге  көлемі  шағын,  біршама 
бай  тау  жыныстарының  жас  жанартаулық  қышқыл  интрузиялы  жыныстары 
жатады.  Радиоактивті  элементтердің  ең  жоғарғы  шоғырлануы  зоналардың, 
дайкалардың  түйіскен  жерінде,  әсіресе  жарықтарда,  сынықтарда  тау 
жыныстарының өзгеріске ұшыраған жерлеріне шоғырланған. 
Шөгінді  жыныстардың  құрамындағы  радиоактивтілік  жанартаулық 
жыныстардағыдай  болады.  Сонымен  бірге,  басқа  жыныстарға  қарағанда 
сорбиялық  қасиеті  жоғары  тақтастар  мен  саздарда  радиоактивтілік  жоғары. 
Керісінше,  гидрохимиялық  тұнба,  көмір,  сортталған  кварц  құмдарда 
радиоактивті  элементтер  аз.  Теңіз  шөгінділерінде,  әсіресе  терең  суларда, 
континенттік  шөгінді  тау  жыныстарына  қарағанда  радиоактивті  элементтер 
көп.  Сондай-ақ  уран  мен  торийдің  геохимиялық  ерекшелігіне  байланысты, 
біріншісі  негізінен  сазды  фракцияларда  басым  болса,  екіншісі  құмды 
фракцияларда басым. 
Радиометриялық  түсірімде  өте  маңызды  факторға  радиоактивті  минерал 
кен  орындарында  жеңіл  миграцияланатын  эманация,  әсіресе 
  жатады. 
Уран  кен  орындары  үстінде  пайда  болған  газды  радон  ореолы  радонның 
эманациясын тікелей зерттеуге мүмкіндік береді. 
Далалық  радиометрия  әдістері  практикада  кеңінен  қолданылады.  Оған 
негізгі  себеп,  салыстырмалы  түрде  өндіріс  жұмысы  құнының  төмендегі  және 
аумақты  геологиялық  зерттеу  және  карталауда  жоғары  тиімділігімен 
ерекшеледі. 
Бақылау сұрақтары: 
1.  Геологиялық мәселелерді шешетін геофизикалық пәннің аты? 

111 
 
2.  Пайда  болу  табиғатына  байланысты  геофизикалық  өрістерді 
атаңыз?  
3.  Физикалық өріс дегеніміз не? 
4.  Геофизикалық өріс анықтамасын айтыңыз? 
5.  Аномалдық өріс, анықтамасы. 
6.  Серпінді тербеліс тудырытын көздер аты? 
7.  Геофизиканың тура және кері есептері. 
8.  Қалыпты өріс дегеніміз не? 
9.  Геофизикалық өрістерді тіркеу негізі? 
10. Гравибарлаудың мәні және мақсаты. 
11. Буге аномалиясы дегеніиіз не? 
12.  ГАК-7Т гравиметрінің құрылысын айтыңыз? 
13. Гравибарлау 
өлшемдерін 
өңдеу 
және 
интерпретациялау 
принциптері? 
14. Геологиядағы магнитбарлаудың негізгі мақсаты? 
15. Магнитбарлау    өлшемдерін  өңдеу  және  интерпретациялау 
негіздері? 
16. Протондық  және  кванттық  магнитометрлердің  жұмыс  істеу 
принципі? 
17. Геологиялық мақсатта электробарлауды қолдану негізі? 
18. Серпінді толқындар? 
19. Деформация дегеніміз не? 
20. Гук және Юнг өрнегін жазыңыз, түсініктеме беріңіз? 
21. Сейсмобарлауда қолданатын толқындар түрлері? 
22. Толқынның алғы және артқы шебі дегеніміз не? 
23. Годограф дегеніміз не? Анықтамасын айтыңыз. 
24. Тиімді толқынды қалай және нені анықтау үшін қолданамыз? 
25. Радиометриялық барлаудың геологияда қолдану негізі? 
26. α, β, γ ыдырау дегеніміз не? Сипаттама беріңіз. 

112 
 
27. Сцинтилляциялық есептеуіштің жұмыс істеу принципі? 
28. Сцинтилляциялық  радиометр  СРП  -  68  жұмыс  істеу  принципін 
айтыңыз? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

113 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
Студенттердің оқу практикалық жұмысы кезінде геологиялық мәселелерді 
шешуде  геофизикалық  әдістерді  пайдаланудың  маңызы  зор.  Практиканы  өту 
кезінде  студенттер  геофизикалық  аппараттармен  далалық  байқау  әдістерінің 
негізін  меңгеру  қажет.  Сонымен  бірге  далалық  материалдарды  пайдаланып, 
алғашқы 
камералық 
өңдеуді 
үйрену, 
геофизикалық 
түсірім 
кезінде 
материалдарды  геологиялық  интерпретациялау  әдістерін  практика  жүзінде 
пайдаланудың бастапқы білімдерін алуға үйретеді. 
Практиканың  қорытындысына  орындаушы  студенттің  есебі,  бұқара 
алдында  істелген  жұмысын  (есебін)  қорғау  және  геофизикалық  практиканы 
бағалау жатады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

114 
 

жүктеу/скачать 8,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: