Қазіргі қазақ тілі (фонетика)
Ерін қатысы жағынан дауысты дыбыстардың бір-бі-рімен үндесуі не лабиальдық сингармонизм
жүктеу/скачать 0,54 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар
| 2. Ерін қатысы жағынан дауысты дыбыстардың бір-бі-рімен үндесуі не лабиальдық сингармонизм. Бастапқы
буын-дағы еріндік дауыстының ыңғайына қарай соңғы буындардағы еріндік дауыстылардың келуі дауысты дыбыстардың ерін қа-тысы жағынан үндесуі нәтижесінде болады. Дауысты дыбыс-тардың үндесуінің бұл түрі ерін үндестігі не лабиальдық сингар-монизм деп аталады. Ерін үндестігі қазақ тілінде тек айтылу ке-зінде ғана көрініс табады, ол түркі тілдерінің ішінде қырғыз тіліне тән құбылыс: Көлде – көлдө, қолда – қолдо. Әдетте қазақ тілінің сөздері бірыңғай жуан буынды, я жі-ңішке буынды болып келетіндіктен, қосымша сөзге соған үндес жалғанады. Түбір мен қосымшаның арсында буын үндестігінің мынадай заңдары бар: а) қазақтың байырғы түбір сөздерінің соңғы буыны жуан болса, оған жалғанатын қосымша да жуан, ал түбірдің соңғы буыны жіңішке болса, оған жалғанатын қосымшалар да жіңішке болады. Мысалы: жаз-у-шы-лар-ға, іні-лер-ім ә) соңында жіңішкелік белгісі бар бір буынды сөздер мен –брь, ль дыбыстық тіркестеріне аяқталған сөздерге қосымша жі-ңішке түрде жалғанады. Мысалы: октябрь-де, руль-ге б) жуан, жіңішке дауысты дыбыстар араласып келетін сөз-дерге қосымша соңғы буынның ыңғайына қарай не жуан, не жі-ңішке болып жалғанады. Мысалы: киікоты-нан, қаптесер-ді. Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар Тілімізде кейбір қосымшалардың жуан-жіңішке варианты болмағандықтан, сөзге буын үндестігіне бағынбай жалғанатын кездері де кездеседі. Олар мыналар: көмектес септігінің жалғауы –мен, -бен, -пен: апам-мен, кітап-пен,қыз-бен – қор: бейнет-қор, пәле-қор – паз: өнер-паз, әсем-паз – қой: сән-қой, әзіл-қой – нікі,-дікі,-тікі: апаи-дікі, Алматы-нікі, Самат-тікі – тай: Ер-тай, Нұр-тай – тал: өсім-тал, сезімтал – еке: Ас-еке, Нұр-еке – кер,-гер: қалам-гер, талап-кер – хана, дәм-хана, ем-хана – күнем: пайда-күнем, қас-күнем
– ов, -ова, -ев,- ева –ин, ина: Сәбитов, Кәрімова, Саудабаева, Салғарин – ист: машинист таксист – изм: социализм, коммунизм, т.б. – бан: мейірбан – дар: білімдар – жан: көкежан, Ержан – кент: Құмкент, Шымкент – кар,-ћар: күнәћар,кінәкар – кеш: арбакеш, қаракеш – көй,- гөй: ақылгөй, қаскөй – мар: ділмар – маш: тілмаш – стан: гүлстан, өзбекстан – уар: сөзуар Сөздің соңғы буынына бағынбайтын бұл қосымшалардың көбі басқа тілдерден енген немесе әлі қосымшаға айналып бол-маған сөз бен қосымша арасындағы элементтер болып табы-лады. жүктеу/скачать 0,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|