Қазақстандық тренд тоталитаризмнен демократиялық және құқықтық мем лекетке: сырттай көзқарас

84
ынтымақтастық ұйымы(ОАЫҰ), Ислам ынтымақтастық ұйымы (ИЫҰ) және тағы да басқалар сияқты 
халықаралық ұйымдар арасындағы ынтымақтастық.
Аса маңызды шарттарға сондай-ақ, сауда-экономикалық ынтымақтастық қағидаттары туралы, еркін 
сауда аймағы туралы, халықаралық автомобиль қатынасы туралы, әуе көлігі саласындағы ынтымақтастық 
туралы және т.б. келісімдерді жатқызуға болады. Олар стратегиялық, тең құқықтық әріптестік 
бағытындағы мықты шарттық-құқықтық базаны құрады, достық дәнекерлерін жылдан жылға бекіте оты-
рып, мемлекеттеріміз арасындағы жоғары сенім деңгейін көрсетеді.
Бұл қандай да бір саяси немесе экономикалық алауыздықтың болмауымен расталады, көптеген өзекті 
халықаралық және өңірлік мәселелер бойынша тараптардың ұстанымдары ұқсас.
Бүгінгі таңда Қазақстан Қырғызстанның маңызды сауда әріптесі болып табылады. Қырғыз 
Республикасының сыртқы сауда айналымында Қазақстан үшінші орында. 2013 жылдың қорытындылары 
бойынша екі жақты қазақстан-қырғыздық тауар айналымы 2011 жылдағы 750 млн. АҚШ долл. қарағанда, 
1,07 млрд. АҚШ долл. құрады.
Қазақстан мен Қырғызстанның мәдени-гуманитарлық ынтымақтастығы да серпінді дамуда. 
Елдеріміздің зиялы қауым және жұртшылық өкілдері қатысуымен көрмелер, халықаралық ғылыми 
симпозиумдар, халықаралық конференциялар, «дөңгелек үстелдер», авторлық кештер мен семинарлар 
тұрақты негізде өткізіледі.
Біздің екі жақты ынтымақтастығымыздың маңыздылығы, көпқырлылығы, оның құқықтық ресімделуі, 
мемлекеттеріміз бен халықтарымыздың оның негізгі бастаулары Қазақстанның Конституциясына және 
Қырғызстанның Конституциясына салынған теңдестірілген сыртқы саясаты арқасында мүмкін болды. 
Оның үстіне, жақында өткен Жоғарғы Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың мемлекет бас-
шылары деңгейіндегі отырысын атап өткім келеді. Ол 2014 жылғы 29 мамырда Астана қаласында 
Беларусь Республикасы, Қазақстан Республикасы және Ресей Федерациясы арасында Еуразиялық 
Экономикалық одақ туралы Шартқа қол қойылумен белгіленді, Қырғызстан да осы одаққа қатысуды 
жоспарлайды. 
Бұл қауымдастық біздің мемлекеттерімізді одан гөрі жоғары халықаралық деңгейге көтеретініне 
және қатысушы елдердің экономикалық, әлеуметтік және басқа салалардағы рөлін арттыратынына 
сенімдімін.
Қазақстан 23 тәуелсіздік жыл ішінде серпінді даму жолын өтті. Саяси, әлеуметтік және гуманитарлық 
салаларда өткізілген реформалар, әлемдік қауымдастыққа ықпалдасу бағытында жасалған маңызды 
қадамдар елдеріңіздің әлемдік аренадағы беделін арттырды. Астана туралы айтсақ, ол тіпті керемет. 
Негізгі заңның – Конституцияның мәні елдің қоғамдық және мемлекеттік өмірінің негіздеріне 
адамның іргелі құқытары мен бостандықтарын бекіту болып табылатыны мәлім. Бұл бағытта Қазақстан 
Республикасының Конституциясы дұрыс таңдаған жолмен келе жатыр.
Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданған сәттен өткен уақыт ішінде өзгерістер мен 
толықтырулар оған үш рет енгізілді: 1998, 2007 және 2011 жылдары. Қырғыз Республикасының Консти-
туциясына да өзгерістер бірнеше рет енгізілген. Ал 2010 жылы Қырғыз Республикасының жаңа Консти-
туциясы қабылданды.
Конституция елдің жоғары заң күшіне ие негізгі заңы болып табылады. Қазақстан Республикасы 
Конституциясының 3-бабына сәйкес «Халық билікті тікелей республикалық референдум және еркін 
сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билігін жүзеге асыруды мемлекеттік органдарға береді». 
Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы Қазақстан Республикасы Конституциясының 
3, 33, 41, 51, 86, 87-баптарының нормаларын іске асыра отырып, еркін және демократиялық сайлауды 
ұйымдастыруды және өткізуді қамтамасыз ететінін білеміз. 
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы мен Қырғыз Республикасының Сайлау және 
референдумдарды өткізу жөніндегі орталық комиссия арасындағы қол қойылған өзара түсіністік 

85
Меморандумының негізгі ережелерін іске асыра отырып, мен Қазақстан Республикасының Орталық сай-
лау комиссиясы Төрағасының шақыруымен Қазақстан Республикасына бірнеше рет келдім. 
2014 жылдың басында өткізілген Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясындағы 
ресми кездесу жоғары деңгейде ұйымдастырылды. Маған Қазақстан Республикасының Президенті 
Н.Ә.Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы «Қазақстандық жол-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір 
болашақ» атты Жолдауының негізгі ережелерін толық баяндап берді. Осыған орай, 2013 жылы жазда 
лайықты кандидаттар санынан сайланған ауыл әкімдері осы Жолдауды іске асыру ісіне елеулі үлесін 
қосатыны маған түсінікті болды. 
Мені аудандық маңызы бар қалалардың, ауыл аймақтарының, кенттердің және, ауыл округтеріне 
кірмейтін ауылдардың әкімдерін сайлау туралы толық ақпаратпен таныстырды. Әкімдердің сайланбалығы 
идеясы Қазақстан Республикасының Конституциясында көрсетілген, және ол барлық ел ішінде 2457 ауыл 
әкімдерін сайлау жолымен імке асырылды. 
Өңірлер бойынша іссапар барысында мен және менің әріптестерім жергілікті жерлерде 
комиссиялардың жаңа құрамдарын қалыптастыру жөніндегі тәртіпке салынған жұмысты көрді, бұл 
Қазақстан мен Қырғызстанның сайлау комиссиялары арасында тәжірибе алмасу үрдісіне мүмкіндік жа-
сады. 
Біздің электоралды ынтықмақтастығымыз жалғаса береді, және болашақта ол, мемлекеттеріміз 
арасындағы ынтымақтастық сияқты одан әрі жемісті болады.
Мен барлық қазақстандықтарды Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 жылдығымен шын 
жүректен құттықтаймын және елге, оның халқына табыстарға жете беруді және одан әрі өркендеуді 
тілеймін.

86
К
еңес Одағы ыдырағаннан кейін құрылған егеменді мемлекеттер үшін конституциялық сот төрелігі – 
бұл «жалпыхалықтық» деп аталған социалистік қоғамдық құрылыс жағдайында баламасы болмаған 
жаңа құқықтық құбылыс.
Тиісінше кеңестік ғылымда «Конституцияны сақтау», «заңдардың конституцияға сәйкестігі», 
«конституциялық сот ісін жүргізуі» сияқты ұғымдар зерттелмеген және мемлекеттік қызмет практика-
сында қолданылмаған. 
Билік органдары құрылысының және қызметінің негізіне алынған қағидаттар, сондай-ақ, мемлекет 
азаматтарының құқықтары, бостандықтары және міндеттері конституцияда бекітілетіні жалпыға мәлім. 
Конституцияның нормалары, әдеттегідей, тікелей әрекет нормалары болып табылады, заңдар және басқа 
нормативті құқықтық актілер құқықтың үстемдігіне сәйкес конституция негізінде қабылданады және 
оған қайшы келе алмайды. 
1. В.Погорилко «Құқықтық актілер жүйесіндегі конституциялардың үстемдігі әрқашан олардың ерек-
ше белгісі болады, бірақ конституциялардың басты белгісі билікті шектеу, және бұл оның негізгі міндеті 
болып табылады» деп белгілейді. [1, 23–32 б.]. 
2.Басқаша айтқанда, конституция іс жүзінде мемлекет пен оның азаматтары арасындағы өзара 
қатынасты белгілейтін жалпыұлттық саяси-құқықтық шарт болып табылады. Осы шартқа сәйкес халық 
өз егеменді құқықтарын билікке осы шартпен белгіленген көлемде тапсырады, ал мемлекет билік ор-
гандары атынан азаматтардың конституциямен кепілдік берілген құқықтары мен бостандықтарының 
сақталуын және қорғалуын қамтамасыз етуге міндеттенеді. 
Қазіргі демократиялық құқықтық мемлекеттің өзіне тән белгісі – адамдардың, биліктің, заңды не-
месе басқа тұлғалардың әрекеттері жарияланатын мақсаттарға қатыссыз моралды немесе бейморалды, 
ықтимал немесе рұқсат етілмейтін, заңды немесе жазаға тартылатын ретінде тек қана осы әрекеттердің 
Конституцияға, сондай-ақ заңдарға және қабылданған этика және адамгершілік нормаларына сәйкестігі 
немесе сәйкессіздігі негізінде бағаланады. 
Юрий БАулиН 
– 
Украина Республикасы  
Конституциялық Сотының төрағасы,  
заң ғылымдарының докторы,  
профессор, Украинаның Ұлттық
құқықтық ғылымдар  
академиясының академигі 
УКРАИНАДАҒЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ 
КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ: ҚҰРЫЛУЫ  
ЖӘНЕ ҚАЛЫПТАСУЫ

87
 Конституцияның үстемдігін және тікелей әрекетін қамтамасыз ету жалпымемлекеттік механизмнің 
басты және белгілеуші құрылымдық элементі, әдеттегідей, тәуелсіз мамандандырылған органмен 
жүргізілетін конституциялық бақылау болып табылады. 
Мамандандырылған конституциялық бақылау органдарының негізгі белгілері мынадай: 
1) бұл мемлекеттік органдар; 
2) конституциялық бақылауды іске асыру жөніндегі функциясы оның басты міндеттерінің бірі болып 
табылады; 
3) осындай органдарды ұйымдастыру және олардың жұмысының негіздері конституцияда бекітілген; 
4) олар құқықтық актілердің конституцияға сәйкестігін алдын ала да, сондай-ақ, кейінен де бақылауды 
жүзеге асырады; 
5) олардың шешімдері конституцияға негізделеді; 
6) олар, ерекшелік ретінде, конституцияны түсіндіру жөніндегі өкілеттіктерге ие болуы мүмкін.
Конституциялық бақылауды енгізу қажеттілігі туралы мәселе конституциялық мемлекеттік-құқықтық 
реформалау үрдісі басталған сәттен пайда болды. Осылайша, 1988 жылы КСРО Конституциясына 
толықтырулар енгізілді, оларға сәйкес арнайы орган –Конституциялық бақылау комитеті құрылды, ол өз 
қызметін 1990 жылы бастады, бірақ белгілі жағдайлар себебімен, кейін оны тоқтатты. 
Кеңестік Украинадағы «қайта құрылыс» кезеңінде конституциялық бақылау заң шығарушы биліктің 
үстемдігі қағидатына, демек, халық егемендігі қағидатына да қайшы келеді деген пікір көп таралған 
болатынына қарамастан, УКСР Жоғарғы Рада 1989 ж. 27 қазанда УКСР Конституциясының 112-ба-
бына өзгерістер енгізу жолымен Конституциялық бақылау комитетін құруды көздеді. Көп адамдар 
конституциялық бақылау органына халық мүддесін білдіретін жалғыз органның – Жоғарғы Раданың 
актілерін тоқтату өкілеттігін беру халық егемендігі қағидатын жалғанға айналыдарды деп ойлады. 
Осылайша, формалды түрде 1992 жылға дейін, ал нақты айтқанда 1996 жылға дейін Украинада 
конституциялық бақылауды Конституция мен заңдарды ресми түсіндіру жолымен Украинаның Жоғарғы 
Радасы жүзеге асырды. Әңгіме 1992 жылдың маусым айында «Украинаның Конституциялық Соты тура-
лы» Украина Заңы қабылданғанына [2] және Украинаның 1978 жылғы үлгідегі Конституциясына тиісті 
өзгерістер енгізілгеніне қарамастан, Украинаның Конституциялық Соты құрылмағаны туралы болып 
отыр. Украинадағы конституциялық юрисдикцияның жалғыз органы өз қызметін тек қана Украинаның 
1996 жылғы үлгідегі Конституциясымен және «Украинаның Конституциялық Соты туралы» жаңа заңымен 
бекітілген өкілеттіктер негізінде және шегінде 1996 жылы бастай алды [3].
Украинаның Конституциясына сәйкес Украинаның Конституциялық Соты конституциялық 
юрисдикцияның жалғыз органы болып табылады. Оның құрамына Украина Президентімен, парламентпен 
және судьялар съезімен тең квотамен тағайындалатын 18 судья кіреді. 
Конституциялық Соттың өкілеттігіне: 
- Жоғарғы Рада заңдарының және басқа құқықтық актілерінің, Президент және Министрлер кабинеті 
актілерінің, Жоғарғы Рада құқықтық актілерінің Конституцияға сәйкестігі туралы мәселелерді шешу; 
- Конституцияның және Украина заңдарының ережелерін ресми түсіндіру; 
- қолданыстағы халықаралық шарттардың және олардың міндеттілігіне келісім беру үшін Украинаның 
Жоғарғы Радасына енгізілетін шарттардың конституцияға сәйкестігін тексеру; 
- Президентті импичмент тәртібінде орнынан алу туралы және Жоғарғы Раданың Конституцияны 
және Украина заңдарын бұзуы туралы істерді тексерудің және қараудың конституциялық рәсімін сақтау 
туралы тұжырымдама беру.
Украинаның Конституциялық Соты Украинаның Негізгі Заңына өзгерістерді енгізу үрдісінің міндетті 
қатысушысы болады. Оның өкілеттігіне осы мәселе бойынша алдын ала конституциялық бақылауды 
жүзеге асыру және оның Украина Конституциясының 157 және 158-баптарына сәйкестігі туралы 
тұжырымдаманы ұсыну жатады.
Атап айтқанда, Украина Конституциясының 157-бабының ұйғарымына сәйкес, егер өзгерістер адам 
мен азаматтың бар құқықтары мен бостандықтарын алып тастауды немесе шектеуді көздейтін болса, 
ол өзгертіле алмайды, бұл оларды сақтау кепілінің бірі болып табылады. Украинаның Негізгі Заңының 

88
өзгерістері Украинаның тәуелсіздігін жоюға немесе аумағының бүтіндігін бұзуға бағытталмауы тиіс. 
Оның үстіне, Украинаның Конституциясын соғыс немесе төтенше жағдайларда өзгертуге болмайды. 
Украина Конституциясының 158-бабымен қағидалар бекітілді, оларға сәйкес Парламентпен қаралған 
және заң қабылданбаған, Украинаның Конституциясына өзгерістерді енгізу туралы заң жобасы осы заң 
жобасы бойынша шешім қабылданған күннен бастап бір жылдан бұрын емес Украинаның Жоғарғы Рада-
сына берілуі мүмкін (бірінші бөлім); Украинаның Жоғарғы Радасы өз өкілеттігі мерзімі ішінде Украина 
Конституциясының сол ережелерін қайта өзгерте алмайды (екінші бөлім).
Қазақстан Республикасында конституциялық бақылау институтын қалыптастыру үрдісі, кезең-
кезеңмен жүзеге асырылды. 
Бірінші кезең – мемлекеттік биліктің бөлінісін болдырмайтын жағдайда одақтық республиканың 
жоғары билік органдарымен Конституцияны қорғауды формалды жүзеге асыру. Қазақ Кеңес Социалистік 
Республикасының Конституциясына сәйкес Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Президиумының Қазақ КСР Кон-
ституциясын сақтауды бақылауын жүзеге асыруға және Қазақ КСР заңдарын түсіндіруге ерекше өкілеттігі 
болды [4] .
Екінші кезең – одақтық деңгейдегі тиісті институтқа ұқсас Республиканың конституциялық бақылау 
комитетін құру талпынысы (1988 -1991 жж.).
Үшінші кезең – мемлекетпен жарияланатын билікті бөлу демократиялық қағидатын көрсететін ин-
ститут ретінде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотын құру (1991 - 1995 жж.).
Төртінші кезең – саяси реформаларды біртіндеп іске асыруды және даму тұрақтылығын болжай-
тын Қазақстанда жарияланған басқарылатын «демократия» бағытының «тумасы» болып табылатын 
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің құрылуы және оның жұмысы (1995 ж. қазіргі 
уақытқа дейін) [5, с.103]. И.Остаповичтың сөзінше, «мамандандырылған конституциялық бақылаудың 
француз үлгісі қазақстандық үлгінің болар-болмас аналогы болды. Олар арасында құрылу тәртібінде, 
құқықтық мәртебеде, құзыретінде ұқсастық байқалады. Оларға тағайындалатын мүшелерден басқа, 
оларға «құқық бойынша» мүшелер – Республиканың экс-президентері кіретіні Қазақстан мен Францияның 
Конституциялық Кеңестерін құрудың жалпы белгісі болып табылады. Кеңестердің төрағаларын 
тағайындау - республика президенттерінің құқығы және т.б.» [6, 25 б.]. 
Қазақстан Республикасы Конституциясының 71-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының 
Конституциялық Кеңесі жеті мүшеден тұрады, олардың өкілеттігі алты жылға созылады (бірінші бөлім); 
Конституциялық Кеңестің Төрағасын Республиканың Президенті тағайындайды және дауыс тең бөлінген 
жағдайда оның даусы шешуші болып табылады (екінші бөлім); Конституциялық Кеңестің екі мүшесін 
- Республика Президенті, екі-екі мүшеден тиісінше Сенат пен Мәжіліс тағайындайды. Конституциялық 
Кеңес мүшелерінің жартысы әрбір үш жыл сайын жаңартылып отырады (үшінші бөлім). 
Қазақстан Республикасы Конституциясының 72-бабына сәйкес: 
Конституциялық Кеңес Қазақстан Республикасы Президентінің, Сенат Төрағасының, Мәжіліс 
Төрағасының, Парламент депутаттары жалпы санының кемінде бестен бір бөлігінің, Премьер-Министрдің 
өтініші бойынша:
1) дау туған жағдайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің 
дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешеді;
2) Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол 
қойғанға дейін қарайды;
2-1) Парламент және оның палаталары қабылдаған қаулылардың Республика Конституциясына 
сәйкестігін қарайды; 
3) Республиканың халықаралық шарттарын бекіткенге дейін олардың Конституцияға сәйкестігін қарайды;
4) Конституцияның нормаларына ресми түсіндірме береді;
5) Конституцияның 47-бабының 1 және 2-тармақтарында көзделген реттерде (Қазақстан Республи-
касы Президентінің өкілеттігін мерзімнен бұрын тоқтату) қорытындылар береді.
2. Конституциялық Кеңес соттардың өтініштерін Конституцияның 78-бабында белгіленген реттерде 
қарайды.

89
Осылайша, Украина мен Қазақстанның конституциялық юрисдикция органдары қызметінің кейбір 
аспектілері принципті тұрғыда ұқсас болғанына қарамастан, олардың құрамын қалыптастыру тәртібі 
және өкілеттіктер көлемі едәуір ерекшеленеді. 
Ең алдымен, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесіне және Украинаның Конституциялық 
Сотына өз мемлекеттерінің халықаралық шарттарын конституциялық бақылау, президенттерді мерзімнен 
бұрын лауызымынан босату конституциялық рәсімін сақтау және белгілі бір нормативті-құқықтық 
актілердің конституцияға сәйкестігі туралы мәселелерді шешу салаларында шамамен бірдей өкілеттік 
берілген.
Бірақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің алдын ала бақылау саласындағы өкілеттігі 
Украинаның Конституциялық Сотының өкілеттіктерінен ерекше, бұл біріншіге мынадай құқықтарды бе-
руде білдіріледі:
- дау туған жағдайда Республика Президентінің, Парламент депутаттарының сайлауын өткізудің 
дұрыстығы және республикалық референдум өткізу туралы мәселені шешкен кезде азаматтардың элек-
торалды құқықтарының сақталуын бақылау; 
- Парламент қабылдаған заңдардың Республика Конституциясына сәйкестігін Президент қол қойғанға 
дейін қарау;
- конституциялық өндіріс практикасын қорытындылау нәтижелері бойынша конституциялық заңдылық 
жағдайы жөнінде ақпараттық функцияны орындау (республикадағы конституциялық заңдылық жағдайы 
туралы Парламентке жыл сайын жолдау жіберу).
Конституциялық Кеңес қабылданған шешімдерді қайта қарау құқығына ие, бұл жағдайға назар аудару 
қажет. Осындай қайта қарау үшін негізгі нормативті жағдайлар да (олар бойынша шешім қабылданған Конститу-
ция нормаларының өзгеруі), сондай-ақ, бағалау да – жүгіну мәні үшін маңызды жаңа жағдайлардың пайда болуы 
(rebus sic stantibus – жағдайлар өзгермегенше), сондай-ақ, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын 
қорғау, ұлттық қауіпсіздікті, мемлекеттің егемендігін және тұтастығын қамтамасыз ету қажеттілігі немесе 
қабылданған қаулыға Қазақстан Республикасы Президентінің қарсылығы түскені болып табылады [7].
Украинаның Конституциясы және «Украинаның Конституциялық Соты туралы» Украинаның Заңы 
қабылданған шешімді қайта қарауды көздемейді, және бұл жағдай кейбір отандық конституционалист-
ғалымдар тарапынан сын объектісі болды. Осылайша, Украинаның Конституциялық Сотының отставкадағы 
судьясы П. Ткачук Украинаның Конституциялық Сотының ерекше жағдайларда жаңа шешімдерді 
қабылдаған кезде өмір ақиқатын есепке алу үшін өзінің бұдан бұрынғы құқықтық ұстанымынан бұрылып 
кетуге құқығы болуы тиіс деп есептейді. Оның үстіне, Украинаның Конституциялық Соты өзінің бұрынғы 
құқықтық ұстанымдарын мәні және құрамы жағынан дамыта және байыта алады [8, с. 21]. 
Сонда кейбір отандық конституционалистер осындай қайта қараудың заңнамамен белгіленген 
негізі ретінде «Украинаның Конституциялық Соты туралы» Украина Заңының 68-бабына сілтеме жасай-
ды. Бұнымен келісуге болмайды. Өйткені, осы заң бойынша Украинаның Конституциялық Соты «оның 
қарауының мәні болмаған, бірақ істі қарау және шешім қабылдау немесе қорытынды шығару уақытында 
болған іс бойынша жаңа жағдайлар анықталған жағдайда іс бойынша жаңа өндірісті ашады». Басқаша 
айтқанда, әңгіме бұрын қабылданған шешімді немесе онда тұжырымалған құқықтық ұстанымдарды қайта 
қарауда немесе тоқтатуда емес, жаңа жағдайлар анықталғанда жаңа конституциялық өндірісті ашуда 
болып отыр. Бұл, біздің пікірімізше, конституциялық юрисдикция органы бұл жағдайларда, ол бойынша 
шешім қабылдай алатын басқа істі қарау рәсімін бастайды.
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесімен жүзеге асырылатын алдын ала 
бақылаудың ерекше өзгешелігі, осындай бақылау Республиканың Конституциясымен кепілдік берілетін 
заңнамалық нормалардың адамның және азаматтың құқықтарына және бостандықтарына сәйкестігін 
белгілеу аспектісінде жүзеге асырылатыны болып табылады. Осы жайда Конституциялық Кеңес өз 
ұстанымын қалыптастырды, оған сәйкес заң оның ішіндегі ережелер бір мағыналы түсіндірілу үшін 
жағдай жасау қажет, керісінше жағдайда бұл практикада осы заңнамалық актінің жөнсіз түсіндірілуіне 
және теріс қолдануына, және, нәтижесінде, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын негізсіз 
шектеуге әкеп соғуы мүмкін. [9, с. 25]. 

90
Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесіне және Украинаның Конституциялық Сотына олар 
қабылдаған шешімдердің орындалуын бақылау өкілеттігі берілген. 
Осылайша, Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің Регламенті бойынша, осындай бақылау 
оның отырысына материалдарды дайындаған Конституциялық Кеңестің мүшесіне, Конституциялық Кеңес 
аппаратына жүктелген. [10]. 
«Украинаның Конституциялық Соты туралы» Украина Заңының 70-бабына сәйкес, қажет болған 
жағдайда Украинаның Конституциялық Соты өз шешімінде, тұжырымдамасында оны орындау тәртібін және 
мерзімін белгілей алады, сондай-ақ тиісті мемлекеттік органдарға шешімді орындауды, тұжырымдаманы 
сақтауды қамтамасыз ету бойынша міндеттерді жүктей алады (екінші бөлім). 
«Сонда , - Украинаның Конституциялық Соты өзінің 2000 жылғы 14 желтоқсандағы Шешімінде баса 
айтқандай, - Украинаның Конституциялық Сотының шешімінде (тұжырымдамасында) оны орындау 
мерзімі орнатылғанына, орнатылмағанына қарамастан, тиісті мемлекеттік органдар тек қана өкілеттігі 
негізінде, шегінде және Конституциямен және Украинаның заңдарымен көзделген әдістермен әрекет ету-
ге міндетті» [11].  Заңмен қағидалар белгіленген, оларға сәйкес:
- Украинаның Конституциялық Соты 70-бапта аталған органдардан шешімді орындаудың, 
тұжырымдаманы сақтаудың жазбаша растауын талап етуге құқылы (үшінші бөлім);
- Украинаның Конституциялық Сотының шешімдерін орындамау және тұжырымдамаларын сақтамау 
заңға сәйкес жауапкершілікке әкеп соғады (төртінші бөлім). Сонымен бірге, соңғы ереже іс жүзінде фор-
малды болатынын мойындау қажет, өйткені, көзделген заң бүгінгі күнге дейін қабылданған жоқ, өкінішке 
орай, практикада кездесетін, Украинадағы жалғыз конституциялық юрисдикция органының шешімдерін 
орындамау оқиғалары тиісті жауапсыз қала береді. 
Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістерді енгізудің ерекше құқығы Респу-
блика Президентінің шешімі, Парламенттің немесе Үкіметтің ұсынысы бойынша ұйымдастырылатын 
республикалық референдумға берілген. Сонда Конституциялық Кеңес тиісті заңдарға қол қойылғанша 
осындай мәселелерді қарауға конституциялық бақылау кезеңінде де қатыспайды. Сонымен бірге, 
Украинаның Конституциялық Соты, Украина Конституциясына өзгерістерді енгізу туралы заң жобасын 
алдын ала бақылау құқығына ие бола отырып, адам мен азаматтың құқықтарын, тәуелсіздікті және 
аумағының бүтіндігін қорғауды қамтамасыз етеді [12].
Осы аспектіде Украинаның Конституциялық Соты, 2008 жылғы 26 маусымдағы шешімінде, Украина 
Конституциясының 124-бабының екінші бөліміне сәйкес, соттардың юрисдикциясы мемлекетте пайда бо-
латын барлық құқықтық қатынастарға таралатынын белгіледі. Сондықтан Украинаның Конституциялық 
Соты Конституцияға өзгерістерді енгізу туралы заңға қатысты ол күшіне енгеннен кейін конституциялық 
бақылауды дәл өзі жүргізуі тиіс деп есептейді, өйткені Украина Конституциясының XIII бөлімінде белгіленген 
оны қарау және қабылдау рәсімін сот арқылы бақылау болмағаны, адамның және азаматтың құқықтары мен 
бостандықтарынан айыруға немесе оларды шектеуге, тәуелсіздікті жоюға немесе Украина аумағының бүтіндігін 
бұзуға, сондай-ақ конституциялық құрылысты Украинаның Негізгі Заңында көзделмеген әдіспен өзгертуге әкеп 
соғуы мүмкін. Жоғарыда баяндалғанның негізінде сот «Украинаның Конституциялық Соты туралы» Заңы, оның 
юрисдикциясы Конституцияға өзгерістерді енгізу туралы күшіне енген заңдардың конституцияға сәйкестігі ту-
ралы мәселесін шешуге таралмайтыны туралы ережесін конституцияға сай емес деп таныды [13].
Қазақстан Республикасының және Украинаның заңнамаларымен азаматтардың конституциялық 
юрисдикция органына конституциялық шағыммен тікелей жүгіну мүмкіндігі көзделмегенін атап өту 
қажет, бұл Германияда, Австрияда, Ресей Федерациясында және кейбір басқа елдерде көзделген. 
Бірақ, Украина Конституциялық Сотының отставкадағы судьясы В. Шаповал белгілегендей, «Кон-
ституциямен конституциялық шағым институты көзделмегеніне қарамастан, Заң өзгеше алмастырғышты 
енгізді. Егер қандай да бір заңды түсіндірген кезде, оның Конституцияға сәйкессіздігі анықталған бол-
са, Конституциялық Сот осы өндірісте осы заңның конституцияға сәйкессіздігі туралы мәселені шешеді 
(95-бап). Сонымен, конституциялық юрисдикция органында заңдарды ресми түсіндіру рәсімін бастау 
жолымен заңды қолданудың конституцияға сәйкессіздігін тану арқылы жеке тұлғаның құқықтары мен 
бостандықтарын қорғау мүмкіндігі жасалды» [14].

91
Армения Республикасының Конституциялық Сотының Төрағасы, Венециандық комиссияның мүшесі 
Г. Арутюнян, Украинаның заңдарына ресми түсіндіру беру тәртібін реттейтін отандық заңнаманың нор-
маларын талдап, «Украинадағы қолданыстағы азаматтың конституциялық жүгіну институты іс жүзінде 
конституциялық шағым нысандарының бірі болып табылады, шын мәнінде, нормативті конституциялық 
шағым функциясын атқарады» деген қорытындыға келді [15, с.77]. 
Осылайша, Қазақстан Республикасы мен Украинаның конституциялық әділет органдарының 
өкілеттіктерін талдау олардың қызметі осы мемлекеттердің аумағында конституцияның үстемдігіне кепілдік 
беруіне, сондай-ақ, осы құқықтық актілермен жарияланған жалпыадамзаттық құндылықтарды, ең алды-
мен адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында, іске асыруға бағытталғаны 
туралы қорытынды шығаруға мүмкіндік береді. Ұйымдастырушылық-құқықтық қызметтің нәтижесі бола 
тұра, аталған мемлекеттердің конституциялық өндіріс практикасында көпшілік мақұлдаған субсидиарлық 
қағидатына сәйкес, Украина мен Қазақстан халықтарының тарихи дәстүрлерін, мәдени, діни және өзге 
ерекшеліктерін ескере отырып, заңнама деңгейінде белгіленетін өз ішкі заңдылықтары бар.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕРІ:
1. Погорилко В. Конституцияның украиндық құқық шығармашылығындағы және мемлекетті 
құрудағы рөлі / В. Погорилко // Украина Ұлттық ғылым академиясының хабаршысы. – 2005. – № 12. 
2. Закон України „Про Конституційний Суд України” від 3 червня 1992 року № 2400–XII // Голос України. 
– 1992. – № 123 (Закон втратив чинність на підставі Закону від 16 жовтня 1996 року № 422/96-ВР).
3. Закон України «Про Конституційний Суд України» від 16 жовтня 1996 року № 422/96-ВР //
Відомості Верховної Ради України. – 1996. - № 49. - Ст. 272.
4. Қазақ КСР 1978 жылғы үлгідегі Конституциясы [Электронды ресурс].–Қолжетімдік режимі: 
http://www.worldstatesmen.org/Constitution_of_KazSSR-1978.pdf.
5.  Саяси ғылым. Кеңестен кейінгі мемлекеттердегі саясаттану: ғылыми еңб. жин. М. ИНИОН РҒА 2004 № 2.
6. Остапович И. Ю. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі: Теория мен практика 
мәселелері. – заң ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін диссертацияның авторефераты. 
Ммандығы 12.00.02 - Конституциялық құқық; Муниципалды құқық /И. Ю.Останович. -Томск, 2005. 
7.  «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі туралы» Қазақстан Республикасының 
1995 жылғы 29 желтоқсандағы № 2737 Конституциялық Заңы.       
8. Ткачук П.М. Правові позиції Конституційного Суду України / П. М. Ткачук // Вісник Конституційного 
Суду України. – К., 2006. – № 2. 
9. Остапович И. Ю. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі: Теория мен практика мәселелері. 
– заң ғылымының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін диссертацияның авторефераты. - Томск, 2005.
10. «Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің Регламентін бекіту туралы» 
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесінің 2002 жылғы 19 сәуірдегі №1 Қаулысы 
(14.08.2013 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // Электронды ресурс: «zakon.
kz» // Қолжетімдік режимі: http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1031056.
11. Украина Конституциялық Сотының шешімдерін орындау тәртібі туралы іс бойынша Украина 
Конституциялық Сотының 2000 жылғы 15 желтоқсандағы № 15-рп шешімі // Офіційний вісник України 
від 05.01.20012000 р., № 51, стор. 80, 2226 б..
12. Украинаның Конституциясына өзгерістер енгізу туралы Украина Конституциялық Сотының 
1998 жылғы 9 маусымдағы № 8-рп шешімі. 
13. Рішення Конституційного Суду України від 26 червня 2008 року № 13-рп у справі про повноважен-
ня Конституційного Суду України // Офіційний вісник України.— 2008.— № 52.— Ст. 1742. 
14. Шаповал В.М. Конституційна скарга / Володимир Миколайович Шаповал / Електронний ресурс: За-
конодавча база «Юридичний словник» / Режим доступу: http://www.zakony.com. ua/juridical.html?catid=40016.
15. Арутюнян Г.Г. Конституционализм: сабақтар, сын-қатерлер, кепілдіктер / Гагик Гарушевич 
Арутюнян. – К.: Логос, 2011.

92

жүктеу/скачать 1,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: