Қазақстан тарихы кафедрасы

66 
Әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан тарихы. 5 –томдық. Т. 3, А. 2002. 
2. Қазақстан тарихы. Очерк. А., 1993. 
3. Ж.О. Артықбаев. Қазақстан тарихы (оқулық-хрестоматия) 
Астана, 2000. 
4. М. Абдиров. История казачество Казахстана. А., 1994 
5. Ч. Мусин. Қазақстан тарихы. А., 2008. 
6. М.Б.Мҧхамедов, Б. Сырымбетҧлы. Қазақстан тарихы. А., 2007. 
7. П.Г. Галузо. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867-1914 
гг. А-А., 1965 
Дәріс 9. ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғ. қазақ халқының отарлық 
езгіге қарсы ҧлт-азаттық кҥресі
Дәрістің мақсаты – 
Қазақ халқының Ресей империясының отаршылдық 
саясатына қарсы ҧлт-азаттық кҥресінің барысы мен сипатына тоқталу 
жҽне кҿтерілістердің ҿзара байланыстарын анықтау. 
Тҥйінді сӛздер – 
қанау, отар, кҿтеріліс, шаруа, жазалау отряды. 
Хронологиялық 
шеңбері,терри-
тория, басшысы
Себебі 
Сипаты, кӛтеріліс- 
шілердің әлеу-меттік 
кҥші
Нәтижесі 
1 
2 
3 
4 
1773-1775 жж. 
Кіші жҥз 
Е.Пугачев 
1.жер 
мҽселесі(Жай-
ықтың 
арғы 
бетіне 
ҿтуіне 
тиым салу) 
2.казактар мен 
патша ҿкіметі-
нің 
отаршыл-
дық саясаты 
-отаршылдыққа қарсы 
-қазақ қоғамының барлық 
ҽлеу. 
топтары(ханнан 
бастап 
шаруа 
мен 
жатақтар) 
Кҿтерілісшіл
ер 
жазаланды. 
1783-1797 жж. 
Кіші жҥз. Сырым 
Датҧлы 
1.жер 
мҽселесі(Жай-
ықтың 
арғы 
бетіне 
ҿтуіне 
тиым салу) 
2.казактар 
тарапынан 
қысым (1783 ж. 
жылқысын ай-
дап ҽкету; қазақ 
ауылдарына 
шабуыл) 
3.Нҧралы 
ханның 
- отаршылдыққа қарсы, хан 
билігіне наразылық 
- ру старшындары мен 
шаруалар 
Айшуақ хан 
басқарған
хандық 
кеңестің 
қҧрылуы-
мен 
аяқталды. 
Қазақтарға 
Жайықтың 
арғы бетіне 
ҿтуіне 
рҧқсат берді. 

67 
саясатына 
наразылық 
1836-1838 
жж. 
Бҿкей Ордасы, Кіші 
жҥз. И.Тайманҧлы, 
М.Ҿтемісҧлы 
1.жер мҽселесі 
2.салықтық езгі 
3.хан 
тарапынан 
қысым 
Жҽңгір 
ханға, 
отаршылдыққа қарсы 
-ру 
старшындары 
мен 
шаруалар 
Кҿтеріліс 
тал-
қандалды. 
1824-1847 
жж. 
алғашқы кезде Орта 
жҥзде, 
кейінен 
Қазақстанның бар-
лық 
территориясын-да 
Саржан 
мен 
Кенесары 
Қасымовтар 
1.хандық билік-
тің 
жойылуы 
мен 
билер 
сотына шектеу 
қою 
2.басқару қҧры-
лымындағы
ҿзгеріс 
3.ҽскери 
бекіністердің 
салынуы 
мен 
дҽстҥрлі кҿшіп-
қонатын 
жер-
лердің тарылуы 
4.Ҧлы 
жҥз 
қазақтарының 
Хиуа мен Қоқан 
тарапынан 
қысым кҿруі 
-отаршылдыққа қарсы 
-қазақ қоғамының барлық 
топтары 
Кҿтеріліс 
басып-
жаншылды. 
Кенесары 
қырғыздард
ың қолынан 
қаза табады.
1856-1857 жж. 
Сыр ҿңірінде 
Жанқожа 
Нҧрмҧхамедов 
1.Орта 
Азия 
билеушілері 
тарапынан 
қазақтарға 
қысым 
2.ҽскери 
бекіністердің 
салынуы 
мен 
қазақтарды 
қҧнарсыз жер-
лерге ығыстыру 
-отаршылдыққа қарсы 
-ру 
старшындары 
мен 
шаруалар 
Кҿтеріліс 
жеңіліске 
ҧшырады. 
1869ж. Кіші жҥз. 
Ы.Досҧлы, 
С.Тҥркебайҧлы 
жҽне т.б. 
1.салықтың 
жаңа 
тҥрінің 
енгізілуі 
2.сҧлтандар мен 
билер билігіне, 
сенім 
бостандығына 
шектеу қою 
-отаршылдыққа қарсы 
-ру 
старшындары 
мен 
шаруалар 
Генерал-
майор 
Н.А.Веревки
н басқарған 
ҽскери 
қимылдар 
барысында 
кҿтеріліс 
басылып, 
оған 
қатысқандар 
ауыр 
жазаланады. 
1870-1873 жж.
Маңғыстаудағы 
1.Жемнің 
тҿменгі 
-отаршылдыққа қарсы 
-қазақ қоғамының барлық 
Патша 
ҿкіметі 

68 
кҿтеріліс. 
Д.Тҽжиев, 
И.Тіленбаев
ағысында жаңа 
бекі-ністің 
салынуы 
2.жер мҽселесі 
3.бекініс 
гарнизондарды
ң кҿбеюі 
4.адай 
тайпасының 
қазақтарына 
Ембі 
ҿзенінің 
бойына 
дҽстҥрлі 
маусымдық 
кҿшпелілікпен 
айналысуына 
тиым салу 
топтары 
кҿтеріліске 
қат-
ысушыларды 
аяусыз 
жазалап, 
соғыс 
шығыны 
ретінде адай-
лықтарға 90 
мың 
қой 
кҿлемінде 
салық 
салады. 
Бақылау сҧрақтары 
1. С.Датҧлы бастаған кҿтерілістің басталу себебі. 
2. Кіші жҥз қазақтарының кҿтерілісінің нҽтижесі немен аяқталды? 
3. И.Тайманҧлы қай жерде болған шайқаста мерт болды?
4. Қай жылы Кенесары Қасымов хан болып сайланды?
5. Қазақстандағы кҿтерілістердің ортақ белгілерін атаңыз. 
Әдебиеттер тізімі
1. Қазақстан тарихы. 5 –томдық. Т. 3, А. 2002. 
2. Қазақстан тарихы. Очерк. А., 1993. 
3. Ж.О. Артықбаев. Қазақстан тарихы (оқулық-хрестоматия) 
Астана, 2000. 
4. Д. Жамбылов. Қазақстандағы ҧлт-азаттық қозғалыс. А., 2001. 
5. Е. Бекмаханов. Қазақстан ХІХ ғ. 20-40 жылдарында. А., 1994. 
6. М.Б. Мҧхамедов, Б. Сырымбетҧлы. Қазақстан тарихы. А., 2007. 
7. Ж. Қасымбаев. Кенесары хан. А., 1995 
Дәріс 10. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан 
 
Дәрістің мақсаты - 
ХХ ғ. басындағы Қазақстанның ҽлеуметтік-
экономикалық жағдайына тоқталып, қазақ зиялыларының қызметін 
айқындау жҽне саяси оқиғалардың барысын ашып кҿрсету болып 
табылады.
 
Тҥйінді сӛздер – 
революция, ереуіл, Дума, депутат, Уақытша ҥкімет, 
Кеңестер.
 
Қазақстанның 1905-1907 жж. орыс революциясына қатысуы. 
ХХ ғ. басындағы негізгі оқиға - елдің ҽлеуметтік-экономикалық жҽне 

69 
саяси ҿмірінде терең қайшылықтарды туғызған 
1905-1907 жж. бірінші
орыс революциясына қазақтардың қатысуы
болды. 
ХХ ғ. басында Қазақстан капиталистік ҿнеркҽсіптің шикізат кҿзі 
мен оны сыртқа шығару рыногына айналды. Қазақстанның табиғи 
байлықтарының молдығы, арзан жҧмысшы кҥші, темір жол салу 
мҥмкіндігі жҽне т.б. капитал салуға ҿте қолайлы болды. Орыс жҽне 
шетел капиталы негізінен тау-кен ҿнеркҽсібіне салынды. Қарағандыда, 
Екібастҧзда, Саранда кҿмір кен орындары жҧмыс істеді. Батыс 
Қазақстанда, Орал-Ембі ауданында мҧнай ҿндірілді. Ҿлкедегі 
жҧмысшылар саны 1913 жылы 75 мыңға дейін жетті. Барлық 
жҧмысшылардың 60-70 пайызы қазақтар болды, алтын ҿндіру, тҧз 
шығару кҽсіпорындары мен шахталар, кен орындарындағы олардың ҥлес 
салмағы 90 % дейін жетті. Жҧмысшылардың, ҽсіресе, қазақ 
жҧмысшыларының жағдайы ҿте ауыр болды. Жҧмысшылар жалақысы 
Ресейдің орталық аудандарына қарағанда 3-4 есе кем тҿленді. Жҧмыс 
уақыты 14-16 сағатқа дейін созылды. 
1905 жылғы революцияның басталуына тҥрткі болған Ресейдің 
1904-1905 жж. орыс-жапон соғысындағы жеңілісі жҽне «Қанды 
жексенбі» оқиғасы болды. Ресейде болған бҧл революция Қазақстан 
еңбекшілерінің саяси оянуына, ҿлкеде езгінің отаршылдық, ҽлеуметтік 
жҽне басқа да тҥрлеріне қарсы ҧлт-азаттық, жҧмысшы қозғалыстарының 
ҿрістеуіне едҽуір дҽрежеде серпін берді. 1905 жылдың ақпан айының 
ҿзінде-ақ Шалқарда, Жосалыда, Тҥркістанда жергілікті отаршыл 
ҽкімшілікке қарсы наразылықтар болып ҿтті. Қазан, қараша айларында 
Орынбор мен Омбы қалаларында ҿткен демонстрациялар саяси талаптар 
қоюымен патша ҿкіметінің отаршылдық ҽкімшілігін едҽуір қобалжытты. 
1905 жылы 16-26 қарашада Семейде ҧйымдастырылған почта-телеграф 
қызметкерлерінің ереуілін басу ҥшін облыс губернаторы Қарқаралыдан 
ҽскери кҥш шақыртуға мҽжбҥр болды. 1905 жылдың желтоқсанында 
Успен руднигінде ірі ереуіл болды. Ереуілдің барысында «Орыс-қырғыз 
одағы» қҧрылды. Бірінші орыс революциясы шеткері ҧлт аймақтарының 
еңбекші бҧқарасының ғасырлар бойғы ҧйқысынан оятып, саяси санасын 
кҿтерді. 

жүктеу/скачать 1,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: