д а р болған. Д ү н и е жү з і н е есімдері әйгілі
шешендерді ң
көбінесе ме мл е ке т қ а йр а т к е р л ер і не н, з а ң қ ызме ткерл ері -
нен, п а р л а м е н т мүшелері нен шы ғ а т ы н ы қ ұп и я сыр емес.
Мәселен, е жел г і Афин (грек) шешені Д ем о с фе н мен Рим
шешені Ц и ц е р о н д а р әуелі атбекет, кейін п ар ла ме нт бас-
ш ы л а р ы болған. Ал X I X — XX ғ а с ы р л а р д а
өмір сүрген
орыс
ше шенд ері
П. А. Ал ек сан д ров,
Ф. Н. Пл ев а к о ,
А. Ф. Кони т а ғ ы б а с қ а л а р атбек еттер еді.
Сол с и яқ ты
а т а к т ы
к а з а к шешендері Теле, Қ аз ы бе к , Әйтекелердің би
б о л ғ ан ы мәлім.
Қ а з а қ шешендігі ні ң ж а л п ы ше шенд і к өнерден өзіндік
ер е кше лі кт е р і бар. Е ң ал д ымен , қ а з а қ ше шендері ні ң сөз-
дері ауыз-екі а йтылып, қ а ғ а з д а емес,
а уы з д а — х а л ы к
ж а д ы н д а с а қ т а л ғ а н . С о нд ы қ т а н
о л ар
сол — б ас т а п қ ы
қ а л п ы н д а емес, бізге үзын- ұрғ асы, ү з і к - ж ұ р н а ғ ы ғ ан а
же ткен, о л а р д ы ң өзі де а у ы з д а н - ау ы з ғ а көшіп, ауыса жү-
ріп ө ң д е у- жө нд еу л ер ге көп ұ шы р а ғ а н ; сан ү рп ак т ы ң, та-
л а й т а п т ы ң са н а сы н а н,
екшеп-елеуінен өткен; сёйтіп, қыс-
қ а р ғ ан , ұст а рғ ан , ж а л п ы х а л ы қ ш ы ғ а р м а с ы н а ай н ал ғ ан .
Ф о л ь к л о р д ы ң б а с қ а ж а н р л а р ы с и яқ ты ше шенді к сөз-
дер де көп н ү с к а л ы болады. Енді бір ескеретін нәрсе —
белгілі, үлгі лі сөздерді ң бүкіл қ а з а к еліне
көп т а р а л -
ғ а н д ығ ы ж ә н е бір сөздің азды-көпті өзгеріспен әр жерде,
әр к і мні ң (әдетте, сол же р лі к , сол елді к а д а м н ы ң ) атынан
а йт ыл ат ы нд ығ ы . Әрине, бұл ата л ы, а к ы л д ы сөзді өз ор-
т ас ын ан ш ы қ к а н белгілі, беделді кісінің атынан т а р а т у —
Ә рк ім нің өзі ш ы щ а н төбешігі б и ік б о л с ы н
дейтін
ескі
р у ш ы л д ы к с а н а н ың ен-таңбасы. Ос ының өзі
де
бізге
же тке н
с өздерді ң ж а л п ы х ал ык т ы ғ ы н жә не оны өңдеп-
жө нд еу г е әр дәуі рді ң, әр р уд ың өкі лдері қ а т ы с к а н ы н аң-
ғ а р т с а керек.
Әр
а д а м н ы ң сөйлеу, ж а з у мәнері — стилі әр түрлі. Ал
к а з а к ше шен д і к сөздерін бір-бірімен с а лы ст ыр ғ ан да , он-
д ай а й ы р ма н ы , ере кше лі кті б а й қ а у қиын. Б ү л д а шешен-
дік сөздерді ң х а л ы қ т ы к сипатын көрсетеді. Д ем е к,
ше-
шенді к сөздерді а л ғ а ш к ы ай ту шы ж е к е а д а м д а р болған-
мен, оны кейін өңде п- жөнде уші , с а қ т а у ш ы — х ал ы к; сон-
д ы қ т а н оның шын иесі — а в торы да х а л ы қ дейміз.
Ал ше шенд і к сөздерде, шешендер ж а й ы н д а ғ ы аң ыз
ә ң гі мел ерд е есімдері жиі а т а л а т ы н а д а м д а р д ы ң бәрі бір-
дей автор емес, көпшілігі
д ай ын н ү с қ а л а р д ы
ж а т т а п
о р ы н д а у ш ы л а р , қ а ж е т т і ж е р д е өңдеп,
өзгертіп п ай да ла -
н у ш ы л а р деуге болады.
Ж е к е а д а м д а р бірде белгілі бір сөвдің авторы ретінде
а та лс а , екінші ж е р де әдеби кейіпкер ретінде си па т та л а-
80
ды. Мы с а л ы , қ ы п ш а қ Ар ғ ынб а й шешен ма л мен б ас қ а
тапшы, б ір а қ а у ы з д ығ а сөз, а я қ т ы ғ а ж о л бермейтін сөзге
ұста шешен екен. Шеше нд і кемсітіп, ке_кетіп бір ж и ы н д а
Қ о ң ы р а т Ж а й ы м б а й д а т қ а б ыл ай депті:
—
С өйле-сөйле, қ ұ л а ғ ы жоқ ш ү н а қ
биім,
қүйрығы.
жок, ш о л а қ биім!
Сонда Арғ ынб ай шешен ай тқ а н екен:
—
Ж а қ с ы айтасың, датқа! Ж ү й е л і сөз жүйесін табар,
жүйесіз сөз өз иесін табар. Сен м а л м ен б а с қ а мақтан-
дың. Б а й л ь іқ т үбі
—
б а қ ы л , қ а з ы н а түбі
—
а қ ы л. Атадан
алтау тусаң да бір ж а лғы з д ы қ бар. А с қ а тойған к е к ір е р
,
б а сқа толған кетілер. Е ш к і егіз тауып, қ о й д а н көп б о л
мас, ит сегіз тауып, м а л д а н көп болм ас. К ү л а ғ ы м ш ү н а қ
б о лс а
—
с ұ ң қ а р ш ы ғарм ы н, қ у й р ы ғ ы м
ш о л а қ б о лс а
—
тұлпар ш ы ғарм ы н. Қ ү д а й д ы ң м а ға н б ерейін десе б а л а с ы
жоқ па, саған ж іберейін десе п әле сі жоқ па?!
Б ү л сөзді Ж а й ы н б а й д а т қ а мен Арғ ынб ай
ше ше н ні қ
өздері айтты ма, о л а р д ы ң атынан б ас қ а біреулер шығар-
ды ма? — оны кесіп айту қиын. Б і р а қ бір нәрсені б ат ыл
айтуғ а болады: бұл д а бір кісінің сөзі емес, бірнеше кісі-
нің өңдеуінен өткен, көппін деп м а қ т а н ғ а н ғ а ж а л ғ ы з д ы ң ,
б аймын деп м а қ т а н ғ а н ғ а ж а р л ы н ы ң берер о р т а қ ж а у а б ь к
Б ү л сөздің де әр к і мні ң атынан ай ты л ат ы н бірнеше нұсқа-
сы бар.
Қ а з а қ т ы ң шешендері мен ше шенд і к
өнеріне
қ а з а қ
ауыз әдебиетін
а л ғ а ш зерттеуші
ғ ал ь і мда р да н а з а р
а уд арғ а н. « Би л е р сотының
ертеден келе ж а т қ а н халык,-
т ы қ түрі» т у р ал ы айта келіп Ш. Уәл иха но в был ай дейді:
«Би атағ ын беру қ а з а қ т а х а л ы қ т а р а пы н а н бір с а й л а у
а р қ ы л ы немесе х а л ы қ т ы билеп отырған үкі мет т а р а п ы н а н
бекіту а р қ ы л ы болған емес; тек сот ғ ү р ы п т а р ы н а әбден
жетік, сонымен қ а т а р ті лге шешен қ а з а қ т а р
ғ ан а
бұл
қүрметті а т а қ қ а өз бетімен не болып отырған. М ұ нд а й
би ата ғын алу үшін би б ола м деген казак, өзінің з а ң ісіне
жетіктігі жә не ше шенді к ка бі леті бар екендігін х а л ы қ ал-
д ын д а сан рет көрсетуге тиіс болған. Он д ай а д а м д а р д ы ң
а та ғы бүкіл қ а з а к д а л а с ы н а тез жа й ыл ып , о л а р д ы ң аты
ж ү р т т ы ң бәріне мәлім болып отырған. Сонымен, бүл би
деген а т а к келіп билік айтуға жә не т өре л і к сөз сөйлеуге
патент с и яқ ты нәрсеге а й н а л ғ а н » 1.
Ш о к а н н ың бұл
пікіріне қ а р а ғ а н д а , қ а з а қ қ а у ы м ы н д а
би ата ғ ын ал у үшін екі шарт: бірінші — әдет- ғүрып за-
ңын же ті к білу, екінші — ше шенді к қа бі ле т і болу керек.
Достарыңызбен бөлісу: