Қазақстан Республикасының Бiлiм және ғылым министрлiгі

143 
 
анықтайды.  Тiкелей  заттарды  аңлауға  қарағанда,  ақыл-ой  оларды  бiр-бiрiнен 
абстракциялау  арқылы  бөлiп  алып  қарайды.  Ол  шынайы  адамдардың  күнбе-
күнгi  өмiрiнде  де,  таным  процесiнде  де  қажеттi  нәрсе.  Мысалы,  қоғам 
өмiрiндегi  адамдардың  өзара  байланыстары  мен  iс-әрекеттерi  жемiстi  болуы 
үшiн  олардың  алдына  қойған  мақсаттары  айқын  да  анықталған  болуы  керек. 
Немiстiң  ұлы  ойшысы  Гете  айтқандай,  ұлылыққа  жеткiң  келсе,  өзiңдi  өзiң 
шектей  бiл.  Кiмде-кiм  бәрiне  жеткiсi  келсе,  ол  оның  шынында  да    ештеңеге 
iңкәрiнiң жоқ екенiн көрсетедi. 
   Өнер  саласына  келер  болсақ,  ондағы  ұлы  туындылардың  да  құндылығы 
әсемдiктiң  айқын да  айрықша бiтiмiн көрсетуде  болса керек.  Қайсыбiр  ғылым 
саласында,  тiптi  философияның  өзiнде  де  ойлау  процесiнде  қолданылатын 
ұғымдар  айқын,  сонымен  қатар,  тұрақты  мағналы  болуы  қажет.  Егер  олар 
бұлдыр және тұрақсыз болатын болса, онда бiз ешқандай нәтижеге жете алмай 
бiр-бiрiмiздi  түсiнуден  қаламыз.  Ендi  сол  бiздiң  жан-дүниемiзде  бейнеленетiн 
Дүниенiң өзiн алып қарасақ, онда да бiз заттардың өзгеруiмен қатар белгiлi бiр 
жағдайдағы тұрақтылығын байқаймыз. 
   Алайда,  бiз  осы  ұғымдардың  тұрақтылығын  шегiне  шейiн  жеткiзсек,  онда 
олар  өзiнiң  қарама-қарсылығына  айналып,  абстрактылық  ойлауды  тудырады. 
Гегельдiң  ойынша,  ол  қуыс  кеуделiктi,  мәселеге  үстiрт  қарауды  туғызады. 
Мысалы,  дарға  асуға  қылмыскерді  әкеле  жатыр.  Оны  қарапайым  жұрт  тек 
қылмыскер ретiнде қарауда. Бiрақ, кейбiр әйелдер оған қарап: “ол қандай сұлу, 
қайратты, тартымды едi 

- деп қалуы мүмкiн. Сол сәтте-ақ басқа адамдар оларға 
бас  салып:  “Қалай?  Қылмыскер  сұлу  ма?  Қалайша  бұлай  ойлауға  болады  ?! 
Шамасы, өздерi де сол қылмыскерден артық емес шығар

,- деп қорытады. Осы 
мысалды  келтiрiп,  Гегель  оны  абстрактлы  ойлау  түрiне  жатқызады.  Өйткенi, 
алаңдағы  жиналған  адамдар  қылмыскерден  оның  тек  қылмыс  жасағанынан 
басқа  ешқандай  қасиеттердi  көрмейдi.  Мұндай  ойлау  бiтiмiн  Гегель 
метафизикалық ойлау әдiсi деп қорытады. 
   Алайда,  абстрактылық  -  таным  процесiндегi  бiр  сәт  қана.  Таным  ол  сатыда 
тоқтап қалмай, одан әрi жылжып нақтылыққа жетуi керек.  
   Бiздi жағалай қоршаған ортаның өзiн-ақ диалектиканың үлгiсi ретiнде қарауға 
болады.  Өйткенi,  дүниедегi  қай  зат  болмасын  шектелген,  ол  тұрақтылығымен 
қатар  үне  бойы  өзгерiсте,  өтпелi.  Оның    iшiндегi  жатқан  өзiнiң  қарама-қарсы 
өзгеше  болмысының  ұрықтары  сол  заттың  iшкi  қайшылықтарын  тудырып, 
нақтылы  қазiргi  өмiр  сүрiп  жатқан  болмысының  шеңберiнен  тайдырып,    оны 
ертелi-кеш  басқаға  айналдырады.  Олай  болса,  диалектика  тек  ойлау  жолында 
ғана  емес,  ол  бүкiл  объективтiк  дүниеге  тән  нәрсе.  Мысалы,  шегiне  жеткен 
абстрактылық құқ әдiлетсiздiкке әкелiп соғады. Мораль саласынан Гегель мына 
нақыл  сөздердi  келтiредi:  “Тәкаппарлық  құлдыраудың  алдында  жүредi

,  “өте 
өткiр нәрсе тез мұқалады

 т.с.с.  
    Диалектика  жөнiндегi  өзiнiң  терең  ойларын  Гегель  былайша  қорытады:  “еш 
жерде  -  аспанда,  жерде,  рухани  өмiрде,  табиғатта  болмасын,  ешқандай  ақыл-
ойдың белгiлейтiн абстрактылы “немесе бұлай - немесе олайы

 жоқ. Қай жерде 
болмасын  өмiр  сүрiп  жатқан  барлық  -  ол  нақтылы,  олай  болса,  өз  iшiнде 

144 
 
белгiлi-бiр айырмашылық пен қарама-қарсылықты қамтиды. Заттың өтпелiгiнiң 
өзi  оның  iшкiсiне  сыртқы    нақты  болмысының  сай  келмеуiнде...  Қайшылық  - 
мiне  бұл  дүниенiң  шынайы  қозғаушысы,  ал  қайшылықты  ойлауға  болмайды 
деген пiкiр тек күлкiнi туғызады

. 
    Сонымен,  Гегель  диалектикалық  таным  әдiстемесiн  жасап,  философияның 
ғылымдық 
абыройын 
бұрын 
болмаған 
дәрежеге 
көтердi. 
Оның 
философиясының  осы  құнды  жағы  болашақ  марксизмнiң  қалыптасуына  зор 
әсерiн  тигiздi.  Бiз  оны  болашақ  тарауда  талдайтын  боламыз.  Ал  ендi  немiс 
философиясының  осы  замандағы  көрнектi  ойшысы  Л.Фейербахқа  келiп 
тоқтайық. 
 
     Фейербахтың философиялық антропологиясы 
 
   Людвиг  Фейербах  (1804-1872ж.ж.)  –  немiс  классикалық  философиясының 
соңғы  өкiлi.  Негізгі  еңбегі  "Христиандықтың  мәнi"    Осы  кезден  бастап  ол 
үзiлдi-кесiлдi  материалистiк  атеистiк  бағытқа  көшедi.  Өмiрiнiң  соңында  өте 
үлкен  мұқтаждықтарды  көрiп,  1872  ж.  дүниеден  өтедi.  Нюрнберг  қаласында 
жерленген.  60  ж.  кейiн    iзбасарлары  оның  қабырына  құлпытас  орнатып,  оған 
Фейербахтың  өзi  жазған  "Адам  Құдайды  өз  бейнесiне  ұқсастырып  жасады", 
"Адамды сүйiп оған жақсылық жаса" деген сөздерiн эпитафия ретiнде жазды. 
    Гегельдiң философиясының алғашқы негiздерiн зерттей келе Фейербах оның 
түп-тамырының  теологияға  кететiнiн  айқын  көрсетедi.  Фейербахтың  ойынша, 
қайсыбiр идеализм, соның iшiнде Гегельдiң философиялық жүйесi де, дүниеге 
деген  нәзiктелген  дiни  көзқарас.  Табиғаттың  алдында  өмiр  сүрiп  жатқан 
логикалық категориялар жөнiндегi Гегельдiң iлiмi басқаша сөздермен айтылған 
Дүниенi  Жаратушы  идеясы.  Ойлауға  қабiлетi  бар  пәнделерден  басқа 
материадан  тыс  өмiр  сүрiп  жатқан  таза  ойлау  ешжерде  жоқ.  Материя  рухтан 
шықпайды, керiсiнше, материя рухты тудырады. Адамның ойлау қабiлетi  – ол 
қандай  ғажап  болса  да  –  мидың  қызметiнен  туады.  "Табиғат  тек  қана  асқазан 
шеберханасын  жасап  қана  қоймай,  сонымен  қатар  мидың  әсем  сарайын 
орнатты.  Табиғат  рухтың,  бейсаналық  -  саналықтың,  беймақсаттық 
мақсаттылықтың алдында өмiр сүредi". Фейербахтың ойынша, рух дегенiмiз  – 
ол  iс-әрекеттегi  адамның  қабiлетi,  қасиетi.  Денеден  бөлiп  алып,  адамның 
шектелген  және  соңы  бар  өмiрiнен  босатып  қаралған  рух  Құдайға  айналады. 
Мән  дегенiмiз  –  ол  ұғым  ғана,  оны  адамның  денесiн  құрастыратын 
сүйектерiмен салыстыруға болады. Бiрақ тiрi адамның денесi, етi мен қаны да 
бар.  Бiрақ,  Гегельдiң  философиясы  тек  өлiмтiктi  жеп  қоректенетiн  қорқау 
сияқты Дүниенiң қаңқасымен ғана қанағаттанады. 
    Олай  болса,  философия  өзiнiң  қайнар  көзiн  болмыс  ұғымынан  емес,  нақ 
болмыстың    өзiнен  бастауы  қажет.  Онда  бiз  заңды  түрде  жалпылықтан  емес 
жалқылықтан  бүкiл  философиялық  ұғымдарды  шығаруымыз  керек.  Өйткенi, 
қайсыбiр  болмыс  –  ол  нақтылы  болмыс  –  дүниеде  болып  жатқан  "бiрдеңе", 
"мынау",  "анау".  Болмыс  жалқылық  пен  жекелiктен  тұрса,  ойлау  – 
жалпылықты тудырады. 

145 
 
   Таным  мәселесiн  қарай  келе,  Фейербах  агностицизмдi  қатты  сынға  алады. 
Оның  ойынша,    түйсiктер  бiздi  Дүниеден  алшақтатпайды,  керiсiнше,  бiздi 
онымен  байланыстырады.  Ол  сыртқы  Дүниенiң  бейнесi.  Бұл  жерде  ол  дiни 
терминдi  қолданып  оны  "Евангелие"  (яғни  "Iзгi  хабар")  ретiнде  түсiнедi. 
Түйсiктер арқылы бiз Дүние жөнiнде хабардар боламыз. 
   Фейербах  Дүниенiң  көптүрлiлiгiн  мойындайды.  Материяның  өмiр  сүру 
формасы  –ол  қозғалыс,  ал  ол  қажеттi  түрде  кеңiстiк  пен  уақытты  талап  етедi. 
Олай  болса,  олар  болмыстың  өмiр  сүруiнiң  негiзгi  жағдайлары.  Табиғаттың 
өзiнiң себебi өзiнде, оны ешкiм тудырған жоқ, ол мәңгiлiк өмiр сүредi. Табиғат 
пен  қоғамнан  тыс  ешкiм  және  ешнәрсе  жоқ.  Табиғатта  ақыл-ой  жоқ,  ол  адам 
арқылы  ғана  ақыл-ойға  ие  болады.  Адам  арқылы  ғана  ол  өзiн-өзi  түсiну 
дәрежесiне көтерiледi. Тек адам ғана өзiнiң iс-әрекет жасау негiзiнде табиғатты 
қайта өзгертiп, өзiнiң санасын табиғатқа таңады. 
   Олай болса, рух дегенiмiз ол тiрi пенде – адамның қасиетi, ойлау мүшесi – ми 
– адамның денесiне жатады. Сондықтан, адамды Құдай жаратты деген жалған 
аңыз Құдайдың өзiн адам тудырды деген шынайы бiлiмге негiзделген қағидаға 
ауыстырылуы керек. 
   Осы  мақсатты  өз  алдына  қойып,  оны  өмiрге  еңгiзу  жолында  Фейербах 
қажымай-талмай  батыл  жұмыс  жасады.  Оның  ойынша,  қалың  бұқараның 
Құдайға  сенуiнiң  қайнар-көзi  адамның  жан-дүниесiнiң  құпияларында  жатыр. 
Солардың  iшiндегi  ең  негiзгiлерiнiң  бiреуi  –  адамның  табиғаттың  орасан-зор 
күштерiнен  қорқып  соларға  тәуелдi  болуы.  "ұрей  құдайларды  тудырды. 
Барлығын  билеп-төстейтiн  бұл  үрейдiң  өзiн  кiм  тудырды?  Оны  тудырған  тiрi 
пәнденiң  бақытқа  деген  ұмтылысы,-  деп  қорытады  ол.  Каhарлы  я  болмаса 
мейiрбанды  құдайлар  адамдардың  құмартуының  тұңғиығы  мен  шытырман 
қажеттiктерiнен шығады. Сонымен, адамдардың сан-алуан мұқтаждықтары мен 
содан шығатын тiлектерi – дiннiң дүниеге келуiнiң әкесi. Ал сонда оның шешесi 
кiм?    Фейербахтың  ойынша,  ол  адамның  бақытқа  деген  iңкәрiнен  шығатын 
қиялдары,  яғни  таным  процесiндегi  қиындықтарда  жатыр.  "Адамның 
надандығының түбi  және қиялының шегi жоқ. Надандықтың арқасында өзiнiң 
негiзiнен  айырылған  табиғат  күштерi  шексiз  қиялдауға  қосылып  Құдiреттi 
Құдайды тудырады". 
   Сонымен  қатар,  Фейербах  дiннiң  психологиялық  түп-тамырына  да  терең 
мiнездеме  бередi.  Ол  адамның  өлместiкке  деген  iңкәрi,  соның  себебiнде 
қайсыбiр  дiннiң    "о  дүние"  жөнiндегi  ғажап  қағидасына  сенуi.  "Адам  өзiнiң 
өмiрiнiң соңдығын, әлсiздiгiн, шектелгенiн басқа ешнәрсеге қарағанда өлiмнен 
қашып құтыла алмайтындығынан  ең терең сезiнiп тебiренедi",- деп қорытады 
ұлы ойшыл. Сонымен, дiн дегенiмiз құпияландырылған қиялдың жемiсi болып 
шықты. 
    Фейербах  дiннiң  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  екi  формасын  көрсетедi. 
Бiрiншiсi  –  ол  мистификацияланған  (құпияланған,  құдiреттелген)  табиғат 
күштерi.  Екiншiсi  –  ол  адамның  өзiне  ұқсайтын  Құдай  идеясы.  Ол  жөнiнде 
Фейербах  былай  дейдi:  "Шексiз  де  құдiреттi  Құдайдың  мәнi  дегенiмiз  –  ол 
адамның  өзiнен  бөлiп  алынып  ерекше  өмiр  сүрiп  жатқан  сияқты  адамның 

146 
 
рухани мәнiнiң өзi".  
   Сонымен  қатар,  Фейербах  христиан  дiнiн  езiлген  адамның  рухани 
жұбатушысы  ретiндегi  қызметiн  көрсетiп,  оны  әшкерлейдi.  Оның  ойынша, 
Құдайға сену – дүниедегi залымдықты құртуға бағытталған құралдар жөнiндегi 
ойларды  шетке  шығарып  тастайды.  Адам  бұл  дүниеде  iске  аспайтын 
ынталарына  бола  iске  асыра  алатын  тiлектерiн  аяққа  басады.  Олай  болса, 
Фейербах  "мен  құдайды  терiстеймiн,  олай  дегенiм  –  мен  адамды  терiстеудi 
терiстеймiн",-  деп  Гегельдiң  тiлiмен  оның  iлiмiне  қарсы  шығады.  Өйткенi,  о 
дүниенi терiстеу дегенiмiз бұл дүниенi орнықтыру деген сөз. Жарқын болашақ - 
ол сенiмге емес, адамның өзiнiң борышына жатады. 
    Мiне,  ендi  бiз  Фейербахтың  философиясының  негiзгi  мәселесiне  келiп 
тiрелдiк  –  ол  адам  мәселесi.  "Жаңа  философия  адамды,  және  соның  негiзi 
ретiндегi  табиғатты  философияның  ең  негiзгi  универсалды  пәнiне 
айналдырады".  Сондықтан  бiз  Фейербахтың  iлiмiн  антропологиялық 
философия деймiз. Ол  адамды негiзiнен психо-физиологиялық пәнде ретiнде 
қарайды.  Фейербахты  немiс  философтарының  адамды  тек  қана  рух  ретiнде 
түсiнуi  қанағаттандырмайды.  Оның  ойынша,  адам  бiр  жағынан  материалдық 
дене болатын болса, екiншi жағынан - ойлайтын рух. Фейербах көбiне адамның 
табиғи-биологиялық  жақтарын  қайта  орнына  келтiруге  тырысады.  "Мен" 
дегенiмiз – ол ойлайтын рух қана емес, ол денесi мен ойлай алатын басы бар, 
нақтылы кеңiстiк пен уақыттың шеңберiнде өмiр сүрiп жатқан тiрi адамның өзi. 
   Фейербах  адамның  негiзгi  мiнездемесi  ретiнде  оның  сезiмдiгiн  келтiредi. 
Гегельдiң  ойлау  мен  болмыстың  теңдiгiне  Фейербах  болмыс  пен  сезiмдiктiң 
теңдiгiн  қарсы  қояды.  Оның  ойынша,  тек  қана  "сезiнетiн  пәнде  ғана  шынайы 
ақиқатты  пенде".  Сезiмдiк  болмыс  деп  Фейербах  бiздiң  санамыздан  тәуелсiз 
өмiр сүрiп жатқан материалдық дүниенi айтады. Олай айтқан себебi, Дүниедегi 
материалдық    заттар  мен  құбылыстардың  өзiндiк  өмiрiне  Фейербах  онша  көп 
мән  берген  жоқ,  ол  олардың  бәрiн  тек  қана  адамға  деген  байланысы  арқылы 
қарады,  соңғының  өзi  сезiмдiк  деректер  арқылы  адамға  берiлетiнi  сөзсiз. 
Екiншiден,  адамның  өзiнiң  материалдығын,  денелiгiн  ойшыл  сезiмдiк  арқылы 
түсiнедi.  Адам  түйсiктерi  мен    сезiмдерiнiң  өзi  оның  материалдық  дене 
екендiгiн  көрсететiн  бiрде-бiр  дәлелдеме.  Сонымен,  "мен"  –  сезiмтал  пенде, 
олай болса, дене –адамның мәнiне толық түрде кiредi. Егер табиғатты Фейербах 
өз болмысынан өзiн айыра алмайды деп түсiнсе, адам өзiнiң мәнiн болмыстан 
айыра алатын пенде. 
   Фейербахтың сезiмдiк қағидасының гносеологиялық (танымдық) жағы да бар. 
Жағалай  қоршаған  ортаны  танып-бiлу  сезiмдiк  қабылдау,  түйсiктер,  аңлау 
арқылы  жүредi.  Оның  айтуынша,  тек  сезiмдiк  аңлаумен  анықталған, 
бағытталған  ойлау  ғана  шынайы.  Егер  ойлау  сезiмдiктен  алыстаса,  онда  ол 
шындықтан да қол үзiп, өзiнiң шеңберiнен шыға алмай адасады. 
    Сезiмдiктiң  тағы  да  бiр  аса  мәндi  жағы  –    оның  iшiне  қажеттi  түрде  сүюдiң 
енуi. Фейербахтың ойынша, "бiздiң сүймейтiн, сүюге болмайтын нәрсемiз – ол 
жоқ"  ,  "сүю  жоқ  жерде  -  ақиқат  та  жоқ",  "сүю  –  заттардың  бiзден  тыс  өмiр 
сүруiнiң шынайы онтологиялық дәлелдемесi". Әрi қарай өз ойын жалғастырып, 

147 
 
Фейербах  сүюдi  iңкәрмен  теңейдi.  Олай  болса,  тек  iңкәр  ғана  заттың  өмiр 
сүруiнiң анықтамасы. Тек iңкәрдiң ұмтылған заты қана ақиқатты. Фейербахтың 
бұл сөздерiн субъективтi-идеалистiк бағытта қарауға болмайды. Оның айтқысы 
келгенi  –  адам  өзiнiң  керек  қылатын  заттарына,  өмiрлiк  құндылығы  бар 
құбылыстарға  немқұрайлы  қарамайды,  ол  оларды  сүйедi,  оларды  игеруге, 
иеленуге  тырысады,  тек  осы  сәтте  ғана  олардың  адамнан  тыс  өмiр  сүрiп 
жатқаны оған айқын көрiнедi. Егер ол өзi сүйетiн, керек қылатын заттарға жете 
алмаса, ол онда қайғырып - қамығады, зардап шегедi. Оның өзi шынайы өмiрде 
керек нәрсенiң жоқтығын, оның бiздiң жан-дүниемiзден  тыс өмiр сүретiнiн 
көрсетедi. 
   Фейербахтың философиясында әлеуметтiк, моральдық мәселелерге көп көңiл 
бөлiнген. Ол өз заманындағы қоғамдық қатынастарға қанағаттанбайды. әсiресе, 
христиан дiнiнiң  – осы Дүниенiң құдiреттi жаратушысы Құдайдың өзiне сенiп 
адал болған адамдарға мәңгi рахатқа бөлiнген о дүниедегi өмiр берiледi – деген 
негiзгi  қағидасына  терiс  баға  берiп,  ол  қарапайым  адамдардың  осы  өмiрдегi 
жағдайларын жақсартуға бағытталған ұмтылысына кедергi келтiредi деген пiкiр 
айтады. Фейербахтың ойынша, аспандағы мәңгiлiк өмiрге сену жердегi өмiрдiң 
құндылығын жояды.  
   Бiрақ, Фейербах христиандықты қатты сынға алғанмен, қоғам  өмiрiне бәрiбiр 
дiннiң  керектiгiн  мойындайды.  Оның  ойынша,  тарихтағы  бiрiн-бiрi 
ауыстыратын  үлкен  дәуiрлер  дiндердiң  ауысуымен  тығыз  байланысты.  Олай 
болса, өзiнiң мүмкiндiктерiн сарқыған христиан дiнiнiң орнына жаңа дiн керек. 
Ол  дiн  Құдайға  деген  сүйiспеншiлiктiң  орнына  адамды  сүйудi  қою  керек. 
"Христиандықтың  мәнi"  деген  негiзгi  еңбегiндегi  соңғы  тарауында  Фейербах 
"Адам  адамға  -  Құдай"  деген  пiкiр  айтады.  Сонымен,  бүкiл  философиясы 
материалистiк  бағытта  болған  философ  мұндай  көзқарасқа  неге  келедi,-  деген 
сұрақ  бiздiң  ойымызға  ерiксiз  келедi.  Оның  ойынша,  адамдардың  бiр-бiрiне 
деген  қатынастарына  дiни  бiтiм  берiлмесе,  олар  өзiнiң  гуманистiк 
(адамгершiлiк) қасиеттерiнен жұрдай болады, өйткенi, ондай жағдайда адамдар 
өздерiнiң табиғи өзiмшiлдiгiнен арыла алмай қалады. Дiнсiз болу – тек адамның 
өзiн  ғана  ойлауымен  тең,  дiнге  сену  –  басқаларды  да  ойлаумен  бiрдей,-  дейдi 
Фейербах.  
     Ендi,  мiне,  Жаңа  замандағы  материалист-ойшы  Фейербах  бұл  мәселеге 
қандай  жаңалық  әкелдi  екен?  Оның  ойынша,  еркек  пен  әйел  арасындағы 
жыныстық  сезiмге  негiзделген  сүйiспеншiлiк  осы  жаңа  дiннiң  арқауы  болуы 
керек.  Өйткенi,  адам  табиғи-биологиялық  пәнде  болғаннан  кейiн  оның 
түйсiктерi  мен  сезiмдерi  оны  алдамайды,  тек  қана  сүйiспеншiлiктен  басқа 
шынайы практикалық және органикалық нәрсе адамдар арасында жоқ деген өз 
пiкiрiн айтады. Олай болса, "аспандағы ләззаттан"  гөрi адам жердегi "сезiмдiк 
бақытқа"  ұмтылуы  қажет.  Ол,  әрине,  бiр-бiрiн  сүйетiн    "сен"  мен    "меннiң" 
қарым-қатынасы. Адамдардың бiр-бiрiне деген қажеттiктерi оларды бiр-бiрiмен 
теңеп  топтастырады.  Егер  адамдар    Құдайға  сенуден  гөрi  өздерiне  сенiп, 
адамның  өзiн  Құдай  ретiнде  қараса,  онда  барлық  адамдардың  арасында, 
олардың  жынысына  қарамай,  достық  қарым-қатынастар  қалыптасып, 

148 
 
коммунизмге жол ашылар едi,- дейдi ұлы ойшыл. Осындай өздерiнiң     рухани-
адамгершiлiк ойларымен Фейербахтың есiмi бiздiң санамызда сақталып қалады. 
    Мiне,  осымен  немiс  классикалық  философиясына  арналған  соңғы  беттi 
аударамыз. Келесi сарапталатын  ағым – тек қана философияда ғана емес, бiздiң 
өткен  тарихымызға  тiкелей  өзiнiң  зор  әсерiн  тигiзген  iлiм  –  ол  маркстiк 
философия. 
 
Өзіндік дайындыққа арналған сұрақтар: 
 
1.Неміс классиакалық философиясындағы көрнекті тұлғаларды есіңізге 
түсіндіріңіз. 
2.И.Кант “сынға дейінгі ”өмір кезеңінде қандай гипотеза ұсынды ? 
3.И.Канттың танымдағы жасаған  “коперникандық төңкерісінің ”мәні неде ? 
4. “Категориялдық императивтің ”негізгі талабын көрсетіңіз 
5.И.Канттың “диалектикалық антиномияларын  ”есіңізге түсіріңіз. 
6.Г.Гегельдің философиялық жүйесі. 
7.Диалектиканың негізгі заңдарын атаңыз. 
8.Г.Гегельдің рух саласындағы 3 сатысы. 
9.Философия рухтың қай саласына жатады? 
10.Л.Фейербахтың философиясының негізгі қағидалары 
11.Л.Фейербах діннің әлеуметтік,танымдық,психологиялық түп –тамырлары 
жөнінде. 
12.Л.Фейербахтың “сүйіспеншілік ”ілімі. 
 
Ойланыныз: 
 
1.Л. Фейербах: " Адам -  адамға  Құдай" деп нені  айтқысы келді?   
2. 
 
2.Фейербахтың : "бiздiң сүймейтiн, сүюге болмайтын нәрсемiз – ол жоқ" , 
"сүю жоқ жерде - ақиқат та жоқ", - деп нені меңзеп отыр? 
3. 
 
Г.Гегельдің :" Философия – ақыл-оймен қаланған тарихи дәуір.",-дегенінің 
мәні неде? 
4. 
 
И.Канттың: “Парыз, сен сәулеттi, ұлы сөзсiң!

,-дегенінен қандай 
қортынды шығарасың?  
5. 
 
''Философия – адамзат өмір сүруінің тактикасы емес, стратегиясы, ол еркін 
адамның мәңгілікке деген көзқарасы және берілген үлесі. '',-деген ойды 
қалай түсінесіз?                                                 
6. 
 
Л.Фейербах:  '' адам өз тегі атынан фәлсәфалайды, яғни, өзінің тегі мен  
қоғамдық мәнін  іске асырады. '',-дегенінің мәні неде?     
7. 
 
 Канттың: «Парыз, сен сәулетті, ұлы сөзсің!» - дегенін қалай түсінесіз? 
8. 
 
«Адам сондай қисық ағаштан жасалғаннан кейін, оны қанша сүргілесең де, 
түп-түзу қылу мүмкін емес»,-деген И.Канттың пікірін қалай түсінесіз? 
9. 
 
И.Канттың: «Жалпы алғанда, адамзаттың сыртқы мәдениеті оның 
моральдық жетілуіне қарағанда анағұрлым тез дамып келеді. Бұл адамзат 
алдында түрған үлкен үрей»,- дегеніне не айтар едіңіз? 

149 
 
10. Гегель: «Тәкаппарлық құлдыраудың алдында жүреді»,-деген нақыл сөзге 
не дер едіңіз? 
11. Гегель: «Өте өткір нәрсе тез мұқалады»,-осы нақылдың мәні неде? 
Алматы. 1992ж. 
 
 
 
                          ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТЕР ТІЗІМІ: 
 
Негізгі: 
1.      Мырзалы С.К. Философия. - Оқулық, Алматы: Бастау, 2008. 
2..     Алтай Ж., Қасабек А., Мұхамбетәлi К. Философия тарихы. 
-Алматы, 1999ж. 
3.      Зотов А.Ф.Современная Западная философия. – М.:Высшая школа,2012 . 
4.      Тұрғынбаев Ә. Философия , Алматы, 2001 . 
5.      Мұханов., Әйтiмбетова Г. Дiндер тарихы мен теориясы және еркiн ой. 
(арнаулы және еркiн дәрiстер курсы). –Алматы. 1994. 
6.      Петрова В.Ф.,Хасанов М.Ш. Философия. -  Алматы, Эверо,2014. 
7.      Сегизбаев О.А История казахской философии : От первых архаичных 
представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ               
столетия:Учебник для вузов. -  Алматы: Ғылым,2001. 
8.      Нұрғали Ардақ.Қазақ ілкі тектерінің дәстүрлі мәдениеті. – 
Алматы:Атамұра, 2000. 
 

жүктеу/скачать 2,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: