Бағалы қағаздар нарығы - қаржы нарығының құрамдас бөлігі

Нарықтық экономика - адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі және өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді түрі екендігін дүниежүзі мемлекеттерінің көпшілігінің өркендеу тәжірибесі дәлелдеген ақиқат шындық. Ал Қазақстан Республикасы үшін шаруашылықты жүргізудің жаңа әдістеріне өту - тек ашық нарыққа өту ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік экономикалық саясаттағы субъективизмнен (әділетсіздіктен) бас тарту.

Шаруашылықты нарықтың әдістермен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін пайдалануды талап етеді. Қаржы нарығы - мемлекеттің бүкіл ақша қорларының жиынтығы. Бұл қорлар экономиканың әртүрлі субъектілерінің сұранысы мен ұсынысы әсерінен өзгеріп отырады және үнемі қозгалыста бо­лады. Қазіргі кезде дүниежүзінде АҚШ-тың, Еуропа Одағы мен Жапонияның қаржы нарығы ең үлкен қорларды иемденуде. Ал Қазақстан Республикасының нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде оның қаржы нарығының қоры мол, өз өркендеуіне жетеді деуге әзірше ерте.

Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және бірін-бірі толыктырып тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын нарықтардан тұрады:

Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ацша нарығы және оған қолма-қол ақша қызметін атқаратын қысқа мерзімді төлем құралдары (вексельдер, чектер және с.с.) жатады. Қазақстан Республикасының ақша нарығы қазіргі кезде айналымдағы қағаз ақшаның құнсыздануына (инфляцияға) ұшырауда. Егер жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ке, ал айналымдағы ақша 6-7%-ке өссе, онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңайға түседі. Онда экономика-да жағымды өзгерістерді аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық өнім жылына сол 5%-ке, ал айналымдағы акша 10-20%-ке және одан да көп өссе, онда қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмен кетеді. Қазіргі кезде біздің мемлекеттің экономикасы дағдарыста;

Екіншіден, қарыз капиталы нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиені қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсіммен береді. Бұл несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуға мәжбүр. Негізгі қорларды құруға және олар­ды жаңартуға проценттік өсімі өзгеріп, қайта қаралып отыратын ұзақ мерзімді несие беріледі. Сондықтан, қаржы нарығының бұл бөлігіне де дағдарыс тән;

Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтың кейбір белгілері КСРО-да Қазан революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу белгісі болған жоқ. Ал өткен ғасырдың 90-шы жылдарының басында ТМД елдерінде, оның ішін-де Қазақстанда, басталған нарықтық қатынастар даму және жетілу үшін белгілі бір.уақыт қажет. Себебі, нарық меншік қатынастарын және мемлекет пен жергілікті басқару органдарының қаржы саясатын өзгертуден басталады. Айта кету керек, нарық ең бірінші меншікті жекеменшіктендіру және мемлекеттік кәсіпорындарды акцияландырудан басталады. Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру мақсатында бұрынгы үйренген әдіс - ақша белгілерін шығарумен шұғылданбай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздарды - қысқа мерзімді мемлекеттік міндеттемелерді шығарумен айпаласуда. Жергілікті басқару органдары да дәл осы жолды пайдалануда бірсыпыра шаралар атқаруда (олар туралы жоғарыда айтылды).

Бағалы қағаздар нарығы экономиканың кез-келген саласының өз қажетіне ақша қорын қалыптастыруына жол ашуда. Мысалы, акция шығарып осы қорды үнемі, яғни кәсіпорын жабылғанша пайдалануға болады, ал облигацияны шығару несиені банктен алудан тиімділеу жағдай жасайды. Бұл айтылғандар бағалы қағаздар нарығын өрістетуге мүмкіндік береді. Қаржы нарығын басқаруда мемлекеттік үстемдікті жойған кезде, ол әкімшілік емес, тек экономикалық тетіктердің әсерімен қызмет жасай­ды. Егер қаржы нарығын қалыптастыру жеке меншікке негізделсе, әрине оның әкімшілік тәсілмен қызмет етуі мүмкін емес. Кәсіпорын мемлекеттік меншіктен акционерлік меншікке өткенде бүкіл табысының салық төлегеннен кейін қалған бөлігі өз меншігінде болады. Кәсіпорындар осы уақытша бос қаржысына коммерциялық банктердің төлейтін проценттік мөлшері нарық деңгейіне сай келгенде ғана оларды есепшоттарда сақтайды. Сонымен, шаруашылықты экономикалық әдістермен жүргізу - өндірістің өсуін қаматамасыз етіп, қаржы қорларының көбейіп, қоғамда әлеуметтік оң өзгерістердің болуының кепілі.