Б. Б. Мамраев ф.ғ. д., профессор, Х. Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік

44 
 
В  Прикаспийском  регионе  большие  возможности  имеет  историко-исследовательский  туризм.  
Территория  Прикаспия  была  заселена  человеком  около  10  тысяч  лет  назад  еще  на  заре  неолита  – 
нового  каменного  века.  На  ее  территории  много  самых  различных  археологических,  культурно-
исторических памятников, относящихся к разным историческим периодам, начиная от каменного века 
и  кончая  курганами  ХVIII-ХIХ  вв.  Эти  дошедшие  до  наших  дней  из  глубины  веков  памятники 
древности  свидетельствуют  о  том,  что  в    Прикаспии  жили  люди  в  самые  различные  исторические 
периоды,  начиная  с  каменного  века,  что  обусловлено  его  географическим  положением  и 
своеобразными природно-климатическими условиями. 
История  этой  исчисляющей  тысячелетиями  земли  знает  много  событий  и  дат,  которые 
навсегда вошли в летопись её долгой жизни. На территории Прикаспия сохранились многочисленные 
археологические памятники,  которые играют особую роль в археологии Евразии. Это объясняется её 
стратегическим  положением  на  перекрестке  двух,  а  скорее  трех,  культурно-исторических  центров  – 
Азии, Европы и Кавказа.  
Территорию  Прикаспия издревле населяли разные народы, и от каждого из них сохранилась 
из  поколения  в  поколение  их  материальная  и  духовная  культура,  знакомство  и  изучение  которой 
представляет  огромный  интерес  для  развития  историко-этнографического  туризма  в  регионе. 
Уникальное сочетание великого разнообразия ландшафта и бесчисленных археологических объектов 
позволяют  рассматривать  Прикаспий    как  ценнейший  памятник  исторического  и  культурного 
наследия.  Прикаспий  в  течение  столетий  являлся  центром  разнообразных  исторических  событий, 
которые  сыграли  немаловажную  роль  в  истории  не  только    близлежащих  территорий,  но  и  всего 
человечества. Поэтому Прикаспий была ареной смешения и противоборства азиатских и европейских 
влияний,  а  древние  народы,  обитавшие  на  ее  территории,  играли  весьма  существенную  роль  в 
развитии цивилизаций Старого Света. 
Прикаспий являлся как бы естественным мостом, соединяющим Европу с Северной и Средней 
Азией,  издревле  служившим  своеобразным  проходом  при  переселении  народов  с  глубинных  степей 
Центральной  Азии  на  Запад.  Эти  миграционные  процессы  оказали  влияние  на  этнический  состав 
населения  Прикаспия.  Исторические,  археологические  памятники  разных  эпох  на  ее  территории 
свидетельствуют  о  яркой  и  самобытной  культуре  племен  и  народов,  населявших  эту  территорию  в 
разные периоды ее истории. 
«Кочевнический  фактор»  всегда  присутствовал  в  истории  Прикаспия.  Наиболее  значимые 
походы монголов, проходившие по территории Калмыкии, были в 1220-1224 гг. и 1241-1242 гг. В 1219 
году Чингиз-хан был вынужден начать войну против государства Хорезмшахов и  при преследовании 
войска  хорезмшахов  в  1220-1224  году  проходил  по  территории  Калмыкии.  Так  начался  «Великий 
западный  поход»  монголов  в  Европу  (Папуев,  2005).  В это  время территорию прикаспийских  степей 
населяли  ираноязычные  скифские  и  сарматские  племена,  имевшие  тесные  взаимосвязи  с  народами 
Нижнего  Поволжья  и  Предкавказья.  «Степная  Скифия»,  куда  входила  и  территория  нынешней 
Республики  Калмыкия,  являлась  регионом,  в  котором  пересекались  различные  пути  евразийских 
народов, и важной составляющей частью Великого Шелкового пути [3].  
Хотя понятие Шелковый путь употребляется в единственном числе, под ним подразумевается 
не  один,  раз  и  навсегда  установившийся  маршрут,  а  разветвленная  система  сухопутных  путей, 
соединявших Европу с Азией и, в целом, составлявших Великий Шелковый путь. Выделяют Северный 
и Южный маршруты, между которыми не было  четкой границы. С XIV в.  н.э. складывается морской 
Шелковый путь. Ныне человечество переживает поворотный момент. Поэтому не случайно внимание 
к  историческим  процессам.  Сейчас  людей  гораздо  сильнее  привлекают  путешествия  в  мир  иных 
культур и жизненных укладов. 
Именно  этим  духовным  ценностям  отвечает  Великий  шелковый  путь,  пролегавший  с  Востока 
на  Запад  от  японского  города  Нара  до  Лютеции  (Парижа).  Этот  путь  выполнял  не  только  функции 
торговли,  но и способствовал распространению передовых достижений разных народов.    
К числу перспективных форм историко-исследовательского туризма можно отнести экскурсии 
по местам экспедиций русских путешественников XVIII в. по европейской России: И.И.Лепехина (1768-
1774), П.С.Палласа (1768-1772), И.А. Гильденштедта (1768-1774), И.П. Фалька (1769-1771), И.Г.Георги 
(1770-1774), Э. Лаксмана (1779), В.Ф. Зуева (1771-1772) и др. 
Наибольшее  значение  при  развитии  историко-культурного  познавательного  туризма    могут 
иметь  следующие  материальные    памятники    истории  и  культуры:  здания,  сооружения,  предметы, 
связанные  с  жизнью и творчеством выдающихся политических,  государственных,  военных  деятелей, 
народных героев, деятелей культуры, искусства, литературы, просвещения, науки, медицины; здания, 
сооружения,  связанные  с  важнейшими  историческими  событиями  в  жизни  народа,  государства, 
развитием науки и техники, культуры.  
Актуальность  туристско-рекреационной  деятельности  в  Республике  Казахстан  определена 
Национальной  политикой  осуществления  в  Республике  социально-экономических  реформ, 

45 
 
проблематикой  поиска  путей  повышения  экспортного  потенциала  и  развития  высокоэффективных 
видов  жизнедеятельности.  Защита  и  приумножение  туристско-рекреационных  ресурсов,  как 
общечеловеческого  достояния,  как  средства  повышения  качества  жизни,  как  фактора  укрепления 
мира  и  международного  взаимопонимания  и  сотрудничества  –  дело  национального  престижа  и 
межгосударственной важности. Важно отметить значение туристско-рекреационной деятельности как 
наиболее эффективной сферы создания новых рабочих мест.  С учетом всего этого туризм выдвинут в 
Республике Казахстан в число приоритетных направлений развития Национальной экономики.  
Особая актуальность и значимость  стимулирования функционирования туристской индустрии 
в  Казахстане  определена  документами:  “Законом  о  туризме”  (1992  г.),  “Национальной  программой 
развития  индустрии  туризма  Республики  Казахстан”  (1992  г.),    “Программой  возрождения 
исторических центров Великого Шелкового пути” (1997 г.), Посланием Президента РК Н.А. Назарбаева 
народу Казахстана “Ќазаќстанныњ экономикалыќ, єлеуметтік жєне саяси жедел жањару жолында” от 
18 февраля 2005 г. 
Данное  направление  хозяйственной  деятельности  требует  научного  обоснования  и 
рекомендаций, адаптированных к новым условиям. Несмотря на то, что туризму в последнее время в 
Республике Казахстан уделяется должное внимание, все же темпы  развития индустрии туризма в РК 
пока не соответствуют желаемым. Причины этого явления многообразны, но одни из основных – это 
медленное  реагирование  на  меняющиеся  интересы    туристского  спроса,  опора  на  развитие 
традиционных  видов  туризма.  Для  усиления  туристкой  привлекательности  в  современный  период 
необходимо  максимально  диверсифицировать  виды  туризма,  развивать  те  виды,  которые  в  регионе 
никогда не существовали, но очень популярны в мире и для развития которых на данной территории 
есть туристско-рекреационные ресурсы. Программа приоритетного развития видов туризма для РК, на 
наш  взгляд,  должна  быть  детально  и  тщательно  продумана  с  опорой  на  имеющиеся  благоприятные 
условия.  Одной  из  важнейших  проблем  при  этом  является  всестороннее  и  целенаправленное 
изучение природных и социально-экономических условий и ресурсов в региональном разрезе. 
Атырауская  область Казахстана расположена в Северном Прикаспии, с Российской стороны в 
него  входит  Астраханская  область  и  Республика  Калмыкия.  Северный  Прикаспий  располагается  на 
стыке  двух  цивилизаций  –  Востока  и  Запада.  На    территории  Атырауской  области  соединяются 
границы  двух  материков  Европы  и  Азии.  История  этой  исчисляющейся  тысячелетиями  земли  знает 
много событий и дат, которые навсегда вошли в летопись её долгой истории.  
 
О  значительном  потенциале  развития  туристско-рекреационной  деятельности  в  Северном 
Прикаспии,    свидетельствует  ряд  факторов.  Учитывая  экономическую  конъюнктуру,  мировой  опыт 
развития  индустрии  туризма  с  целью  привлечения  иностранных  инвестиций,  необходимо 
использовать  геополитическое  и  экономико-географическое  положение  Астраханской  области, 
Республики  Калмыкия  и  Атырауской  области  для    превращения  Северного  Прикспия  в  важнейшее 
звено  транснациональных  туристских  связей,  своеобразный  мост  между  сложившимися  центрами 
современной цивилизации – Востоком и Западом. 
Е.Ю.  Колбовский  и  А.В.  Кулаков  [4]  указывают,  что  процесс  определения  потенциала 
культурно-исторического  наследия  региона  должен  включать  два  этапа:  выявление  каркасных 
элементов наследия и анализ конкретных объектов, оценка их потенциальной функциональной роли в 
сфере развития туризма. Этим и некоторым другим элементам природного и культурно-исторического 
наследия  необходимо  уделить  особое  внимание  в  наших  исследованиях.  Необходимо  объединить 
усилия  ученых  России  и  Казахстана  для  изучения  ТРП  Прикаспия  для  развития  международного 
туризма. 
 
Список литературы: 
1. Ердавлетов С. Р. География туризма: история, теория, методы, практика. – Алматы, 2000. – 333 с. 
2. Биржаков М. Б. Введение в туризм.  Изд. 5-е. – СПб.: Изд-й дом Герда, 2000. – 320 с.  
3.  Кольцов  П.  М.  Кочевая  цивилизация  Великой  степи:  современный  контекст  и  историческая 
перспектива – Элиста: АПП «Джангар»,  2002. – 376  с. 
4.  Колбовский  Е.  Ю.  Региональное  развитие  и  экологическая  организация  территории:  проблемы 
землеустройства  и  краеустройства  провинции.  //  Проблемы  формирования  региональных  систем 
особо  охраняемых  природных  территорий:  материалы  всероссийской  научно-практической 
конференции. – М. – Ярославль: Изд-во ЯГПУ, 2001. – С. 11-23. 
 

46 
 
ӘOЖ 94.100(574) 
 
ҰЛЫ ЖІБЕК ЖОЛЫ ЖӘНЕ ТУРИЗМ 
 
Альдибаева А.Б., Орынбаева Л.Т., Сентаева Р.Т. 
М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті 
Тараз қаласы, tarsu.kz 
 
Тарихи  жолдың  жібек  саудасына  байланысты “Жібек  жолы”  атанған  баршаға  мәлім.  Ал “Ұлы” 
сөзінің  оған  қосылуы  жолдың  кең-байтақ  Шығыс  өлкелері  мен  Батыс  өлкелерін  байланыстырып 
жатуынан. Сондықтан да бұл жол “Ұлы Жібек жолы” болып тарихқа енді. Қытай жазба деректеріндегі 
хабарларда  б.з.б.  II-I  ғасырларда  Үйсін  мемлекетінің  Қытай  өкіметімен  қарым-қатынастары  жайлы 
мәліметтер бар. Сол байланыс кезінде олардың араларында жасалған саудада қымбат бағалы жібектің 
жүргендігі  сөзсіз.  Сол  қытай  деректері  бойынша,  VI  ғасырда  Батыс  Түрік  қағанының  және  оның 
нөкелерінің  жібек  шапан  кигендері  белгілі.  Бұл-  VI  ғасырда  жібектің  бүкіл  Еуразияға  әйгілі  болған 
кезеңі.  Жібек  жолының  басы  Қытай  жеріндегі  Хуанхэ  өзенінің  аңғарындағы  аймақтан  басталды.  Ол 
Ұлы Қытай қорғанының батыс шетінен өтіп, Іле өзенімен Ыстықкөлге жетеді. Жол осы арада батысқа 
және солтүстік-батысқа қарай шығу үшін оңтүстік, солтүстік бағыттарға тармақталады. Оңтүстік бағыт 
Ферғана,  Самарқан,  Иран,  Ирак,  Сирия  елдері  мен  Жерорта  теңізіне  шыққан.  Ал  солтүстік  бағыт 
Оңтүстік Қазақстанда Испиджаб қаласына келіп және екі тармаққа бөлінген. Біреуі Орта Азияға қарай, 
екіншісі Түркістан арқылы Сырдарияның төменгі ағысымен батыс Қазақстанға шығып, Еуропаға қарай 
өткен. Алайда бұл көрсетілген бағыттар үнемі тұрақты болды деп айтуға болмайды. Ол халықаралық 
саяси жағдайға байланысты өзгеріп отырған[1]. Бірақ мүлде өзгеріп, басқа арнаға түспеген. Жағдайға 
байланысты бұрынғы жолдар қайта жанданып отырған.  
Ұлы Жібек жолының шаруашылықтың дамуына тигізген әсері.  
Ежелгі Қытай  деректеріне  қарағанда,  б.з.б.  Iғ. ортасында  алғаш  рет  Қытай  елінен Батыстағы 
елдерге қарай жібек артқан керуендер жолға шыққан. Ал бұған жауап ретінде Қытайға немесе Шығыс 
елдеріне  қарай  Жерорта  теңізі  жағасындағы  елдерден,  Таяу  және  Орта  Шығыстан,  Орта  Азиядағы 
елдерден әр түрлі тауарлар ағыла бастаған. Халықаралық сауда жолы арқылы Орта Азияның атақты 
асыл  тұқымды  жылқылары,  Шығыс  елдерінен  пілдер  мен  мүйізтұмсық,  барыс  пен  арыстандар,  аң 
аулауға  және  саятшылық  құруға  қажетті  құстар  (қаршыға,  бүркіт)  сияқты  сирек  кездесетін  жан-
жануарлар  сатыла  бастаған.  Әсіресе,  бұл  жолдың  бойымен  қолда  өсірілетін  мәдени  өсімдіктердің 
ішінде  жүзім  түрлері,  шабдалы,  қауын,  Шығыстың,  Орта  Азияның  жемістері  сатылған.  Көкөністердің 
сирек  кездесетін  түрлері  тұқымымның  сатылуы  олардың  Азия  елдерінде  де  егіліп,  шаруашылықтың 
жандануына пайдасын тигізіп отырған. Мәселен, қазіргі кезде базарда сатылып жүрген қытай немесе 
болғар  бұрыштары  сол  ерте  кездерден-ақ  осы  Жібек  жолының  арқасында  көп  елге  тараған.  Жібекті 
халықаралық  саудаға  шығарғанмен,  оны  өндіру  тәсілін  Қытай  өкіметі  өте  құпия  сақтаған.  Бірақ  та 
соған  қарамастан,  ол  құпияны  Қытайдан  жасырын  түрде  алып  шыққандар  болған.  Деректерге 
қарағанда, жібек құртын адамдар қуыс қурайдың ішіне салып, тіпті кейбір әйелдер шашының арасына 
тығып алып шықса керек. Сөйтіп, жібек өндіру б.з. алғашқы кезінде Византия, Соғды сияқты елдерде 
тағы да игеріле бастаған. Соғдыды жібек өндірудің дамығаны сонша, жібек сатуда Қытай мемлекетімен 
бәсекеге  түскен.  Мәселен,  кытайдың кейбір  қалаларында  олардың  сауда  отарлары  болған. Ал  Жібек 
жолының  Жапонияның  сілемі  –  ертедегі  астанасы  Нарға  қаласында  жібек  сататын  орындар  болған. 
Оның басты бір дәлелі, ондағы ғибадатханада осы уақытқа дейін соғды тілінде жазылған қолжазбаның 
сақталуы.  Осылай  жібек  өндіру  Жапон  елінде,  Кавказ  жерінде  жандана  бастайды.  Сөйтіп  Ұлы  Жібек 
жолының бойындағы сауданың дамуы арқасында бүкіл дүние жүзінде жібек шаруашылығы және басқа 
да шаруашылық түрлері дами бастайды.  
    
Ұлы Жібек жолының мәдениеттің өркендеуіне тигізген ықпалы. Сауда кезінде жол бойындағы 
елдердің бір-бірімен қарым-қатынас жасауының барысында олар тек тұтыну бұйымдары арқылы ғана 
емес,  өзара  мәдени  жағынан  да  байланысқа  түседі.  Сатылатын  бұйымдар  өзінің  өте  тамаша,  сәнді 
жасалуы  арқылы  үлкен  сұранысқа  ие  болады.  Хас  шеберлер  қалыптасады.  Мәселен,  археологиялық 
қазба жұмысы кезінде атақты Византия шеберлерінің қолынан шыққан тамаша күміс құмыралар Тараз 
қаласынан  табылған  [2].  Осындай  құыраларды  жергілікті  шеберлер  де  жасаған  болуы  керек. 
Қытайдың  әдемі  фарфордан  жасаған,  көздің  жауын  алатын  ыдыстары  Қазақстандағы  Талғар, 
Испиджаб,  Отырар  сияқты  ортағасырлық  қалалардан  көптеп  табылған.  Яғни  жергілікті  шеберлер  де 
сондай ыдыстар жасауға маманданған. Бұдан елдер арасында мәдени байланыстың туа бастағандығын 
көреміз. Жібек жолы бойындағы мәдени байланыс, әсіресе музыка саласында ерекше байқалады. Саз 
балшықтан жасалған түйе үстінде отырған өнерпаздар мүсіндері жол бойындағы елдерді аралап жүріп 
өнер көрсеткен өнер иелері өмірінің бір сәтін бейнелейді. Археологиялық зерттеулерге қарағанда, Ұлы 
Жібек  жолының  бойындағы  кейбір  Тараз,  Баласағұн,  Испиджаб  сияқты  қалалардан  әр  түрлі  діни 

47 
 
нанымдарға  байланысты  мешіт-медреселердің  орындары  табылған.  Қала  тұрғындары  діни  наным-
сенімі  жағынан  түрлі  көзқараста  болғанымен,  ортақ  мәдени  үлгілері  тұтынған.  Керек  кездерде  олар 
өнер сайыстарына түсіп, ортақ өнердің дамуына өз үлестерін қосып отырған. 
    
Ұлы Жібек жолының халықаралық қарым-қатынасты дамытудағы тарихи маңызы. Жібек жолы 
халықтар  арасындағы  сауданың  дамуына  ғана  зор  үлесін  қосып  қойып  қойған  жоқ,  ол  Шығыс  пен 
Батыс  елдерінің  арасындағы  халықаралық  (дипломатиялық)  қарым-қатынастың  дамуына  да  өзінің 
үлкен  пайдасын  тигізген. Қытай  жазба  деректеріне  қарағанда,  Жібек  жолының  халықаралық  қарым-
қатынас жағынан жандана бастаған кезі б.з.б. II ғ. ортасында бастаған. Қытай императоры У-Ди 138 
жылы Батыс елдеріне қарай аттандырған елшілік 13 жылдан кейін оралған. Міне, осы елшілік оларған 
кезден  бастап  Қазақстан,  Орта  Азия  жеріне  және  батыстағы  елдерге  қарай  жібек  артқан  керуендер 
шыға бастаған. Бұған керісінше, Батыс елдерінен Қытайға қарай елшіліктер шыққан.  
    
Сауда  жолына  байланысты  дипломатиялық  қарым-қатынасты  568  жылғы  Түрік  қағанаты  мен 
Византия  мемлекетінің  арасында  болған  келісімдерден  толық  байқауға  болады.  Екі  ел  саудаға 
байланысты  Иранға  қарсы  одақ  құрған.  Елшіліктердің  пайда  болуы  халықаралық  сауданың  дамуын 
күшейтеді. Алғашқы кезде қытай жібегі елдердің елшіліктері арасында және патшалар үшін аса бағалы 
тауар  болып,  ақша  немесе  құнды  сыйлық  орнына  жүрген.  Мәселен,  Иран  шахына  Қытай 
императорының  атынан  жібектен  жасалған  әшекейлі  киімдер  жіберілген.  Сонымен  Ұлы  Жібек 
жолының  мемлекеттер  арасында  сауданың  дамуына  ғана  емес,  олардың  арасындағы  саяси  қарым-
қатынастың дамуына да тарихи ықпалы зор болды.   
VI-XII  ғасырда  Орта  Азия  мен Қазақстанда  қалалар  тез  өсті.  Олар  сауда  мен  қолөнердің,  дін 
мен  мәдениеттің    тірегіне  айналды.  Батыс  Түркістан  жерінде  Суяб,  Құлан,  Мерке,  Тараз,  Отырар, 
Испиджаб сияқты қалалар бой көтерді. Олардың көтерілуі таптық қоғамның шығуының айқын көрінісі 
еді. 
    
Орта ғасырда Қазақстан өзінің қалалары арқылы әлемдік қарым-қатынастан тысқары қалмай, 
Еуропа  және  Азия  елдерімен  Жібек  жолы  арқылы  сауда  жасасып,  байланысын  үзген  жоқ.  Бұл  кезде 
Қазақстанның    оңтүстігінде  басты  және  ірі  қалалардың  бірі-Испиджаб(қазіргі  Сайрам)  болды.  Оның 
толық  сипаттамсын  Әл-Макдиси  берген.  «Испиджаб  ірі  қала,-деп  жазды  ол.Оның  рабады(күзеті) мен 
тұратын  мединасы  бар.  Онда    төбесі  жоқ  базарлар,  мата  базары  мен  үлкен  мешіт  бар.  Оның  4 
қақпасы:  Нуджакет    қақпасы,  Фархан  қақпасы,Шахраны  қақпасы,  Бұқара  қақпасы  әр  қақпаның 
жанында рабады бар»[3]. 
      
VI-XII  ғасырларда  тікелей орталығы  ретінде  мәлім болған  Испиджабта  тауарлардың  көптеген 
түрлері өндіріліп,  осы жерден  басқа  жақтарға мата,  қару-жарақ, мыс  пен  темір  әкетіліп  тұрды.  Ағын 
суы  мол,  ағашы  көп  және  тамаша  бақшалары  бар  ең  гүлденіп,  көркейген  кенттердің  бірі  болған 
Испиджаб  қаласының  қазылып,  зерттеліп  осы  уақытқа  дейін  сыры  ашылған  жоқ.  Бірақ  оның  қандай 
рөлі  болғаны туралы жазба деректер аз емес. 
Қазақстанның  Сырдарияның  орта  бойына  орналасқан  ірі  қалаларының  бірі-Отырар/5/.  Араб-
парсы деректемелерінде Отырар қаласы Фараб, одан бұрын Тарбан деп те аталған. ІХ ғасырдың бас 
кезінде    арабтар  Фадл-Ибн  Сахлдың    басқаруымен  Отырар  аймағын  басып  алуға  тырысты.  Ол 
шекаралық әскерінің бастығын өлтірді және Қарлұқ жағбуының ұлдарын қолға түсірді деп хабарлайды 
деректемелер.VII-VIII  ғасырларда  Отырар  шахристаны  мұнаралары  бар  дуалдармен  қоршалған.  Бұл 
дуалдар    қайта  салынған  түрінде  IX-X  ғасырларға  дейін  сақталған.  VII    ғасырда  Тараз  «Ұлы  Жібек 
жолындағы»  ірі  мекенге  айналды.  Оны  шапқыншылықтан  қорғау  кезінде    түрік,  қарлұқ,  оғыз 
тайпалары,  араб  және  иран    жауынгерлерінің  басын  алып,  талай  рет  ойранын  шығарғаны  жөнінде 
тарихи мағлұматтар бар. Тараздан  «Жібек жолымен»Төменгі Барысханға, Құланға, одан әрі Меркеге 
және  Аспараға  қарай    шұбыра  жолшыбай  бірнеше  қалаларға  соғып,  Бедел  мен  Ақсудан  асқан 
керуендер Шығыс Түркістанға барып жетеді екен[4]. 
Сауда  жолдары,  оларды  кешенді  зерттеу,  құжаттау,  Ұлы  Жібек  жолының  негізгі  күретамыры 
мен  көптеген  тармақтарын  айқындау  да  бүгінде  үлкен  маңызға  ие.  Бұл  бағыт  «Ұлы  Жібек  жолын» 
зерттеу  арқылы  сол  тұстағы  көшпелілер  саясатын,  экономикасы  мен  мәдени  ахуалын  тануға, 
көшпенділер  мен  егіншілердің  өзара  қарым-қатынасының  проблемаларын  айқындауға  жол  ашады. 
Археологияның  танымдық  бағыты  –  мәдениет  пен  дінтану  бағыты.  Осы  орайда  Қазақстанда  іргелі 
зерттеулер  жүргізілді.  Қазақстан  жерінде  шаманизм,  зороастризм,  буддизм  тәрізді  ежелгі  діндерінің 
таралғанын археологиялық ескерткіштерден білдік. Археология және қоғам - археологиядағы зерттеп-
зерделенген  ескерткіштердің  құжатталып,  хатталған  жұмыстары  туралы  бағыт.  Бұл  салаға  ғылыми 
конвервация,  ескерткіштерді  жөндеу,  қайта  қалпына  келтіру  жұмыстары  кіреді.  Осы  бағытта 
Археология  институты  Мәдениет  және  ақпарат  министрлігімен  бірлесе  жұмыс  жүргізуде  (бұған 
Тальхирдегі  қорған  қабырға,  Қойлықтағы  буддар  храмы  мен  мешіт,  Отырар  мешіті,  Саурандағы 
медресе  жұмыстары  кіреді.)  Түркістан  қаласында  түркі  тілдес  елдердің  туризмді  дамыту  жөніндегі 
құрылтайы  өтті.  Оңтүстік  Қазақстан  мемлекеттік  университеті  ұйымдастырған  бұл  құрылтай 
Қазақстанда бірінші рет өткізілді. Оған Қазақстан, Түркия, Өзбекстан және Қырғыз Республикасының 

48 
 
туризм  саласының  мамандары  қатысты.  Құрылтайға  қатысушылар  «Жібек  жолы»  бойындағы  ежелгі 
қалаларға халықаралық саяхат маршруттарын ашу, соған сәйкес инфрақұрылымдық жүйе жасау және 
инвестиция  тарту  мәселелерін  талқылады.  Қожа  Ахмет  Ясауи  атындағы  халықаралық  қазақ-түрік 
университетінің  вице-президенті  Құлбек  Ергөбектің  айтуынша,  қазір  туризм  арқылы  бюджетке  мол 
қаржы  түсіріп,  халқының  әлеуметтік  жағдайын  көтеріп  отырған  елдер  бар.  Бұл  саланы  өсіруге 
Қазақстанның  да  мүмкіндігі  зор.  «Тұңғыш  құрылтайдың  Түркістанда  өткізіліп  отырған  себебі-  көне 
Түркістан  Ұлы  Жібек  жолының  бойына  орналасқан»,-дейді  Құлбек  Ергөбек.  Шымкенттегі  Мұхтар 
Әуезов  атындағы  университеттің  туризм  кафедрасының  меңгерушісі  Әбдіманап  Жолдасбековтың 
айтуынша,  Жібек  жолы  бойындағы  аймақты  туризм  саласына  қажетті  мамандармен  жабдықтау  ісі 
кемшін түсіп отыр. Оған шамамен екі мың маман қажет болса, бүгінге дейін 120 ғана кадр арнайы оқу 
орнын  бітірген.  «Соған  орай  халықаралық  дәрежедегі  мамандар  дайындау  үшін  көршілес  елдермен 
тәжірибе алмасуды дұрыс жолға қойған жөн,-дейді Әбдіманап Жолдаспаев. Мұхтар Әуезов атындағы 
Оңтүстік  Қазақстан  университетінің  археология  кафедрасының  меңгерушісі  Бауыржан  Байтанаев 
Қазақстанда  туризмның  кенже  қалу  себебінің  бірі-  жарнамалық  материалдардың,  үгіт-насихат 
жұмыстарының  аздығынан  деп  есептейді.  Қазақстанның  «Жолаушылар  тасымалы»  акционерлік 
қоғамының  вице-президенті  Сұлтан  Табынбаевтың  айтуынша,  кәсіпорын  «Тұран-Азия»  туристік 
фирмасымен  бірігіп  «Жібек  жолы»  бойындағы  ежелгі  қалалар  маршрутымен  шетелдік  туристерді 
қыдыртуды  бастаған  көрінеді.  Құрылтай  қарсаңында  туристік  пойыз  кезекті  сапардан  оралды. 
Құрылтайға қатысқан Мұхтар Әуезов атындағы университеттің археология кафедрасының меңгерушісі 
Шымкент қаласының тарихы тым әріде екендігін, сондай-ақ Жібек жолы бойынан ежелгі қалалардың 
бір  шоғыры  табылғандығын  хабарлады.  Құрылтайға  қатысқан  Құлбек  Ергөбек  бас  қосуда  туризмге 
қатысты ғана емес тарихқа, археологияға қатысты мәселелер де кеңінен қамтылғандығын айтады.  
    
Еліміздің  Ата  Заңы-Конституциямызда  айтылғандай  «адам  –  мемлекеттің  бірінші  байлығы». 
айтқандай «Тәуелсіздік – адам құнымен өлшенеді» деген Шерхан Мұртаза мен Камал Смайылов сөзіне 
сәйкес  еліміздің  әр  азаматының  денсаулығы  өлшенбес  құнға  ие.    Елбасы  Нұрсұлтан  Әбішұлының 
халыққа  жолдауында  Инфрақұрылымды  дамыту  міндетін  алға  қойды.  «Батыс  Еуропа-  Батыс  Қытай» 
магистральдық көлік  дәлізі  салынып Жаңа Жібек  жолы  жаңғыртудамыз. Елді жаңғырту  стратегиясын 
іске  асырудың  табыстылығы,  ең  алдымен,  қазақ-стан-дықтардың  біліміне,  әлеуметтік  және  дене 
болмысы, көңіл-күйлеріне байланысты»,- делінген[5]. 
Ұлы  Жiбек  жолы  бойында  орналасқандықтан  Қазақстан  аумағындағы  қалалар  мен  табиғаты 
ғажайып  қорықты  жерлер  ежелден  саяхат  және  туризм  болып  табылған.  Табиғи-рекреациялық 
нысандарға  Солтүстік  Қазақстан  аймағындағы  Көкшетау,  Бурабай,  Баянауыл,  Ерейментау,  Шығыс 
Қазақстан  аумағындағы  Зайсан,  Марқакөл,  қазақстандық  Алтай, Оңтүстік  Қазақстан  жерiндегi Батыс, 
Солтүстік  Тянь-Шань,  Алтынемел  таулары,  Жетiсу  алабы,  Батыс  Қазақстандағы  Үстiрт,  Мұғалжар, 
Каспий ойысы,  Жайық  өңiрi,  Орталықта  Қарқаралы,  Қызыларай,  Бектауата,  Ұлытау  табиғи  нысандар 
жатады. Сонымен бiрге Алматы облысындағы ұлттық саябақтар мен қорықтардың туризмді дамытуда 
маңызы  зор.  Оларға  Iле-Алатауы  ұлттық  саябағы,  Түрген-Шамалған  өзендерi  аралығындағы 
шатқалдар,  Түрген,  Есiк,  Талғар,  Алматы, Қаскелең,  Шамалған  елдi  мекендерi жатады.  Қазіргі таңда 
Оңтүстік  Қазақстан  бойынша  туристік  қызмет  көрсететін  фирмалар  агентіктері  түрлі  саяхаттар 
ұйымдастырады.  Тарихи-археологиялық  ескерткiштердiң  туристiк-экскурсиялық  сапарлардағы  орны 
ерекше.  Археологиялық  ескерткiштердiң  кез-келген  нысандары  туристiк-экскурсия  жұмыстарында 
маңызды  орын  алады.  Соның  iшiнде  Жетiсудағы  Сақ  қорғандары,  Талхиз  қалашығы,  Оңтүстік 
Қазақстандағы  Отырар,  Сайрам,  Батыс  Қазақстандағы  Сарайшық,  т.б.  көне  қалалардың  орнына 
туристердiң  қызығушылығы  мол.  Археологиялық-тарихи  ескерткiштердiң  қазiрге  дейiн  жеткен 
нысандарының  iшiнде  қорғандар  мен  мазарлардың  маңызы  зор.  Ортағасырлық  Түркiстан,  Отырар, 
Құлан,  Мерке,  Талхиз,  Жаркент  қалалары,  тағыда  б.  елдi  мекендер  қазiргi  туристiк  нысандар  болып 
табылады[3].  Түркiстан  —  қазақ  хандығының  алғашқы  астанасы.  Онда  Қожа  Ахмет  Иасауи  кесенесi 
салынған, кесене iшi мен айналасына қазақ мемлекетiнiң негiзiн қалаған Тәуке, Тәуекел, Жәңгiр, Есiм, 
Абылай,  Қазыбек  би  жер  Қазақстанда  Отырар,  Сарайшық,  Сайрам,  т.б.  ортағасырлық  көне  қалалар 
туристер  үшiн  тартымды  нысан  Тәуеп  ету  (дiни)  туризм  нысандары  республика  аумағында  көптеп 
кездеседi. Оларға түркi әлемiндегi қасиеттi Түркiстан қаласы, Қожа Ахмет Иасауи кесенесi, Абаб-Араб 
мешiтi, Гауһар-ана зираты, Әли-Қожа бейiтi, т.б. жатады. Адамдар бұл қасиеттi жерлерге тәуеп етiп, 
Аллаға  сиыну  үшiн  келедi.  Одан  басқа  Арыстан  баб  кесенесi,  Ибраһим-ата  бейiтi,  Қарашаш  ана 
кесенесi,  Тұраба-Ысмайыл-ата  мазары  орналасқан.  Жамбыл  облысында  -  Айша  бибi  кесенесi  мен 
Қарахан  кесенесi,  Қызылорда  облысында  -  Артық,  Айтман  кесенелерi,  Балқаш  қаласы  маңында  - 
Тектау  ата,  Әуез  бақсы,  т.б.  киелi  орындар  бар.  Жібек  Жолы  сауда  жолы  ретінде  б.з.д.  ІІІ  ғасырда 
туындады.  Жолдың  елеулі  бөлігі  қазіргі  Қазақстан  аумағы  бойынша  өтті.  Түркістан  (Яссы),  Тараз 
(Талас),  Отырар  қалалары  Ұлы  Жібек  жолы  бойынша  орналасып  көне  және  орта  ғасырларда 
саудагерлер  жолында  басты  орталықтар  болды.  Еліміз  тарихи,  археологиялық  және  архитектуралық 
ескерткіштерге бай. Көшпенділер мен отырықшы өркениеттерінің түйіспесінде әлемнің көне қалалары 

49 
 
болды. Қазақ жерінің оазисін  аспан астындағы дала музейі десек те болады.  Жібек Жолы бойымен 
арнайы  туристік  қызмет  көрсететін  туристік  кешен  салуға  да  болады.  Сол  кездегі  халықтың  мәдени 
құндылықтарын  сақтай  отырып  танымдық  тур  ұйымдастырылса  елдің  тек  ішкі  туризмі  ғана  емес 
халықаралық туризм де жанданатын еді. 
Туризм саласын экономикамыздың маңызды саласына айналдыру үшін жасалған бағдарлама аз 
емес.  Дамудың  басым  бағыттарының  бірі  –  бәсекелестікке  қабілетті  туристік  индустрияны 
қалыптастыру  мақсатында  елімізде  мемлекеттік  бағдарлама  әзірленді.  Бағдарлама  аясында  бес 
жылдың  ішінде  халықты  жұмыспен  қамту  үшін,  сыртқы  және  ішкі  туризмнің  артуы,  сонымен  қатар 
Қазақстанды  2011  жылы  Орта  Азиялық  аймақтың  туризм  орталығына  айналдыру  үшін  бәсекеге 
қабілетті  туристік  индустрия  құру  қарастырылған.  Аталмыш  бағдарламада  «туризм»  кластерінің 
пилоттық жобасын іске асыру қолға алынған. Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев 
туристік  индустрия  және  туристік  инфрақұрылым  қызметін  мемлекет  қазынасына  айтарлықтай  кіріс 
әкелетін,  болашағы  бар  экономика  саласы  ретінде  көре  алатындығы  туралы  стратегиялық 
бағдарламаларда атап өткен болатын. Еуразия жүрегінде орналасқан Қазақстанда болашақта әлемдік 
туризмнің  орналасуы  мен  дамуының  маңызы  зор[6].  Туристік  индустрияның  дамуы  негізінде   
қонақүйлер  жүйесі,  Ұлы  Жібек  Жолы  үлгісінде  керуен-сарайлар  мен  өзге  де  маңызды  туристік 
маршруттардың  құрылысына  жағдай  жасалатын  болады.  Олай  болса,  біздің  елімізде  туризмнің  даму 
үшін  барлық  жағдайлар  жасалып  жатқанда,  бізде  мақтанышпен  осы  саланың  дамуына  үлесімізді 
қосуға ат салысымыз. Себебі, біздің елімізде бүкіл әлемге көрсететін тарихи-мәдени ескерткіштеріміз,  
әсем табиғатымыз, сұлу қалаларымыз бар.  
 

жүктеу/скачать 5,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: