Қазақ фольклористикасы. Алматы, 1972. Қазақтың қазіргі ха­

ді 
ж а з у д а
орыс о қ ы м ы с т ы л а р ы М. В. Ломо но со вт ы ң ,
М. М. Спе ранскийді ң, А. Ф. К ониді ң ж ә н е кеңес фольк- 
лористері В. П. Аникиннің, Г. Л. П е р м я к о в т ы ң , В. Е. Гу- 
севтің т е о р и я л ы қ еңбекте рі не сүйендік, с о н д а й - а қ А р и с ­
тотель мен М. Т. Ци ц е р о н н ың
р и т о р и к а л ы к еңбектерін 
де п ай д а л а н д ы к.
Оқу қ ү р а л ы « М а қ а л д а р мен мә телде р» ж ә н е « Шешен- 
дік сөздер» деген ө з а р а б ай л а н ыс т ы екі бөлімнен, әр бө- 
лім бірнеше т а р а у л а р мен т а қ ыр ыг і т ар да н т ұр а д ы .
Ен бе кті ң м а қ с а т ы — х а л ы қ м а қ а л - м ә те л д е р і мен ше- 
шендік с өздерді ң ж а н р л ы қ т а би ғ а т ы н, тәрбиелі к,
өмір 
т а н ы т қ ы ш т ы қ мәнін, сонан соң о л а р д ы ң қ а л ы п т а с у , д а м у
ж о л д а р ы н а н ық т а у , әд е б и- к ө р ке мд і к е р е кше лі ктері н ашу, 
а қ ын д ық - ше ш е н д і к өнерді е жел г і үйрену, игеру ж о л д а ­
рын көрсету.
Зе р т те у де мүнымен қоса, Аяз би, Ж и р е н ш е секілді 
х а л ы қ ше шен д ер і мен бірге, белгілі ше ше н - б и ле р Төле, 
Казыбе к, Әйтекелердің, ше шен б а т ы р л а р — Қ о ш қ а р ү л ы
Ж ә н і б е к пен Д а т ұ л ы С ыр ы м н ы ң а т т а р ы н а н
а й ты ла т ы н 
сөздер келтірілді.
Ауыз әдебиеті нде м а қ а л - м ә т е л д е р мен ше шен д і к сөз- 
дер көлеміне қ а р а й ша ғын ж а н р л а р деп а т а л а д ы . Ол ар - 
ды ш ы ғ а р у ш ы л а р әуе лд е ж е к е кісілер б ол ғ ан ы ме н біреу- 
ден-біреуге, ұ р п а қ т а н - ү р п а қ қ а ауыса 
жу рі п
өңделгсн,
сөйтіп бүкіл елге т а р а п, қ а у ы м қ а б ы л д а ғ а н , а қ и қ а т деп 
та н ы л ғ а н қ а ғ и д а ғ а , тіпті е р е ж е - з а н ғ а а йн ал ға н . Белгі лі ,
үлгілі сөздерді ң осында й ер е кше лі ктері н 
білген 
х а л ы к
шешендері мен шешен билер сөйлегенде, а й т ы с -д а у л ар ғ а 
төрелі к сөз а й т қ а н д а о л а р д ы шебер п а й д а л а н ғ а н .
Ойға 
үста, сөзге д і л ма р ше шендер х а л ы қ д а н а л ы ғ ы н п ай д а л а -
нып қ а на қоймай, сонымен қ а т а р белгілі бір у а қ и ғ а үс- 
тінде а й тыл ғ а н а т ал ы, а қ ы л д ы сөздері мен оны б айытып,
д а мы т ы п та отырған. Б і з ді ң д і л м а р л ы қ ша ғ ын ж а н р л а р -
дан осы екеуін бір зерттеу айд ыны етіп а л у ы м ы з да сон- 
дықтан.
Әрине, қ а н ш а ү қ с ас болғ а ныме н, әр ж а н р д ы ң өзіне 
тән д а р а л ы қ е ре кше лі ктері б ол а ды (онсыз эр ж а н р бас- 
к а ша а т а л м а с еді ғой). Мәселен, м а қ а л д а р мен мәтелдер- 
дің шешендік сөздерге қ а р а ғ а н д а м а з м ү н д а р ы ж а л п ы ,
көлемдері шегене, қ ұ р ы л ы с ы т ұ р а қ т ы келеді. Соған лай- 
ык зерттеуде о л а р 
т а қ ы р ы п т а р ы н а
қ а р а й
топ тал ып,
күрылысы мен поэтикасы ж а н - ж а қ т ы т а л д а н д ы. Ал ше- 
шендік сөздің о л а р ғ а қ а р а ғ а н д а
м а зм ү ны н а қ т ы л ы әрі 
көлемі кең, қ ұр ы лы с ы өзгермелі келеді. Соғ ан орай ше-
5

шенді к сөздерді т үрл е рі не қ а р а й топтап, қ үр ылыс ының 
басты белгі леріне ғ ан а т о қт а л д ы қ .
Екі ж а н р д ы ң негізгі ере к ше лі к т е р і не байла ныст ы бі- 
ріншісінің тә р б ие л і к ж ә не білім берерлі к,
ал
екіншісінің 
а й т ы с - д а у л ар д ы реттеудегі әре кетте рі не б а с а назар ау- 
д а р д ық .
Қ а з а қ т ы ң т а й қ ы м а ң д а й ы на
қ ұ д а й д а л и т ы п
д а л а
берген, көмейіне қ ү й ы лт ы п сөз берген. Мұ ны біз көпсін- 
бейміз де, а з с ын ба йм ы з да, бәріне тек ш ү к і р ш і л і к айта- 
мыз. Б ұ л д а л а н ы д а бізге қ ұ д а й «мә» деп а с па нн а н алып 
бере қ о й ғ ан жоқ, көмусіз қ а л ғ а н өлі ктер мен к а р а у с ы з
қ а л ғ а н ж е с і р л ер ді ң 
көз ж а с ы н а а й ы р б а с т а л ғ а н дүние. 
Осы д а л а үшін т а л а й б а б а л а р ы м ы з
үйде туып, 
түзде 
өлді, о мы р т қ а с ын аш бөрі мүжіп, ортан жі лі гін ок жы -
л а н сорды. Ос ын да й касі ретті з а м а н н ы ң өзінде д а л а д а
терб ел г ен т а л бесікке сүйеніп, қ а з а қ анасы сәбиін 
де, 
өзін де өлеңмен ж ұ б а т к а н . Ж о қ т а у д а н бастап, сүйіншіге 
дейін қ а з а қ әйелі нәрестесіне өлеңмен жеткізген. Ой ран
б о л ғ ан о ш а к к а қ а р а қ а з а н д ы қ а й т а көтеріп, сәбиіне өлең 
а р к ы л ы қ а ж ы р - қ а й р а т пен м ұ қ а л м а с
рух отын сепкен 
д е сол ана. Үлды күл, әйелді күң, әкені түл етпес үшін 
ат ж а л ы н та р ты п мінуге ж а р а ғ а н ерк ек кіндік тағ ы да 
ж о р ы к а т ы н а бүт артқан. Ар т ы н да із қ а л д ы р у үшін мәң- 
гі ма йд ан з а м а н д а
қ а з а к ж ү р т ы
«Он үште отау иесі» 
деген ұғым қ а л ы п т а с т ыр ы п , б а л а н ы ерте есейткен.
Т а м ы р ы н тереңнен т а р т а т ын әдебиет 
деп а та ла т ы н 
киелі үғым қ а з а к сүйегіне жөргегі нен 
осылай 
сі ңген. ,
Бүгінгі т а ң д а қ а з а к қ а н д а й қа си е т ке ие болса, сол қа- 
сиетінің бәрін ана әлдиінен баста лып, үлкен әдебиетке 
ү л а с а т ы н көркем 
сөз деген қүді реттен алып еді. Д а л а -
д а й ма ңғ а з, т а у д а й а с кақ , теңіздей терең, б ү л а қ т а й таза,
қ ой да й момын, б а л а д а й
аңғал, к о р а м с а қ т а ғ ы жебедей 
а т ы л у ғ а а с ық па йт ын с а бы рл ы мінездің бәрі-бәрі де бо- 
йына өлеңмен кіріп еді.
Т у ға н да дүние есігін а ш а д ы өлең.
Өлеңмен 
ж е р қой н ын а кірер денең, — деп үлы Абай 
бекер ай т па с а керек. Егер ж а р а т қ а н ием әу баста әр ха- 
л ы к т ы ң м а ң д а й ы н а ә ртүрлі қ а си ет ж а з са , қ а з а қ т ы ң маң- 
д а й ы н а сөз ж а з ғ а н , өлең ж а з ғ а н , көмейіне ән үялаткан.
Оны кешегі та р и х та, бүгінгі тари х та а л ғ а тартады. К а ­
з а к елі^ орға қ ұ л а с а д а (әрине, бетін 
а у л а қ қылсын) ,
биі кке өрлесе де әдебиеті мен бірге болады.
Бүл оның 
к а н ғ а сіңген қасиеті.
0

I Б Ө Л I М
1 - т а р а у.
МАҚАЛДАР МЕН МӘТЕЛДЕР 

жүктеу/скачать 4,19 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: