Қазақстанның ежелгі тарихы туралы түсінік
Қола дәуірінің мәдени сатылары мен кезеңдері
жүктеу/скачать 125,57 Kb.
|
| Қола дәуірінің мәдени сатылары мен кезеңдері
Б.з. дейінгі II мыңжылдықтың орта шенінде еуразия далаларында қоланы пайдалану жүзеге аса бастады. Ертедегі адамдар мысқа қалайыны, мысқа мырышты, мысқа қорғасынды қосу арқылы металдан жасалатын бүйым алынды. Бүл бүйым қола бүйымдары. Соңғы жылдары Қазақстанда қола ескерткіштері кең ауқымды зерттелуде, оның қай кезеңде болғаны мен хронологиясы жасалуда, қола мәдениетінің тарихи бірлігі мен даму мәселелері ойдағыдай шешімін табуда. 1913 жылы Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы түбіндегі Андронов селосында обаны қазу кезінде қола заттар табылып, ол Андронов мәдениеті деп аталған болатын. Қола дәуіріне жататын Қазақстанның археологиялық ескерткіштері Андронов мәдениетіне жатады. Оның таралған аймағы Оңтүстік Сібірдің, Қазақстанның, Орал мен Орта Азияның бүкіл аудандарын қамтиды. Андронов мәдениетінің негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында орналасқан. Тарихи-мәдени түрғыдан қарағанда, Андронов мәдениеті қола дөуірінің ертедегі (б.з.д. XV11I-XVI ғғ.), орта ( б.з.д. XV-X1I ғғ.) және кейінгі (б.з.д. ХП-VI 11 ғғ. бас кезі) кезеңдеріне сәйкес келеді. Орталық Қазақстанның қола дәуірі Нүра, Атасу және Беғазы болып үшке бөлінеді. Қола дәуірі түрғындары негізгі кәсібі мал шаруашылығымен айналысып, әсіресе ірі қараны көп үстап, оны шүрайлы жайылымдарда баққан. Егер мал үстаудың бастапқы кезеңінде табында ірі қара көп болса, ал қола дөуірі дамыған кезеңде жылқыны шаруашылықтың әр түріне пайдаланып, тек жүк тартуға ғана емес, мінетін колік ретінде де қолдана бастады. Орталық Қазақстан даласында жабайы түйелер қолға үйретіліп, ал огіздер жүк тасуға пайдаланылған. Қола дәуірінде мал шаруашылығы экстенсивті дамыды. Көшіп-қонудың арқасында жаңа жайылымдарды игеру мен оның аумағын кеңейте түсу Қазақстанның далалық жерлерінде мал шаруашылығын дамытып, жылқы, қой түліктерін өсіруге қолайлы жағдай туғызды. Қазақстан аумағында мал шаруашылығымен қатар кетпенмен жер өңдеу шаруашылығы болды. Усть-Нарым (Шығыс Қазакстан) конысынан табылған кремнийден жасалған орақ егін шаруашылығының болғанын дәлелдеді. Егін жинау барысында алғашкыда әр түрлі қола және мыс орақтар пайдаланылса, кейіннен коладан жасалған шалғы қолданылды. Негізінен алғанда, бидай, қара бидай және тары өсірілді. Егін шаруашылығы өзінің сипаты жағынан қарапайым, мал шаруашылығына қарағанда қосалқы рол атқарды, дегенмен ол азық-түліктің негізгі көздері болып есептелді. Шаруашылық жүргізудің жоғарыда айтқан түрлерімен қатар тау-кен ісі мен металлургия да маңызды рөлге ие болды. Ежелгі кезде мыс (Жезқазған, Зырян, Қаршыға, Жалтыр, Ащылы, Үра-Төбе, Күшікбай), қалайы (Атасу, Қалба таулары және Нарым жоталары) және алтын (Степняк, Қазаншүңқыр, Балажал, Ақжал, Дайбай, Майкөпшегей, Ағабек) өндірілуі бүл аймақтардың көне металлургияның орталықтарының бірі болғанын дәлелдейді. Шамамен алғанда, Жезқазған ауданында қорытылған мыс 100 мың тоннаға дейін жеткен. Ал Успенск кенішінде - 200 мың тонна, Имантау кен орнында 48 мьщ тонна болған. Қазақстанның қола дәуіріндегі кешенді шаруашылық түтастай алғанда, тиісті табиғи-климаттық жағдайларға орай салыстырмалы түрде жоғары дәрежеде дамыған. Қоғамдық өмірді үйымдастыруда айтарлықтай өзгерістер болды. Шаруашылық түрінің өзгеруі қоғамдық үйымдастыруға да өзіндік жаңалықтар әкелмей қойған жоқ. Аналық-рулық қатынастар аталық-рулық қатынастарға ауысты. Қазақстанда патриархат тез қарқынмен дамыды, бірінші кезекте ол жаңадан пайда болған экономикалық бірлікті - жеке отбасылары мен отбасылық-неке қатынастарын басқарды. Көп некелілік орнына енді бір неке немесе бір адаммен түрмыс қүру салты пайда болды. Аталық отбасылық қауымның бастапқы кезеңі ерлердің төрт-бес жанүялары бойынша қүрылып, аумағы 200 шаршы метр 13 болатын үлкен түрғын-жайларда бірге түрды. Әрбір аталыкрулық елді-мекендерде осындай бірнеше түрғын-жайлар болды. Кейінгі қола доуірі тайпаларының шаруашылык дамуы мен мал басының күрт осуі жерлеу одет-ғүрпына да осер етті. Сол кездегі адамдардың зираттарында үй жануарларының сүйектері коп кездеседі. Қүрбандыққа шалынған малдардың сүйектері тастан жасалған жәшіктерге салынатын болған. Мүлік теңсіздігінің күшеюіне байланысты тайпа басшылары мен косемдері озгелерден ерекшелене бастады, бүған аталған до\ ірдің соңғы кезінде түрғызылган Беғазы-ДондібаГі мазары мсн Тегіскен кесенесі мысал бола алады. Қола доуірінде эгалитарлы қоғам ыдырап, дін қалыптасты. оған қызмет ететін абыздар болатын. Патриархальды қоғамға жоне тайпалык күрылымға оту кезеңі діннің пайда болуына, атабабаларының оруағына сыйынуға жол ашып берді. Сонымен бір мезгілде егін шаруашылығы мен мал шаруашылығын қорғайтын күдайлардың бейнелеріне табыну коса жүрді. Қола дәуірінде адамдар отка табынды, ол кезде мойітті отка жағу ғүрпы кең таралды. Күйген сүйектердің қалдыктары қола доуірінің әр кезеңіне жататын кабірлерде кездеседі. Ертедегі адамдар от денені жын-шайтаннан тазартады жоне олген адамды полежаладан корғайды деп түсінген. Қола доуірінің кейінгі кезеңінде шаруашылык жүргізчдің жаңа түрі - кошпелі мал шаруашылығының дамуына орай айға. жүлдызға табыну кең тарады, кошпенділер түнде кошіп келе жатканда ай мен жүлдызға қарап бағыт-бағдарды аныктайтын болған. Қола доуірінде тайпа. ру косемдерінің немесе бай отбасыларының иеленген малдары мен ондіріс күралдарына тиісуге тыйым салынған дәстүр болған. Ежелгі тайпалардың талғамы мен мәденпетінің кандай болғанын олардың жасаған әшекейлері мен онер туындыларына карап білуге болады. Қүрбандық шалатын жөне үрандар айтатын тас жартастарда жазулар жазылып, ғажайып суреттер салынған (Таңбалы тас, Сынтас жоне т.б.). Онда доңгелектер, садак аткан батырлар, дәстүр бойынша шеңбер жасап билеген бишілер бейнеленген, ал солардың бәрінің үстінен «күнбасты қүдай» карап түр. Бүл адамның озі мен табиғат күштері туралы ойлануына жоне дүниеге діни козкарастың пайда болчына алып келді. жүктеу/скачать 125,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|