Қазақстан тарихы кафедрасы
Дәстҥрлі қазақ қоғамының әлеуметтік ҧйымдасуы
жүктеу/скачать 1,24 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ХVІІ ғ. Қазақ хандығының саяси-әкімшілік, қҧқықтық қҧрылысы.
| Дәстҥрлі қазақ қоғамының әлеуметтік ҧйымдасуы.
Қазақ қоғамын сословиелік-таптық топтарға бҿлу негізіне ҽл-ауқаттылық жағдайынан гҿрі, ҽлеуметтік шығу тегі алынды. Жоғары аристократтық топ – ақсүйектерге – Шыңғыс ҽулеттері: хандар, сҧлтандар, оғландар, немесе тҿрелер, сондай-ақ қожалар жатты. Шыңғыс ҽулеттері қазақ рулары мен тайпаларының ешқайсысына жатпайтын, олар қоғамның басқарушы тобын қҧрады. Шыңғысхан ҧрпақтарынан шыққан ҧлы жҽне даңқты адамдардың ҽрбір тҧқымы сҧлтандар деп аталды, ал солардың бҽрінен де ҽйгілісін хан деп атады. Ҽрбір сҧлтан хандық атаққа дҽмелене алды. Сҧлтандар ҿз ҧлыстарында барлық билікті, ҽкімшілік пен сот билігін толық иеленді, олар ханның пайдасына міндет-борыш атқарудан босатылып отырды. 57 Хандықтың бҥкіл ҿзге халқы ҽл-ауқаттылық жағдайына қарамастан тҿменгі сословиеге – қара сүйекке жатқызылды. Бҧл сословиеге рулар мен тайпалардың жетекшілері – билер жҽне ҿзінің жауынгерлік ерліктерімен даңққа бҿленген, ҽлеуметтік баспалдықпен жоғары жылжыған батырлар енді. Қазақ хандығында тҽуелді халықтар категориялары – құлдар мен тӛлеңгіттер ҿмір сҥрді. Тҿлеңгіттер деп сҧлтандар сословиесіндегі қызметтерде жҥретін адамдарды атады. Сондай-ақ тҧтқынға алынған орыстар, қалмақтар, қырғыздар, тҥркмендер арасынан іріктелген қҧлдар да тҽуелді халықтар категориясына жатқызылды. Алайда қазақтарда қҧл иеленушілік кең таралмады жҽне ол патриархалдық ҥй қҧлы шеңберінен шыға қойған жоқ. Қҧлдар негізінен жеке ҥй шаруашылығында пайдаланылды: олар иелерінің малын қарады, ҥй іші шаруасын істеді. ХVІІ ғ. Қазақ хандығының саяси-әкімшілік, қҧқықтық қҧрылысы. Қазақ хандығының саяси-ҽкімшілік қҧрылысына патриархалдық-феодалдық қарым-қатынастар ерекшелігі ҽсер етпей қалмады. Ол орталықтандырылған мемлекет болып қалыптаса алмады. Хандық бірнеше ірі ҽкімшілік бҿлігінен – хан тҧқымынан шыққан Шыңғыс ҽулеттері сҧлтандары басқарған ҧлыстардан тҧрды. Ҧлыстардың территориясы жҧрт деп аталды. Ҽрбір ҧлыс шамамен он мың отбасынан тҥзілген. Бірнеше отбасы буын (фирке) қҧраған. Буындардың белгілі бір санынан ру немесе тайпа қҧралған. Мемлекет басында тҧрған хан азаматтық, ҽкімшілік жҽне ҽскери биліктерді қатарынан бір ҿзі жҥргізіп отырған. Ҧлыстар мен тайпаларда бҧл міндеттерді сҧлтандар мен билер орындаған. Қала ақсҥйектері қатарына жергілікті ҽкімшілік шенеуніктері – уҽзірлер, уҽкілдер, ҽкімдер жатқызылды. Оларды хандар мен ҥлес жер басқарушылары тағайындаған. Неғҧрлым тҿменгі дҽрежедегі қызметкерлер салықты жинаумен, жер суландыру жҥйелеріне бақылау жасаумен айналысқан. Тҧтасынан алғанда Қазақ хандығында дамыған ҽкімшілік аппараты қҧрылмады. Хан ҿзінің қасынан ҧлыс сҧлтандары мен кҿшпелі тайпалар кҿсемдерінің кеңесін қҧрды. Олар ханның ҽмірін, ҽсіресе, соғыс, территориялық дау-жанжалдарды жҽне т.б. шешу ҥшін жыл бойы қҧрылтайға жиналып отырды. Мемлекеттік басқару жҥйесі ҽдеттегі құқыққа (адат ) негізделді. Адатпен бірге мҧсылмандық қҧқық нормалары ( шариғат) да болды. ХVІІ ғ. соңында, Тҽуке ханның тҧсында құқық нормалары «Жеті жарғы» деген атпен бірыңғай жинақ тҥрінде жҥйеленіп толықтырылған. Заңдардың бҧл жинағында ҽкімшілік, қылмыстық, азаматтық, қҧқық нормалары, салықтар жҽне т.б. туралы ережелер белгіленген. Онымен хандықты басқару тҽртібі айқындалды, хан мен билердің пайдасына ҽртҥрлі алымдар жинау заңдастырылды, жасаған қылмыстары ҥшін қолданылатын жаза тҥрлері белгіленді. Жалпы алғанда ҽдеттегі қҧқық нормалары жеке меншікті қорғауға, қазақ ақсҥйектерінің артықшылықтарын жақтауға бейімдендірілді. |