Б. Б. Мамраев ф.ғ. д., профессор, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

95 
 
 Біздің тақырыбымыздың арқауы болып отырған мәселе – Атырау облысының территориясында 
орналасқан  көне  қалалар,  қала  мәдениетінің  дамуы  мен  ерекшеліктері.  Бұл  аталған  мәселе  Ақтөбе-
Лаэти қаласының мысалы негізінде зерттеу нысанына алынады. Көшпелі мал шаруашылығы дамыған, 
ауа  райы  өзінің  қаталдығы  және  континенталдығымен  ерекшеленетін,  негізінен  қала  мәдениеті 
дамымаған деген тұжырым жасалып келген Атырау жеріндегі өзіндік қала мәдениетінің болғаны нақты 
деректермен  дәлелдеу  іске  асып  келеді.  Каспий  теңізінің  солтүстік-шығыс  жағалауы,  екі  үлкен  теңіз 
Арал  және  Каспий  арасындағы  құрлық,  сонымен  қатар,  осы  аралықтағы  Жайық,  Жем  өзендерінің 
жағалаулары  өмір  сүруге  қолайлы  жағдай  туғызып  отырған.  Сондықтан,  бұл  территорияны  халық 
ежелден-ақ  қоныстанып,  осы  екі  теңіз  аралығында  көшіп-қонып  жүрген  әртүрлі  халықтардың 
мәдениеттерінің тоғысқан аймаққа айналған. Каспий теңізінің елуден астам әр тілдегі атауының болуы 
да  бұл  жерді  түрлі  халықтың  мекендегенінің  айғағы.  Батыс  Қазақстан  территориясында  қала 
мәдениетінің дамуы Алтын орда дәуірімен байланысты дамиды. ХІІІ-ХV ғасыр аралығында Алтын Орда 
империясының күшейген уақытында қалалар мен елді мекендер қайта бой көтере бастайды. Қалалар 
мен  елді мекендер  енді Батыс  Қазақстан  мен  Еділ өңіріне шоғырланады.  Деректерге  қарағанда, Еділ 
өзені  бойына  астанасы  Сарайды  қоса  есептегенде  80-дей  қала  салынады.  Ал  Батыс  Қазақстан 
аймағында    қырыққа  жуық  қала  мен  елді  мекен  салынған  деп  саналады.  Соның  ішінде  астана 
дәрежесіне жетіп, өркениет орталығына айналған Сарайшық қаласы болды.  
Каспий  теңізінің  солтүстік-шығыс  жағалауы,  екі  үлкен  теңіз  Арал  және  Каспий  арасындағы 
құрлық,  сонымен  қатар,  осы  аралықтағы Жайық, Жем  өзендерінің жағалаулары  өмір  сүруге  қолайлы 
жағдай туғызып отырған. Сондықтан, бұл территорияны халық ежелден-ақ қоныстанып, осы екі теңіз 
аралығында  көшіп-қонып  жүрген  әртүрлі  халықтардың  мәдениеттерінің  тоғысқан  аймаққа  айналған. 
Каспий теңізінің елуден астам әр тілдегі атауының болуы да бұл жерді түрлі халықтың мекендегенінің 
айғағы. 
Елімізде  археологиялық  қазбалар  нәтижесінде  ежелгі  адамдар  мекен  еткен  қоныстарда, 
тұрақтарда,  қалашықтарда,  қорғандарда  адам  еңбегінің  белгісі  ретінде  олардың  пайдаланған  еңбек 
құралдары, тұрмыстық заттары, қару-жарақ түрлері, әйел адамдардың әшекей бұйымдары тағы басқа 
заттар  табылуда.  Осылайша  жүз  жыл,  тіпті  мың  жылдықтар  бұрын  ата-бабаларымыз  мекендеген 
аймақтарда  сол  заманның  өмірі  мен  шаруашылығынан  мағлұмат  беретін  тарихи  жер  қабаттары 
қалыптасып отыр. 
Қазақстанның  тәуелсіздігімен  бірге  Сарайшық  қаласын  зерттеп,  оның  тарихи-мәдени  маңызын 
көтеру  қолға  алынып,  қала  орны  мұражай  қорыққа  айналып,  хандар  зиратына  ескерткіш  қойылды. 
Сарайшық  қаласының құландысы  Атырау  қаласынан  солтүстікте  58  шақырым  жерде, Жайық  өзенінің 
оң  жағалауында,    Махамбет  ауданындағы  қазіргі  Сарайшық    ауылы  түбінде.  Қазіргі  кезде  қаланың 
жартысы ғана қалған. Қалған бөлігін өзен шайып кеткен. Қазіргі кезде облыстың археолог мамандары 
Сарайшық  қаласы  орнына  қарсы  жағалауды,  яғни  Жайық  өзенінің  екінші  жағалауында  барлау  және 
қазба жұмыстарын жүргізуді ұсынып отыр.  
  
Қала  туралы  жазба  деректерді  бізге  саяхатшылар  мен  тарихшылар  қалдырған.  Қаланың 
орнында  бұрын қандай қала болған, ол қай ғасырда салынып қалай аталғаны туралы мәлімет жоқ.  
Археологиялық  зерттеулерден  қаланың  төменгі  мәдени  қабатынан  ҮІІІ  ғасырлардың 
жәдігерлері кездеседі. Сондықтан қала орнында ежелгі мекен болғаны анықталып отыр [1]. 
Сарайшық  қаласының  орнында  бұрын  қала  болған,  бірақ  ол  туралы  қазіргі  кезеңде  жазбаша 
мәлімет табылмай отыр. Ал археологиялық мәліметтер тапшы. 
Сарайшық  орнында  X-XII  ғ.ғ.  Хазарлық  Сақсын  қаласы  болған  деген  мәліметтерді  кейбір 
зерттеушілер келтіреді. Бұл пікірді С.П.Толстов қолдайды [2]. Ал, Ә.Х.Марғұлан «Сақсын оғыз-печенек 
қаласы болған»- деп жазады [3]. 
Махмуд Қашқари Түркі сөздігінде: «Сақсын-Бұлғарға жақын шаһар – Суар деп аталады» - дейді 
[4]. 
Ал,  Г.А.Федоров-Давыдов  Сақсын  қаласының  жұрты  Сарай  қаласының  астында  жатыр,-деп 
есептейді  [5].  Соңғы  зерттеулер  Сарайшық  пен  Сақсын  қаласы  екі  бөлек  қала  екенін  анықтар  отыр. 
Сарайшық  орны да бұрын мекен болуы мүмкін. 
Саяхатшылар Ибн Баттута, Плано Карпини, Вильгельм Рубрук, Джованни Мариньоло, Бальдучи 
Пеголотти, Антоний Дженкинсон қала туралы құнды деректер қалдырды. 
Тарихшылар  А.И.Левшин,  В.В.Вельяминов-Зернов,  П.Небольсин,  В.В.Бартольд,  Б.А.Греков, 
А.Юкубовский, А.Чулошников, М.Вяткин т.б. да өз еңбектерінде қала туралы мәлімет береді. 
Жазба деректерден көңіл аударалық дерек, 922 жылы Аббасидтер халифы Жафар ал-Муктадир 
биллахтың  елшісі  Ибн-Фадлан  Бағдаттан  Атил  (Еділ)    бойындағы  бұлғар  еліне  жіберілгенде  Джайх 
(Жайық)  өзенінен  өткен.  «Бұл  біз  көрген  ең  үлкен  өзен,  оның  ағысы  тым  қатты.  Шындығында,  мен 
жүктердің қалай  ауғанын және  өткелде кісілердің  суға  ағып кеткенін өз  көзіммен  көрдім. Жалпы,  біз 
өткелден өтерде көптеген адамдарымыздан, түйелер мен жылқыларымыздан айрылдық. Біз Жайықтан 

96 
 
төтенше  қиындықпен өттік»-деп  жазады  [6].    Бірақ  ол,  Сарайшық  қаласы  туралы  дерек келтірмейді, 
оның Жайық өзенінен өткен тұсы Индер жерінде болған. Қала бұл кезеңде салынбаған болса керек. 
Орта  ғасырда  өткел  мен  көпірлер,  елді  мекен  мен  қала  маңына  ғана  салынған.  Шамасы 
Қарақорымға саяхат шеккен Плано Карпини мен Гильом Рубрук  ХIII  ғ. ортасында Сарайшық қаласы 
тұсындағы өткелден өткен болса керек. 
Плано  Карпини  26  ақпан  1246  жылы  Қарақорымға  саяхатында  Жайықтан  өткен  «...третью  – 
Волгу,  это  река  очень  велика,  у  нее  переходить  с  места  на  место  Бату,  четвертая  называется  Яик 
(Jaec), у нее переходят с места на место два тысячника, один с одной стороны реки, другой с другой 
стороны» [7].  
Ал,  жалпы  облыс  көлеміндегі  кешенді  зерттеулердің  басталуы  өткен  ғасырдың  50-60 
жылдарын  қамтиды.  Атап  айтқанда,  алғашқы  облыс  территориясындағы  археологиялық  жұмыстар 
Әлкей  Марғұланның  басшылығымен  1956  жылы  басталады.  Ол  экспедиция  Сарайшық  қалашығына 
археологиялық жұмыстар жүргізіп біздің өлкеміздің мақтанышы болған осы ескерткіштің тарихын жете 
меңгеруге үлкен мүмкіндік берді. 
1975-1983  жылдар  аралығында  КСРО  Ғылым  Академиясы  Археология  Институтының  Орал-Еділ 
бойы  экспедициясының  жетекшісі  Л.Л.Галкин  Қызылқоға  ауданында  және  Жайық  өзені  бойындағы 
қорғандарға археологиялық барлау жұмыстарын жүргізіп, зерттейді. 
Қазақстан  Республикасы  Ғылым  Академиясының  Ә.  Марғұлан  атындағы  Археология 
институтының  Батыс  Қазақстан  археологиялық  экспедициясы  1989-2004  жылдар  аралығында  тарих 
ғылымдарының кандидаты  З.  Самашевтың  басшылығымен Жылыой,  Мақат, Құрманғазы  аудандарына 
археологиялық  зерттеу  жұмыстарын  жүргізу  нәтижесінде  неолит  және  ерте  темір  дәуіріне  жататын 
көптеген тұрақтар мен қорғандар анықталды. 
1991  жылы  Батыс  Қазақстан  археологиялық  экспедициясы  отряд  басшысы,  жергілікті 
өлкетанушы  В.К.  Афанасьев  басшылығымен  Атырау  қаласы  маңындағы    алтынордалық  Ақтөбе-Лаэти 
қаласына археологиялық қазба жұмыстарын жүргізді. 
2005-2007 
жылдары 
археолог 
М.Қасеновтың 
басшылығымен 
тарих 
және 
мәдениет 
ескерткіштерін  анықтау  мақсатындағы  экспедициясы   
Қызылқоға,  Жылыой  аудандарына 
археологиялық  зерттеу  жұмыстарын  жүргізіп,  орта  ғасырлық  Қарабау,  Қызылқорған,  Қорғанша, 
Ақтөбе    қалашықтарын,  неолит  дәуріне  жататын  Жолай,  Сарышағыл  тұрақтарын,  сонымен  қатар,  
көптеген қорғандарды анықтады. 
Қазіргі таңда, Атырау облысында  ортағасырлық қалалардан Сарайшық қалашығы, Қызылқорған 
қаласы
, 
Қорғанша  қаласы,  Ақтөбе  (қызылқоға  ауданында),  Ақтөбе-Лаэти  қалашығы  (Атырау  қаласы 
маңында) болғанын археологтар толық дәлелдеді. 
Ақтөбе қалашығы Алтын орда кезеңіндегі керуен жолдың бойында ХІІІ-ХІV ғасырларда құрылып, 
өмір  сүрген.  Қалашық  ХІV  ғасырда  Каспий  теңізі  деңгейінің  көтерілуі  салдарынан  жойылған  болуы 
мүмкін.  Көптеген  жылдар  су  астында  жатқандықтан  мәдени  қабаттары  өте  жақсы  сақталып  келді. 
Теңіз суы қайтқаннан кейін, яғни, ХХ ғасырдың 50-жылдардан бастап қалашық үстінен көптеген қара 
жолдар  салынып,  малдардың  тапауымен  мәдени  қабаттары  бүліне  бастады.  Көп  жылдар  бойы  су 
астында  болғандықтан  мәдени  қабатының  құрылымы  тығыз  сақталған.  Сонымен  қатар,  тұрғын 
жайлардың  орындары  мен  қабырғалары  да  өте  жақсы  сақталған.  Алғаш  рет  қалашыққа  1965  жылы 
М.С.  Мерщнев  археологиялық  қазба  жұмыстарын  жүргізді.  1974-1981  жылдар  аралығында  КСРО 
Ғылым Академиясы археология институтының Еділ-Орал бойы экспедициясы археолог Л.Л.Галкинның 
жетекшілігімен жүйелі түрде қазба жұмыстарын атқарды. Көлемі 200 х 80 метр ортағасырлық қаланың 
мәдени  қабатында  қалыңдығы  0,15-60  см  болатын  мал  сүйектері  мен  керамика  фрагменттері 
кездеседі.  Табылған  жәдігерлерге  қарап  бұл  жерде  темір,  шыны  (әйнек),  сүйек,  сәндік  бұйымдар 
өңдейтін  шеберханалардың  болғандығы  дәлелденіп  отыр.  Олардың  ішінде  арнайы  құйылған  пішінді 
заттар,  керамикалық  ыдыстар,  моншақтар,  жүзіктер,  шыныдан  жасалған  білезіктер,  ХІV  ғасырға 
жататын  алтын  тыйын  және  т.б.  бар.  Қазіргі  таңда  бұл  жәдігерлер  Атырау  облысы  тарихи-өлкетану 
музейінде сақталған. 
Ақтөбе-Лаэти  қаласы  ортағасырлық  қалалар  тобына  жатқызылады  және  ол  қазіргі  Атырау 
қаласының  әкімшілік  басқару  жүйесіне  жататын  Теңдік  ауылының  маңында  солтүстікке  қарай  2 
шақырымдай  жерде  орналасқан.  Қала  төменгі  Еділ  бойынан  Орта  Азияға  қарай  баратын  сауда 
керуендерінің жолында пайда болған алтынордалық қолөнершілер қаласы ретінде ХІІ-ХІҮ ғасырларда 
пайда  болған.  Қала  орнынан  табылған  заттарға  қарағанда  оның  тұрғындары  темірден,  әйнектен, 
сүйектен  әртүрлі  бұйымдар  жасаумен  айналысқан.  Осы  аталған  шикізаттардан  бұйымдар  жасайтын 
шеберханалар  орналасқан.  Бірқатар  зерттеушілер  пікірінше,  XVI  ғасырда  қала  тұрғындары  Каспий 
теңізінің  көтерілуіне  байланысты  қаланы  тастап  кеткен  десе,  екіншілері  Әмір  Темірдің  Алтын  ордаға 
жорықтары барысында қала қирап, қырғынға ұшыраған деген пікір айтады. Ақтөбе қалашығы 200х80 
метр  ауданымен,  мәдени  қабаттары  жақсы  сақталған.  Оның  көп  уақыт  бойы  жақсы  сақталуының 
себебі,  ұзақ  уақыт  бойы  Каспий  теңізі  түбінде  жатуы.  ХХ  ғасырдың  50-жылдарында  теңіз  тартылды. 

97 
 
Теңіздің  тартылуына  байланысты  қала  белсенді  түрде  бұзыла    бастады.  Оны  мал  жолдары  да  бұза 
бастады.  Мәдени  қабаты  0,15-тен  60  см-ге  дейін  тығыздығы  мен  оралымдар,  малдың  сүйектері  қыш 
бұйымдармен сипатталады. Әсіресе, қаланың ежелгі тұрғындар мекені жақсы сақталған.  
Археологиялық  зерттеу  бойынша:  қыш  ыдыстар,  шыныдан  жасалған  моншақтар,  жүзіктер,  
білезіктер және ХІV ғасырға жататын алтын тиын, зергерлік өндірістің қалдықтары  табылған. Негізгі 
табылған заттар есеп-жоспарлары бойынша ежелгі тұрғын мекенге жатады. Ақтөбе қаласы ХІІ- ХІV ғ. 
Төменгі  Еділ  бойынан  Орта  Азияға  өткен  керуен  жолдары  бойында  пайда  болып,  өмір  сүрген  Алтын 
Ордалық  мекеннің  қалдықтары  көрсетеді.  Табылған  олжалар қала  арқылы өткен  сауда  керуендеріне 
қызмет еткен - металдан, шыныдан, темірден, сүйектен зергерлік бұйымдар жасайтын шеберханалар 
болғандығын  танытады.  Қала,  сірә,  ХІV  ғ.  Каспий  теңізінің  көтерілуінің  нәтижесінде  өмір  сүруін 
тоқтатқан. Оны Жайық өзенінің жоғары тұруы себепті су басқан. 
1965  жылы  Алтын  Орданың  тұсында  бой  көтерген  Ақтөбе-Лаэти  қаласына  археологиялық 
зерттеулер  жүргізілді.  Мұнда  алғаш  археологиялық  барлау  жұмыстарын  М.С.Мершиев  жүргізді. 
Нәтижесінде Ақтөбе-Лаэти қаласының екі қорған ескерткіштен тұратындығы анықталды. В.Афанасьев 
бұл  ескерткішті  алғаш  1965  жылы  Қазақстан  ҒА  Шоқан  Уәлиханов  атындағы  тарих-археология  және 
этнография институының ғылыми қызметкері М.С.Мерщиевке көрсетеді. М.С.Мерщиев қала орнындағы 
қалдықтардың  молдығына  назар  аудара  отырып  олардың  бірнеше  үлгісін  алады.  Ол  бұл  ескерткіш 
туралы хабарды 1960 жыл жариялайды.  
Бірінші  ескерткіш  –  оңтүстік  бөлігі  негізінен  өзара  кескін  үйлесімі  жөнсіз,  оңтүстіктен 
солтүстікке  қарай  сайды  бойлай  ұзындығы    жетпіс  бес  метрге  дейін,  ені  отыз  бес  метр,  биіктігі  бір 
жарым  метрге  дейінгі  үш  төбеден  тұрады.  Олар  бір-біріне  таяу  орналасқан  немесе  тура  қабысқан 
архитектуралық кешен қалдықтарының көрінісі сияқты. Негізгі массивтің солтүстік-батыс жағында 5-6 
метр жерде неғұрлым кіші құрылыстардың қалдықтары болып көрінетін жекелеген екі кіші-гірім төбе 
орналасқан. Одан әрі оңтүстікке қарай сайды бойлай созылған шамалы байқалатын саяз төбе, тағы да 
неғұрлым кіші құрылыстардың қалдықтары болуы мүмкін. 
Ақтөбе  қаласын  жүйелі  түрдегі  қазба  жұмыстары  Л.Галкин  жетекшілігімен  КСРО  ҒА 
археологиялық  институтының  Еділ-Орал  экспедициясы  1974  жылдан  басталды.  Қазба  жұүмыстары 
1975, 1977, 1978, 1979, 1981 жылдары жүргізілді, нәтижелерін Л.Галкин ҚазКСР ҒА тарих-археология 
және этнография институтына ғылыми есеп түрінде береді. 
Бұл  қала  орны  ескерткіш  маңындағы  Томарлы  селосының  тұрғындарына  әуелден  таныс 
болған.  Ескерткіш  селодан  солтүстік-шығысқа  қарай  2  шақырым  жерде  орналасқан,  ол  жайында 
жергілікті өлкетанушы В.Афанасьев өз мақаласында былай деп келтіреді: «В конце 50-х годов научный 
сотрудник  Института  геологии  (в  Гурьеве)  сейчас  КазНИГРИ,  Сапар  Карымсаков  дал  мне  выписку  из 
какой-то машинаописной работы, вот ее содержание:  
«В  верстах  к  востоку от  города  Гурьева находится  селение  татар и  оседлых  киргизов-Сакол, 
где  бывают  ежегодно  ярмарки,  киргизская  школа.  По  дороге  из  города  Гурьева,  ближе  к  Саколу 
показывают  место,  сплош  усеянное  белыми  костьми,  среди  которых  много  человеческих:  на  земле 
заметный  следи  широких  стен,  среди  костей  много  обломков  глинянной  посуды  с  полировкой  и 
украшенями.  Местные  жители  утверждают,  что  это  остаткой  бывщего  здесь  когда-то  Калмыцского 
городка». 
Ақтөбе жөніндегі зерттеу мақалаларында, еңбектерінде қаланың Ақтөбе атына «Лаэти» атауы 
қосыла  айтылады.  Археолог  Л.Галкин    Ақтөбе  қаласын  итальяндық  жиһангерлер  ағайынды 
Пициганилердің  картасындағы  Лаэти  қаласымен  байланыстырады.  Қаланың  қос  атауы  осылай  пайда 
болған.  Л.Галкин  Лаэти  атауы  туралы  өз  ойларын  былай  келтіреді:  «Лаэти.  Мүмкін  италяндық 
саяхатшыға осылай естілген шығар. Түрік сөздерінен бұл сөзге сәйкес келетіні «лайлы» сөзі». 
Бұл, мүмкін, мекеннің қасынан ағатын Жайық сағасының су тасқын кезінде судың лайлануымен 
және  жаз  аяғында  судың  аз  мөлшерінде  тағы  да  лайлануымен  байланысты  болса  керек.  Қаланың 
Ақтөбе  атауына  келетін  болсақ,  бұл  қазақ  тілінде  көп  тараған  сөз.  Бұл  атаумен  байланысты 
географиялық  нысандар,  тағы  басқа  атаулар  жетерлік.  1960  жылы  шығарылған  Қазақстанның 
археологиялық  картасында  Ақтөбе  атауымен  екі  ескерткіш  көрсетілген.  Бірақ  олардың  екеуі  де  біз 
қарастырып  отырған  ескерткішке  жатпайды.  Бір  ескерткіш  Жайықтың  оң  жағалауында,  екіншісі 
Доссорға дейінгі теміржолдың шығысында көрсетілген. 
Ақтөбе  қалашығы  тұтастай  кәсіпкер-қолөнершілер  кешені  болуымен  ғылыми-тарихқа  үлкен 
қызығушылық туғызады. Ондағы қазба жұмыстары мекеннің пайда болуы, тұрғындарының этникалық 
құрамы туралы мағұлматтар береді.  
Әр  кезеңдегі  зерттеулерге  қарап,  Ақтөбе  қалашығының  дәуірлеу  және  күйреу  кезеңі  Алтын 
Ордамен тығыз байланысты болғандығын көруге болады. Ақтөбе қалашығының Сарайшық қаласынан 
50  шақырым  төмен  орналасқанын  ескеру  қажет.  Мүмкін  сондықтан  да  Сарайшықтағы  гүлденген 
мәдениет Ақтөбе қаласына әсерін тигізген болар.  

98 
 
Археолог    Л.Галкин;  «Европалық  көпестердің  ішінде  итальяндық  көпестер  ең  белсенділері 
болды.  Олар  алтынордалық  базарларды  еркін  меңгерді  және  осы  мақсаттары  үшін  өздері  өткен 
жолдар  мен  елді-мекендер  орындары  жазылған  карталар    және  жолкөрсетушілер  жасады.  Ғылымға 
Фра Маура және ағайынды Пициганилердің (XIV-XVғғ.) карталары белгілі» - деп жазады (9). Ағайынды 
Пициганилер  (1367ж.)  Еділден  шығып,  Каспий  теңізінің  жағасында,  Хорезмнен  едәуір  қашықтықта 
сегіз  қала  бар  екенін,  солардың  бірі  Маңғыстауда  екенін  жазады.  Итальяндық  көпестердің 
карталарындағы қазіргі таңда анықталғандары - Ақтөбе (Лаэти), Ұшқан (Тристарго) т.б. қалалары. 
Атырау  аймағында  1989  жылдан  бері  Батыс  Қазақстан  археологиялық  экспедициясы  жұмыс 
жүргізді.  Тәелсіздік  алғаннан  кейін  1991-1993  жылдары  З.Самашевтің  жетекшілігімен  Ақтөбе-Лаэти 
қаласында  тыңғылықты  археологиялық    қазба  жұмыстары  жүргізілді.  Қаланың  шамамен  жобасы 
жасалды.  
Келешекте  Батыс  Қазақстан  аймағындағы  қалалар  мен  елді-мекендерді  біртұтас  жүйе  ретінде  
қарастырып,  олардың  өзара  мәдени  экономикалық  саяси  қатынастарын  анықтау  ғана,  толық 
отырықшы мәдениетінің дамуын анықтауға мүмкіндік береді.  
Археологиялық  қазбалардан  табылған  жәдігерлерді  пайдалану  арқылы  қаланың  мәдени-
экономикалық  дамуын  анықтауға  болады.  Оңтүстік  Қазақстан  мен  Батыс  Қазақстан  қалаларының 
мәдени  байланысын  анықтау  арқылы  біртұтас  қала  өркениетінің  дамуын  анықтауға  болады.  Бұл 
мәселеде  аймақта  қала  мәдениетінің  кешенді  дамығанын  дәлелдеу  үшін  1.  Сарайшық-Ақтөбе-Лаэти 
туристік  маршрутын  жасауға,  2.  осындай  маршрут  арқылы  облыста  туризм  мен  оның  бағыттарын 
дамытуға,  3.  ;асалған  маршрутты  қала  мектептері  оқушыларына  өлкетанушылық  саяхат  сабақтары 
ретінде таныстыруға пайдалануға болады. 
 
Әдебиеттер тізімі: 
1.  Мерщиев  М.С.  Поселение  ХІІІ-ХҮ  веков  в  Западном  Казахстане.//  Культура  древних  скотоводов  и 
земледельцев Казахстана. Алма-Ата, 1969. с. 153-161. 
2.  Отчет СВАЭ-1975, 1976, 1977;   ВУАЭ-1981 г, 1983 г. 
3.  Отчет ЗКАЭ-1990, 1991 г. (З.Самашев) 
4.  Галкин  Л.Л.  Исследование  Золооордынского  города  Лаэти.  //  Археологические    открытия  1977  г.   
М.,  1978.  с.  511;  Галкин  Л.Л.  Стеклянный  медальон-амулет  с  поселения  Актобе.//  Советская 
археология.  №2. 1976 г. с.252-255;    Лев Галкин. Коробейники Золотой Орды. // Техника-молодежи. 
Февраль. 2003 г. С.52-56;            К истории северо-восточного Прикаспия. Реестр археологических 
памятников области.  (составитель Афанасьев В.К.) Атырау 1996. с. 51-65. 
5. 
Археологическая карта Казахстана. Алма-Ата, 1960. №1941. с.137 
6.  Мерщиев М.С. Поселение ХІІІ-ХҮ веков в Западном Казахстане... с.154. 
7.  Афанасьев  В.К.,  Бисенов  С.Б.,  Галкин  Л.Л.    Работы  в  Западном  Казахстане.  //  Археологические 
открытия 1975 г.   М., 1976. с. 513;  Отчет СВАЭ-1975. 
 
 
 
УДК. 902.2 
 
ВОПРОСЫ ОРГАНИЗАЦИИ ОБЛАСТНОЙ ЛЕТНЕЙ АРХЕОЛОГИЧЕСКОЙ ПОЛЕВОЙ 
ШКОЛЫ  
 
Куаныш С.О. 
Атырауский государственный университет им.Х.Досмухамедова 
 
Археология  –  это  то,  что  всегда  и  у  всех  людей  вызывает  большой  интерес,  она  окутана 
романтикой  и  тайной  познания  глубокого  прошлого  человечества.  Полевые  условия  создают 
благоприятную атмосферу для сплочения коллектива и выработки самостоятельности ребят, сочетая 
это с отдыхом на природе.  
История  летней  археологической  полевой  школы.  В  2011  году  впервые  в  Содружестве 
Независимых  Государств  (СНГ)  состоялся  межгосударственный  проект,  в  котором  приняли  участие 
молодые  археологи  и  реставраторы  всех  государств-участников  СНГ.  Состоялись «Летние  школы 
археологов, реставраторов, организация молодежных археологических и реставрационных отрядов», 
которые объединили молодых археологов и реставраторов стран Содружества. 
Основные 
заявленные 
цели 
проекта 
Межгосударственного 
фонда 
гуманитарного 
сотрудничества  государств-участников  СНГ  (МФГС)  –  формирование  сообщества  профессиональных 
археологов  и  реставраторов  стран  СНГ,  содействие  сохранению  историко-культурного  наследия 

99 
 
государств-участников  СНГ  и  профессиональное  обучение  молодых  специалистов  новым  методам 
работы по сохранению и реставрации материального историко-культурного наследия.  
Непосредственным 
участником 
проекта 
от  Республики 
Казахстан, 
организовавшие 
археологические  и  реставрационные  отряды  стал  генеральный  директор  Института  археологии  им. 
А.Х.Маргулана  МОН  РК,  д.и.н.  Байтанаев  Бауыржан  Абишевич.  В  2011  году  Институт  археологии 
провел  летнюю  школу  археологов  на  базе  Туркестанской  археологической  экспедиции.  В  рамках 
данного  проекта  были  проведены  исследования  раннесредневекового  культового  сооружения  на 
городище  Туркестан.  Также  участники  проекта  ознакомились  с  важнейшими  памятниками  Южного 
Казахстана  и  результатами  их  исследований  (Поселение  Культобе,  городища  Сидак,  Сауран, 
Жуантобе, Отрар, могильник Борижары, памятники культовой архитектуры Сайрама и Арыстан-баба). 
Актуальность  организации  областной  летней  молодежной  историко-археологической  полевой 
школы  предусматривает  обучение  молодежи  научно-практическим  исследованиям,  формированию 
гуманной,  духовной,  свободной,  ответственной,  творческой  личности,  решая  проблему  еще  слабой 
практической  направленности  учебно-воспитательного  процесса  в  школах.  Полевая  школа  –  это  не 
просто летний лагерь, школа в понимании системы, когда существует преемственность и целостность 
процесса.  Полевая  школа  создает  условия  для  изучения  мировой  истории  на  конкретных 
региональных  примерах  –  археологических  и  других  памятниках  культурного  наследия.  Участники 
получают возможность проводить самостоятельные научные исследования под руководством ведущих 
археологов. 
Областную летнюю молодежную историко-археологическую полевую школу можно разделить 
на 
несколько этапов, которые предусматривают учебную и организационную подготовку, проведению 
археологических  раскопок  курганов  близ  села  Индер,  а  также  на  раннесредневековом  городище 
Актобе-Лаэти.
 
Следует  подчеркнуть  особую  важность  проведения  полевой  школы  и  экспедиции  в 
Индерском  районе.  В  археологическом  отношении  этот  район  является  до  сих  пор  мало 
исследованным  и  раскопки  археологического  комплекса  курганов  имеют  большую  научную 
значимость. 
Цель летней археологической школы:  
  создание  условий  для  развития  гармоничной  личности  молодого  человека,  обучение  и 
воспитание  у  него  правильного  и  ответственного  понимания  истории  разных  народов,  развития 
глобальных  и  региональных  исторических  процессов  в  их  взаимосвязи,  приобщение  к  мировым 
научным и культурным ценностям;  
  распространение среди учащейся молодежи и студентов теоретических знаний, накопленных 
современной археологической наукой в результате развития информационных технологий; 
  создание  видеоэкскурсий  по  выдающим  объектам  культурного  наследия  области  с 
возможностью получения сведений о реставрационных проектах, применяемых технологиях и этапах 
их  реализации,  что  способствует  активизации  обмена  опытом  специалистов  в  сфере  охраны 
культурного наследия среди широких масс; 
  установления научных профессиональных связей и проектирования совместной деятельности 
с другими заинтересованными сторонами;  
  отдых и оздоровление учащихся. 
Задача летней археологической школы:  
  практическое  обучение  участников  (учащихся  и  руководителей)  методам  полевых 
археологических исследований в процессе работы в археологической экспедиции;  
  освоение  учащимися,  впервые  участвующими  в  экспедиции,  основ  теоретической  и  полевой 
археологии,  закрепление  умений  и  навыков  полевой  работы  учащимися,  повторно  участвующими  в 
работе экспедиции;  
  сплочение коллектива, состоящего из разных территориальных и возрастных групп; 
  организация  лагеря  в  полевых  условиях  на  археологическом  памятнике  позволяет  решать 
задачи  получения  элементарных  навыков  самообслуживания,  жизни  в  коллективе  и  сплочения 
коллектива.  
Программу летней археологической школы можно составит примерно так: 
1)  Археология  как  наука:  Задачи  археологии.  Археологические  источники.  Виды 
археологических  памятников.  Культурный  слой.  Археология  в  системе  гуманитарных и  естественных 
наук, ее роль в научном познании мира. Археология и краеведение. Археология Атырауской области. 
Древнейшие памятники  на территории  Атырауской  области  (каменный  век  –  ранний железный  век). 
Наш край в I тыс. н.э.  Археологический комплекс курганов в Индерском районе Атырауской области и 
его значение для древней истории Казахстана. Атырауская область в эпоху средневековья. 
2) 
Обучение методам полевых археологических исследований:  
Теоретическая часть: общие понятия полевой археологии: разведки и раскопки. Требования и 
правила проведения полевых археологических исследований. Топогеодезическая съемка памятников. 

100 
 
Знакомство  с  инструментами  и  приборами.  Фиксация  и  полевая  документация.  Археологическая 
фотография.  Принципы  разбивки  раскопа.  Понятие  о  стратиграфии.  Правила  сбора  и  фиксации 
массовых и индивидуальных находок. Камеральная обработка археологических материалов в полевых 
условиях: очистка, консервация.  
Практическая часть: закрепление знаний и умений, приобретение навыков работы в процессе 
участия в раскопках археологического памятника и камеральной обработки материалов раскопок. 
3) 
Обучение  основам  организации  и  поведения  в  экспедиции:  Правила  выбора  места  для 
лагеря,  оборудование  лагеря.  Комплектование  необходимого  оборудования  и  личного  снаряжения. 
Набор  продуктов  питания,  меню,  хранение  продуктов  в  условиях  экспедиции.  Дисциплина  в 
экспедиции. Гигиенические требования в экспедиции. Оказание первой медицинской помощи. 
4) 
Основные экологические понятия. Природные особенности бассейна р. Урал. Антропогенное 
воздействие на экосистему: результаты и последствия. 
5) 
Диагностика  знаний  и  умений,  полученных  в  летней  полевой  школе:  Проведение  научно-
практической Олимпиады и Посвящения в юные археологи. 
Примерный распорядок дня летней археологической школы: 
1 день – заезд, оборудование лагеря, знакомство; 
2  день  –  в  первой  половине  дня  –  разбивка  раскопа,  начало  работ  на  раскопе,  во  второй 
половине дня – продолжение оборудования лагеря (строительство столов, бытовых объектов); 
3-13  день  –  первая  половина  дня  –  работа  на  раскопе,  вторая  половина  –  камеральная 
обработка  материала,  теоретические  занятия,  игры,  краеведческая  викторина,  вечером  –  песни  и 
беседы у костра; 
14  день  –  проведение  Олимпиады,  подведение  итогов  занятий  школы,  награждение 
участников школы, праздник посвящения в юные археологи; 
15 день – отъезд участников школы. 
В  полевой  летней  историко-археологической  школе  могут  пройти  обучение  до  30  молодых 
людей.  Приоритет  при  отборе  надо  отдавать  ребятам  из  сел  и  из  социально-неблагополучной 
среды. Участие  членов  историко-археологического  кружка  «Мұра»  историко-филологического 
факультета  Атырауского  государственного  университета  имени  Х.Досмухамедова  в  летней  полевой 
археологической  школе  способствует  установлению  прочных  контактов  и  дружеских  отношений  на 
почве  профессионального  интереса  с  сельскими  школьниками,  что  позволит  последним  более 
динамично усваивать знания и умения в полевой школе. 
Летняя  историко-археологическая  полевая  школа  удачно  сочетает  школьные  знания  с 
практикой,  а  также  дает  ребятам  уникальную  возможность  прикоснуться  к  настоящим  научным 
исследованиям,  получить  углубленные  знания.  При  обработке  материала  по  результатам  полевой 
школы ребята учатся работать с компьютером и осваивают компьютерные технологии. В течение двух 
недель учащиеся под руководством опытных ученых-археологов, специалистов и педагогов участвует 
в  настоящих  археологических  раскопках,  ведут  полевые  дневники.  Кроме  этого,  участники  получат 
уникальную  возможность  прослушать  курс  лекций  по  проблемам  археологии  и  истории  ведущих 
специалистов  по  древней  истории  края,  а  также  получат  навыки  практических  работ  на  раскопках 
археологического памятника и камеральной обработки материала.  
Проживание  в  палаточном  лагере,  на  поле.  Вода  привозная  или  из  речки.  Участники  школы 
ведут походный образ жизни: обустройство лагеря, проживание в палатках, приготовление пищи на 
костре, купание в реке, игры на свежем воздухе, посиделки у костра. В заключение будет проведено 
Посвящение в юные археологи участников, впервые находившихся в археологической экспедиции. 
Помимо чисто учебных и научных результатов в полевом лагере, где на подростков ложится 
реальная  ответственность  за  результаты  работы  и  жизнеобеспечения,  молодые  люди  пройдут 
серьезную  школу  социализации.  Участники  школы  будут  учиться  преодолевать  трудности,  быть 
дисциплинированными. За время полевой школы все  участники заметно повзрослеют и физически и 
психологически,  станут  настоящими  гражданами,  знающими  историю  народов,  населяющих  нашу 
землю. Участники летней школы получат новые возможности и перспективы в жизни – выбрать себе 
профессию,  попробовать  себя  в  роли  исследователей,  публично  представлять  и  отстаивать 
результаты  своих  трудов.  Полученные  знания  и  навыки  и  незабываемы  впечатления  от  этих 
интересных, увлекательных, экстремальных путешествий надолго остаются в памяти подростков. Как 
правило, учащиеся, хоть раз побывавшие в экспедиции, участвуют в работе ЛАШ не один сезон. 
 

101 
 

жүктеу/скачать 5,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: