Бағдарламасы. 1 тарау. Жалпы ережелер

дүниетанымы болғаны мамандарға белгілі. Кез келген әлеуметтік немесе рухани құбылыстың 
мағыналық, мазмұндық, құндылықтық көрінісі жеке адам үшін немесе бүтіндей халық үшін құтты, 
қайырлы болмаса, онда оның өзіндік келбетінің әлеуметтік субъект үшін мәні де жоғалатыны 
анық. Бұл тұжырымдар өз кезегінде өткен тарихи кезеңдердегі және қазіргі таңдағы әлеуметтік 
үдеріске, әлеуметтік практикаға берілген жан-жақты және оңды аксиологиялық сипаттама болары 
сөзсіз. Қазақтың ділін жақсы түсінетін адам оның ұлттық дәстүрінде материалдық құндылықтарды 
иеленуге ұмтылушылық, оның қызығына дәнігушілік пен құнығушылық сияқты әдеттерді 
халқымыз өзінің қоғамдық санасында дәріптемейтіндігін байқатты. 
Сондықтан да болар мұсылмандық дүниетаным арқылы келген 
«қанағат», «төзімділік», «сабыр», «тәуба» сияқты терең мағыналы 
ұғымдар халқымыздың әлемді түсіну көкжиегіне үйлесімді сіңісіп 
кеткені көрінеді. «Қанағат қарын тойғызар» деген халқымыз әрбір 
нәрсенің, әрбір құбылыстың өз мөлшері, үйлесімділікке сай келетін 
өлшемі болады деп түсінген. Олар халықтың дүниетанымында 
диалектикалық, логикалық, экзистенциалдық түсініктердің қалыптасқандығын 
білдіретін әлемге қатынастардың болғанының дәлелі. 
Бұл жағынан алғанда сан ғасырлық дәстүрлі тарихы бар Шығыстың 
даналығын қордалаған қытайлықтардың құндылықтық бағдарларымен 
біршама ұқсастығымыз да бар деуге болады. Ал, енді 
басқа халықтардың әлеуметтік тіршілігіндегі онтологиялық тіректі 
рухани дүниенің әртүрлі салаларынан таба біліп (жапондар эстетикадан, 
римдіктер құқықтан, гректер философиядан, қазақтар 
этикадан, парсылар поэзиядан және т. б.), басқа салаларды сол 
жүйені тұтастандыра құраушы элементтері ретінде қарастыруы 
шын мәнінде жалпы өмірдің терең құпиялы мәнін философиялық 
тұрғыда ашады. 
Шынтуайтына келгенде түркі бабаларымыздың даналыққа 
толы құштарлығы мен тұжырымдары тек қана қазақ халқы үшін 
ғана емес, жалпы түркі тілдес халықтарға, бүкіл түркі әлеміне, одан 
кеңірек алсақ адамзат баласына рухани бағдар болып табылады. 
Сонау Орхон-Енисей жазбалары мен Абайдың кісілік философиясы, 
Шәкәрімнің ар-ұят, ұждан философиясы аралығында игерілмеген, 
өзінің толық философиялық тұжырымдамасын жеткілікті деңгейде 
ала қоймаған дүниелер әлі де жеткілікті. Мәселен, халықтың діни 
сенімдері мен ұлттық ділі арасындағы өзара астарласу мәселесі өзінің 
тыңғылықты философиялық зерделеуін алуға тиісті мәселелердің 
қатарына жатады. Қазақтың әлемді қабылдауы батыстық үлгілерден
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) 
айрықша ұстындарға негізделген. Бұл да өзінше философиялық 
зерделеудің түрі. Ол даналықты, саз бен сөзді жоғары қоюшы жүйе 
десе де болғандай. Ал қазақ халқының даналық тағылымдары аталған 
тарихи үлгіні, мәдени парадигманы сабақтастықпен жалғастырып 
келе жатқан бірегей мәдениет болып табылады. 
Қазақ халқының жоғарғы кісілік философиялық мәдениетіне 
мән беріп, назар аударған ғалымдардың көбісі халықтың дәстүрлі 
дүниетанымында «көркем образдар» ғаламы үстемдік ететінін 
байқайды. Шыныменде, қазақтар әлемді ұғымдық мағынада шегелеп 
көрсетуден гөрі, көркем бейнелермен астарлап өрнектегенді қалап 
келген халықтардың қатарына жатады. Оның бұл ерекшелігі оның 
кемшілігі болып есептелмейді, керісінше, ақынжанды халықтың 
арманшылдығын, аңқаулығын, ақкөңілділігін және даналығын білдіреді. 
Дегенмен сан ғасырлар бойы ділге әсер еткен ауыр психологиялық 

соққылар мен саяси қыспақтар бұл ерекшелікті біршама 
көміскілеп, тұмшалап тастағаны байқалады. 
Ал қазіргі кезеңде жаһандану үдерістері алып келген сұрықсыздық, 
тұтынушылық психологиясы мен дарашылдық, өзімшілдік 
философиясы қазіргі замандасымыздың санасына енбей қоймайды. 
Міне, сондықтан бұрынғы кісілікті, ізгілікті, қайырымдылықты, 
құтты, төзімділікті бәрінен жоғары қоятын халықтың санасы өзгерістерге, 
яғни трансформацияға ұшырауда. Сөйтіп, жаңа тұрпайы 
материалистік, прагматистік, тіпті, утилитарлық сипаттағы 
құндылықтар жүйесі қоғамдық санада беки түсуде. Мұндай теріс 
мағынадағы үдерістер Жер бетіндегі барлық халықтардың тағдырына 
қатысты екені байқалады. Қазақтар сол тұтастықтың бір бөлігі. 
Осыған орай қазақ халқының тағдыры абстрактілі мәселе емес, ол 
сол халықтың әрбір өкілінің бақытты өмірімен, дүниетанымымен 
астасып жататынын айтуға болады. Көк Тәңірі, 
Жер-Су мен Ұмай ананы айтпағанның өзінде, түркі халықтарының 
арғы Ата-тек туралы түсініктері тарихтың алыс қойнауларында 
қалыптаса бастаған. Көк бөрі туралы аңыздар, Ш. Айтматовтың 
және Ю. Рытхэудің көркем шығармаларында бейнеленген тотемдер 
– Бұғы ана мен Алып балық (кит) мифтің әсерлі белгілері. Тотемдік 
ілкі тек адам мен табиғаттың ішкі тұтастығын білдіретін маңызды 
дүниетанымдық түйнекке жатады. Зерттеушілер ілкі тек жалғыз 
адам әлеміне тән деп есептемейді. Ол бүкіл ғарыштық әлемді, үш 
дүниені (жоғарғы, орталық және төменгі) қамтитын көрініске 
жатады. Мысалы көшпелілер әрбір төлді бір ғарыштық стихиямен 
байланыстырады: қой – оттан, түйе – сордан, жылқы – желден, сиыр 
– судан. Бұл стихиялар (дүлей күштер) ғарыштық жасампаздықтың 
таңбалары: сиыр – өлім мен о дүниенің, түйе – жердің, «еш» деген 
түбірі бар ешкі – хаостың, бостықтың таңбасы. Кейін қазақтың 
дәстүрлі мәдениетінде тотемдік ұғымдар қалғанымен, олардың 
нақтылы көріністері өзгерді. 
Мифологияда сакральды (қасиетті) мағынасы бар сарын – 
адамның биологиялық өмірі, оның тууы мен өлімі. Қауымдағы ең 
бірінші бөлініс – жыныстық бөлініс. Оның негізінде мифологиялық
сана уақыттан тыс тұратын алғашқы абсолютті бейнелердің бірі 
– Алғашқы Ата-Ана туралы түсінікті қалыптастырады. Егер діни 
түсініктегі Адам ата мен Хауа ананы құдай жаратса, мифологиялық 
Арғы тек – табиғат туындысы. Мифологиялық кеңістіктік-уақыттық 
континиумда адам мен әлемнің арасында ешқандай алынбайтын 
кедергі жоқ. Мифологиялық кейіпкердің сөзі мен ісі синкреттік 
және тұтастық сипатта болады. Оның бірлігін жүзеге асыратын күш 
– салт-дәстүрлердің мызғымас жүйесі. Сонымен, мифологиялық 
кезеңде адам мен табиғаттың арасындағы бірлік ерекше жоғары 
дәріптелді. Скиф-сақ өркениетіндегі «аң стилі», қытайдың инь, ян 
бастамалары, Египет пен Шумердегі өліп, қайта тірілген құдай туралы 
аңыздар – табиғатпен үйлесімдікке шақыратын рәміздер. 
Мифологияның барлық халықтардың немесе этникалық топтардың 
көне мәдениетін қамтығаны белгілі. Қазақ мәдениеті тарихын 
зерттеушілер еуразиялық далада матриархат ұзақ ғасырлар бойы 
қоғамдасудың басты түрі болды дейді. Археологиялық деректер 
балалардың аналарының қасында жерленгенін дәлелдеуде. Орталық 
Азияны алғашқы зерттеушілер (Иакинф) осы өңірдегі «Әйелдер 

патшалығы» туралы деректер келтіреді. 
«Онда лақабы Суби, аты Могйе әйелдің елді 20 жыл билегені 
айтылады. Әйелдер патшалығында 10 мың түтін болған. Еркектер 
бірыңғай аң аулаумен айналысқан. Могйе ханша тау шатқалындағы 
9 қабатты ордада тұрған. Ол бес күн сайын бағынышты ханшалармен 
мемлекет ісі жөнінде кеңес өткізіп тұрған. Әйелдер мұнда өздерін 
жоғары санаған, әрі еркектерді қызғанбаған. Патшалықтың еркек, 
әйелі беттерін күніне бірнеше дүркін опалап, бояп жүргенді 
ұнатқан. Елдің негізгі байлығы – таза мыс, бояу, жұпар, тұз болып 
есептелген. Патша әйел өлгенде оның терісі сыдырылып алынып, 
сүйегі мен етіне ұнтақтар себілген. Осыдан кейін темір табытқа 
салынып жерленген. Жан иесі – «Асыла», «Орман тәңірі» болады 
деп олар сенген. Бұлардың құрметіне адам, не маймыл құрбандық 
шалынатын болған. Патшалық жерінде (Тянь-Шань тауының түстігі, 
Үндістан жағында) өсетін қырғауылға ұқсас құстың жемсауынан дән 
шықса, өнім мол болады, құм, қиыршық шықса қуаншылық болады 
деп жорыған» [1, 18–19 бб.]. 
Мифті тудырушылар өмірде өз орнын сақтап қалу үшін 
жаратылыс құдіретімен тайталасқан қайыспас, қайратты замандастары 
туралы сыр шертеді. Аңызға айналған айбынды айқасында 
адам сенімді серік, одақтастарын да сұрапыл, сұсты табиғаттың өз 
бойынан тапқан. Хумбабаға қарсы көзін аштырмай үрлеп, ышқынып, 
сегіз дүлей жел көтерілді. 
Төтенше қимыл-қарекет шығарманың жалпы шабытты, асқақ 
қуатынан, әсірелеу әуенінен, сом да шымыр кейіп-көріністер бітімінен 
ап-айқын аңғарылып-ақ тұр. Қаһармандар жаратылыс жанымен 
жарасып жатқандығы соншалық, сұмдық қиянат-кедергілердің бәрін 
жеңіп, өз үстемдігін асырған кезде де, олар бәрібір төл табиғатты 
көкейтесті бір мұратына жеткізген боп шығады. Жаратылыстың 
өзіне сарылып күткен тыныштығын сыйлайды. Хумбаба құлап, жын 
шашқан есірік мүшелері түгел өліп тынған сәтте асқар таулар мен 
орманды шыңдар да жайланып сала берген. 
Шумер мифтері қазақ дүниетанымына арналған кітапта бекер 
келтірілген жоқ. Еуропаорталық ұстанымнан көтеріле білген 
ғалымдар мен мамандар, шумер өркениетінің ілкі түркілік мәдениетпен 
үйлесімді байланыстылығы туралы нақтылы ойлары мен 
дәлелдерін алға тартады. Бұл мәселені алғашқы көтергендердің бірі 
– Олжас Сүлейменовтың «АЗиЯ» кітабынан осы жөнінде кейбір 
үзінділер келтірейік: «Материалдық мәдениеттің бүкіл тарихын 
сұлулықтың әсемпаздықпен, бейненің затпен, поэзияның сөзбе-сөз 
ұғынықтылығымен толассыз күресі деп есептеуге болады. Археолог 
Булли Шумердегі бір обадан суреті бар металл тостаған табады. … 
Евтюхова мен Кисилев Алтай қорғандарын қазу кезінде жазулы 
металл ыдыстарға тап болады. …Ақышев Алатау бөктеріндегі 
қорғаннан бүйірінде жазуы бар металл тостаған табады. 
Бұл үш уақиғаны жеке-жеке, бір-бірінен бөлек, байланыссыз 
қарасақ, әңгіме кездейсоқ металл тостағандар туралы болып қала 
бермек. Ал бәрін ой сабағына тізсек, шашыла түскен әріптерді 
тізбектеп, сөз құрастырамыз. Әрине, ол сөзді оқи алуымыз, оның мәнмағынасын 
бір дегеннен түсіне қоюымыз екіталай. Ол – болашаққа 
аманат. 
Мен Шумерге бет бұрдым: өлікті жерлеу жоралғысында металл 

ыдыстарға шумерліктей мән берген жұрт жоқ. Бірін-бірі мыңдаған 
шақырым ғана емес, мыңдаған жылдар ажыратып жатқан екі 
қорғанның сипаттамасын салыстырып оқып бажайлаңыз: «Өліктің 
жібек киімі болған. Бас жағында түркі руникалық жазуы түскен. 
«Құдіретті» және «Қожайын-ие» деп жазылған күміс тостаған тұр» 
[2, 27–90 бб.]. Шумер бейіттерінен табылған металл тостағандардың 
бәрінің бірдей жазуы бар деуге болмайды. Алтай өңірі туралы осыны 
айтамыз. Бәлкім, тостағанға киелі мән дарытқан жазу емес, тұрпаты 
мен металл шығар. 
Тостағанның рәсімдік маңызын арнайы айқындай түскендей 
сахара төсіндегі тас балбалдар да қолдарына ыдыс ұстап тұрады. 
Низамидің айтуынша, көшпелі түркілер мұсылман дінін қабыл- 
дағанға дейін Тостаған ұстаған Қатынды тәңірі тұтып, мінәжат 
еткенін жазады. Алтайлықтар қорған басындағы тас мүсінді өлген 
адамның бейнесі деп түсінгендіктен Қатынды мұрты бар тас ер адамға 
айналдырады. Алтайлық «ер» мүсіндердің қолындағы ыдыстар 
нақ осыдан айнымайды. 
…Шумер мен түркі мәдениетін салыстырудан туған ұқсастық 
тегін емес. Шумердің де өзіне тән тостаған ұстаған киелі әйелі болды. 
Бірақ ол әйел вавилон жазбаша деректерінің арқасында өзінің тәңірі 
құдіретін сақтап қалды. Вавилонша – Иштор, қайта тірілу тәңіриясы, 
Иштор оттың, көтеріліп келе жатқан күн – Тамуздың анасы. Көне 
миф Иштор жер асты әлеміне түсіп, Тамузды тауып алып тірілтеді 
дейді. Қолындағы ыдысты бауырында қысып ұстаған Иштордың 
мүсіншелері бар. Жайдақ графикалық бейнеден көлемді мүсіндік 
бейнеге көшкенде еңкейтілген тостағанға айналған иероглифі – 
күннің көзі. 
Өлген адамның қолына немесе басына жақын қайта тірілудің 
кепілдемесі ретінде іші толы тостаған қойылған. Ал тостаған сынса, ол 
адамның бір жылдық өмірі деген ырым. Ұйқыға кететін падишаның 
жасы қанша болса, көріне сонша қыш немесе ағаш ыдыс салады да, 
күлпәршесін шығарып сындырады. Сынбайтын металл ыдыс қайта 
тірілу идеясын бейнелейді. Еңкейтілген тостаған ұстаған қайта тірілу 
тәңірия Иштордың мүсіні зираттың басына орнатылады. 
Өлген адам күн – Тамузға ұқсатылған, Иштор тәңірия оған қайта 
жан бітіруге тиісті болған. Иштордың еңкейтілген тостаған ұстап, көр 
басында тұруы сондықтан. Қазақтарда «тамыз, тамыз, тамыздық!» 
деген өлең қайырмасы бар. Үйлесу-үйлеспеуіне қарамай-ақ кез 
келген халық әнімен айтыла береді. Маған бұл күн тәңірісі Тамызға 
мінәжат ретінде айтылатын аяттың ең сүбелі тұсының жұқанағы 
болып көрінеді. Ежелгі Алдыңғы Азияның құдайға жалбарынуға 
арналған дұғаларының кейбір нұсқалары осы күнгі тілдерде халық 
әндерінің қайырмасы түрінде сақталып келеді. 
Монғолиядан Венгрияға дейінгі жалпақ дала аралығына тізілген 
қорғандарда тостаған ұстаған тас әйелдер мүсіні – адамды қайта 
тірілтуші тәңірия Иштордың бейнесі тұрғандай. Өлікті тәңіршілдік 
рәсімімен жерлеудің бірден бір белгісі осы тас мүсіндер болмақ. 
Тәңірге табынудың өзекті идеясының ең соңғы діндерден 
айырмасы қандай? Әрине, қайта тіріліп, жер бетінде бәз-баяғы адам 
бейнесінде одан ары өмір сүре беруге сену. Ұйықтайсың, оянасың. 
Не 1) саршұнақ пен шөп (егер сен жер перзенті болсаң) болып; не 
2) күннің көзі (егер сен Көк перзенті болсаң) секілді оянасың. Күн 

көтеріліп, аспан көгінде жартылай шеңбер жасап өтеді. Батарында
қызыл мәуіті шұғыла шашады да көзден ғайып болады. Әлемді 
қараңғылық жабады. Көк күмбезінде жылтыраған жұлдыздар 
жымыңдай бастайды. Күннің өлімі – түн. Осы бір ұғым тәңіршілдік 
жерлеу ғұрпының негізі болған. Бұл ғұрып алғаш рет ерекше 
құбылыс ретінде Шумерде қалыптасып, бой көрсетеді. 
Көне шумер жазуында түннің таңбасы: аспан күмбезі мен 
жұлдыздар. Ол сонымен бірге түнек, қараңғылық, өлім. (Таңбаны 
төңкерілген тостаған ұғымының дамуы деп түсіндіруге болады. 
Жаңбыр себезгілейді. Ежелгі диқандардың әдет-ғұрпында өлім мен 
себезгілеу қатар жүреді, сондықтан аспаннан жаңбыр тілегенде құрбандыққа 
адамды шалады, яки өлген адамды жерлегенде бейітке 
су себеді. Бірінсіз бірінің күні жоқ деген философиялық теңдеу 
шешімін оп-оңай табады: егер себепші өлім болса, себезгілеу соның 
салдары, керісінше Көк перзентінің бейіті оның таңбасы секілді 
күмбез тәрізденіп жасалады). 
Азияға келгесін түркілер көк құдайды – тәңіріге табыну салтын 
монғолдармен бөліседі. Бұл халықтардың ежелден мәдени 
ортақтастығы тілдеріне әсер етті. Ортақ лексикасының көптігі мен 
кейбір емлелік жағдаяттардың ұқсастығы тіл мамандарына монғол 
және түркі тілдерінің тектік туыстығын анықтауға, сөйтіп олардың 
басын қосатын алтай баба тілі деп есептеуге мүмкіндік берді. «… 
Тәңірімен ең кейін ажырасқан қыпшақ тайпалары болды. Олар 
өздерін бабаларының өткендегі ұлы істерін жалғастыратын өздерінің 
қыпшақ деген есіміне жансауға желідей жармасты»[3, 262–274 бб.]. 
Мифологиялық санада сақталған ру басының арғы тегі 
тотемдік жануар немесе оңғұнмен (фетиш) байланыстырылған. 
Археологиялық зерттеулер, мысалы, ғұндарда оңғұндарға табыну 
жан-жақты дамығанын көрсетеді. Ғұндардың атақты шаньюйлерінің 
(Шоңлы) бірі Учжулю жерленген деп топшыланған Нойан-Ула 
қорғанынан (1911 жылы П. Козлов бастаған экспедиция ашқан) 
табылған бұқаның суретіне қарағанда, оны «ғұн» деп енгізді. Бұдан 
байқалатын бір ұқсастық, сақ-массагеттер сияқты ғұн тайпаларының 
да тотем (онғұн) жануарлары болған. «Есік» обасынан шыққан сақ 
бекзадасының маңдайындағы алтын арқардың мүсіні оның онғұны 
арқар екенінен дерек береді. Ру басылардың сакральдық билігі тек 
олардың қоғамдағы орнын фетиштендірумен қатар, туысқандық 
қауымға тән тотемдік сенімдермен де нығайтылған. Арғы тек (тотем) 
тек қауым-фратрияны ғана емес, сонымен бірге бүкіл ұлысты 
біріктіретін магиялық бейнеге жатады. Грек тарихшысы Геродот 
скифтердің тотемдік аңыздарына ерекше көңіл бөлген: «Олардың 
шежіресі бойынша, Зевс құдай мен Борисфен өзенінің қызынан
Тарғытай, Тарғытайдан Липақсай, Арпақсай, Қолақсай туады. Ал 
эллиндердің әфсанасында Геракл Герион өгізін қуып жүріп, атынан 
айырылып қалады. Атын іздеп жүргенде, қалың орман ішінен Ехидна 
деген жылан-қыз Гераклге тиеді. Жылан-қыздан Агафирис, Гелон, 
Скиф туады-мыс. Келтірілген аңыздың қай-қайсысы да скиф тегін 
гректермен, Еуропа жұртымен туыстастыруының түптің түбінде 
шындығы бар деп қарауға әбден болады» [1, 26 б.]. 
Жаңа тас дәуірінен бастап ру басылар басқа қауымдастарынан 
бөліне бастайды және бұл олардың ритуалдық дәнекершілер қызметінен 
де туады. Әдетте, ақсақалдар дәстүр-рәсімдердің тасадағы 

мазмұнын терең меңгергендіктен басқа қандастарының арасында 
киелі адамдарға айналады. Егер әскери демократия батырлардың 
дараланып шығуына әсер етсе, ілкі тектерді антропоморфтандыру 
ру басыларының мәдени функцияларын күрделендірді. Осы кезеңде 
адам мен дүниенің жаратылуы туралы этнологиялық, ру мен 
тайпаның арғы тектен бергі тарихын баяндайтын генеалогиялық 
мифтер мен арғы аталардың ерлігін жырлайтын поэтика қалыптасады. 
Е. Тұрсынов қауымның жіктелуінде бүкіл тайпаға ортақ 
тотемнің индивидуалдық қозғаушы-пірмен (нагуальмен) ауысқанының 
үлкен рөл атқарғанын атап өтеді. Ғалым бұл үрдісті екінші 
мифологияландыру деп атайды. Ру басылар нагуальдары ең мықтылар 
деп есептелген. Кейін бұл түсінік тектілік ұғымының пайда 
болуына әкелді. Текті адам деп шыққан тегінде атақты аталары көп 
кісілерді айтады. Әрине, алғашқы мифлогиялық арғы тектер бірден 
жоғалып кеткен жоқ. Олар, әдетте, жаңа тарихи кейіпкерлермен 
синкретті көріністе болды. 
Ру басыларының қауымнан дараланып бөлінуінің тағы бір 
әлеуметтік-мәдени негізіне көшпелі қауымдағы ақсақалдардың 
билігі (геронтократия) жатады. Бұл әлеуметтік құрылым қауымдық 
меншік шытынап, негізгі тіршілік құралдарына (көшпелілерде – 
малға) индивидуалдық меншік пайда бола бастаған кезде өз нышанын 
береді. Патриархаттың матриархатты ауыстыруы нәтижесінде 
еркектердің рөлі бірінші орынға шығады және ру басылар, көсемдер, 
әскер басылар, т. т. олардың арасынан таңдалып, алынады. Шын 
мәнісіндегі әлеуметтік мұралану тек аталық құқықта жүзеге аса алады. 
Э. Фроммның пікірін қайталасақ, аналық қоғам қауымшылдықтың 
тірегі болса, аталық қоғам тарихтағы индивидуалдандыру 
үдерісін бастап берді. Патриархалдық қатынас-тар геронтократия 
мен арғы текті әсірелеуге сүйенді. 
Ата-бабалар рухына сыйыну арғы тектерге магиялық (сиқыр) 
күштердің иегері деп сенумен де байланысты. Мұны Ш. Уәлиханов
адамдар жай тасымен 
«отты нөсер» жаудыра алған. Мысал келтірейік. Қазақ жәдігері 
аспанға бұйыра сөйлейді: 
Кел, кел, бұлт, кел, бұлт, 
Екі енеге тел бұлт. 
Ағысы қатты сулардан, 
Ширай соғып кел, бұлт. 
Шөптін басы жерлерден, 
Жүгіре соғып кел, бұлт. 
Қайың басын қайыра соқ, 
Арша басын айыра соқ. 
Тобылғы басын толғай соқ, 
Атан түйе жыға соқ… [4, 30 б.]. 
Ата-бабалар культі ежелгі онғұнға (фетишке) сенуді өз мақсаттарына 
пайдалана білген. Онғұнға табынудың түркі тайпаларындағы 
бір көрінісі ата-бабалардың жібектен, киізден, ағаштан 
қуыршақ бейнесін жасап, соған сыйыну еді. Х ғасырдағы араб 
тарихшысы Абу-Дулефтің жазуына қарағанда, қарлұқтар ата-баба 
аруағы өлмейді, жебеп-желеп жүреді, өлім өмірдің жалғасы деп 
білген. Сондықтан да 576 жылы Истеми қаған өлгенде, онымен бірге 
қабіріне тұтқындар өлтіріліп салынған, азық-түлік, сауыт-сайман 

бірге көмілген. 
Магиямен билікке жету мотиві түрік тайпаларының арасында 
кең тараған. Мысалы, араб саяхатшысы Ибн-әл-Факих (10 ғ.) 
мынадай бір аңызды жазып алған екен: «Оғыз елінің ханзадасы 
Балқиқ Джайбүйұлы, кейбір деректерде басқа ханзада туыстарымен 
араздасып Шығысқа кетеді. Ол ауыр жол азабын шегіп, бір асқар 
тауға жетеді. Бұл таудағы сиырлар аузына тістеген тасын күнге 
қаратса, қайнап тұрған ыстық күн көзіне бұлт шығады екен. Сол 
бұлттың көлеңкесіне жайылады. Мұның қасиетті жады тасы екенін 
білетін ханзада еліне әкеледі, өзі хан болады-мыс. Таним Ибн Бахр 
мұндай тастардың тоғыз оғыздар (ұйғырлар) патшасында бар екені 
жөніндегі аңызды келтіреді. Автордың нандыра жазуынша, ондай 
тас Халиф Махдидің (8 ғасыр) заманындағы ұйғыр ханы Бұқа тегінде 
болған-мыс» [1, 126 б.]. 
Жоғарыда келтірілген аңыздардан алғашқы қоғамдастықтарда 
жеке билік тек сакральды, дәстүр мен салттық сананың күші 
арқылы бекітілетінін көреміз. Әрине, ата-бабалар қиын-қыстауда 
арқа сүйейтін тірек бола алады. Бірақ, оларға сай құрмет көрсете
алмаған жағдайда арғы тектер кесірлі күштерге де айналып кетуі 
мүмкін. Сол себепті ата-бабалар культі жіктеле басталған қауым 
ынтымақтастығын сақтайтын басты фактор еді. Мифтік уақытты басқа типтер ауыстырғаннан 
соң да тотемдік 
түсініктер халық жадында архетиптік қызметін атқарып, басқа бір 
рәміздер мен таңбаларға айналады. Мысалы, Көкбөрі жаугершілік 
және бостандық үшін күрес заманында қайсарлыққа шақырған 
рәміздік рөл атқарған. Мифтің тағы бір ерекшелігін мәдени 
дисперсия немесе синкретизм деп атауға болады. Әртүрлі әлемдер 
мен мәдениеттердің тоғысуы, уақыттық кезеңдердің бір-бірімен 
араласып кетуі, қиял-ғажайып оқиғалардың тұрмыс шындығымен 
бірге жүруі – мифтік санаға тән құбылыс. Мысалы, «Қобыланды» 
эпосы қыпшақ тайпаларының сыртқа жауларымен күресін бейнелейтін, 
нақтылы тарихи хронотопы анықталған батырлық жыры. 
Алайда, бұл эпоста кездесетін Құртқаның шешесі Көктен кемпір, 
Баба Түкті Шашты Әзиз бейнелері исламға дейінгі мифтік 
кейіпкерлер болып табылады. Сақтар мен савроматтардағы отқа табыну ғұрпы о баста күнге 
табынудан шыққан. Күн мен от зұлым, қас күштерден қорғап, 
тазартады деген ұғыммен молаларды өртеп тазарту әдеті савромат, 
сақтарда көп кездеседі. Ғұндар мен үйсіндер, сақтар қабірлерінен 
жиі шығатын қызыл бояу сол қасиетті күн мен оттың рәмізі болған. 
Тотемдік және магиялық ескі түсініктер тұмарлар асудан, тас 
моншақтар қадау, киімге құс қауырсындарын тігіп алудан, ұлу, 
жылан бас сүйектерін тағудан байқалған. 
Скифтердің де, ғұндардың де өмір салтында жауынгерлік 
асқақ рух күшті дәріптелген. Сондықтан да наным-сенімдер сақғұн 
қоғамының тірегі – жауынгерлердің соғыс қабілетін, соғыстағы 
женіске деген сенімін нығайтуға қызмет еткен. Мұны Геродот 
жазатын скиф жауынгерінің әдеттегі тұрмысынан да көруге болады. 
Геродот: скиф заны бойынша жауынгер өлтірген жауының басын 
патшаға әкеліп сыйлық алады. Одан кейін жауының бас терісін 
сыдырып илейді де, бет орамал жасайды, – деп жазады. Мұндай бас 
сүйектен жасалған тостағандармен өте қадірлі қонақтар ғана шарап 
іше алатын болған. Және қонағына кімнің бас сүйегі екенін, қандай 

жағдайда қаза тапқанын әңгімелеп отыру үй иесінің меймандостық 
пейілін танытқан. Бұл жазба естелікті оқи отыра, б.з.б. 176 жылы 
юечжилерді Лашын шауып олардын көсемі Қадалының бас сүйегінен 
шарап ішетін тостаған жасатқаны еске түседі. Біреуі Азия құрылығының 
түкпірінде, біреуі Еуропаның төрінде жатқан ғұн-скиф 
ордаларынын әдет-салты, жауынгерлік дәстүрлерінің өте ұқсастығы 
таңқалдырады, әрине бұл тегін ұқсастық емес. Мұнда әріден үзілмей 
келе жатқан терең байланыс бар деп айтуға болады. 
Ғұндар да, скифтер де өздерінің атамзаманнан қалыптасқан көне 
заң-жоралғылары мен дәстүрлерін қадірлеп, берік сақтаған. Мұны 
мына оқиғалардан көруге болады. Скиф патшасы Спаргапифтің 
(Спарғаби) шөбересі, Ликтің (Лек) немересі, Гурдың баласы Анахарис 
ханзада Эллин (Грекия) елінде тәрбиеленіп, өз елінің әдет-салтынан 
алыстайды. Мұның есесіне грек құдайларының құт-бейнелеріне 
құлшылық жасайды. Анахаристің Эллин дінін ұстанып жүргенін 
сезген бауыры Иданфирс (Атанберіс) оны өз қолымен өлтіреді. 
Ариапиф (Арияби) патшаның эллин қызы әйелінен туған ұлы Скил 
(Ескел) де эллин әдет-салтын қабылдайды. Бірақ, бұл қылмыс білініп
қалады да, ол Фракияға қашып кетеді. Скифтердің сол кездегі патшасы 
Оқтамасад (Оқтамасат) Фракияның патшасы Ситалкен оны (Скилді) 
қайтартып алып, басын шапқызады. Міне бұдан скифтердің көшпелі 
өмір дәстүрлеріне адал болғаны, әрі оны барынша берік ұстанғаны 
көрінеді. Олардың ұғымынша, жалбарыну әдет-салттарымен 
білдіріп отырған; «Вэйшу» және «Суйшу» жылнамаларының деректеріне 
қарағанда, күн сәулесімен хан ордасына, әрбір отбасына аса 
рақымды нұр кіреді деп білген. 
Түріктердің ең үлкен құдайы Тәңірі – көк, аспан құдайы болды. 
Күн мен ай, жұлдыздар да сол көк тәңірінің ең жақын көмекшілері, 
жер құдайы – төс, табиғат-жаратылыс иесі – Алтай, «иер-суб» иесі 
болады деп, оған да құрмет көрсетілді. Жыл сайын 5-айдың орта 
шенінде ру-ұлыс адамдары жиылып аспан рухтарының құрметіне 
құрбан шалып, жалынып-жалбарынады. Ертеде Саян тауын 
мекендеген угралардың туысы нгасандарда күнге табыну бертінге 
дейін сақталған. Олардың түсінігінше, көк аспан ең үлкен құдай, 
күн қызметші, күн сәулесі – сансыз жіп, әлемдегі өсімдіктерді 
қоректендіріп, оны аспан құдайымен байланыстырып тұрадымыс. 
Ертедегі түркілердің көк тәңірі, күн туралы ұғым-нанымдары 
нгасандардың нанымдарына ұқсас болған. 
Түркі тайпаларының тағы бір құрмет көрсететін кереметі 
ата-бабалар аруағы. Олар өздерінің арғы тектері мекендеді-міс 
деп аңыз етісетін, Алтайдағы ерекше үңгірге барып ата-бабалар 
аруағына құрбандық шалып отырды. Ең алдымен Жужанға (ау-арға) 
бағынған, Ашина әулеті Ергенекөңге қалай тап болып еді, деген 
сауалға тағы да орта ғасырлар аңызы жауап береді. 93 жылы ғұндар 
Алтай, Тарбағатайдан асып батысқа көшкенде, ғұндар шаньюінің 
біреуі Көк тәңірі құрметіне өзінің сұлу қызын қалдырып кетеді. 
Алтайдың құз-қиялы шатқалында жалғыз күн кешкен қызды көкбөрі 
айналдырады… Сол бөріден қыз ұл табады. Бұл ұл күллі телес 
тайпасының, сол қатарда түріктердің де арғы атасы болып саналадымыс. 
Көшпелі тайпалар арасында өздерін осындай тамылардан 
тарату, содан жаралдық-мыс деп аңызға айналдыру, ең көне онғұн 
(тотем) тұту сенімін көрсетеді. 

Онғұн да түркілер санасында ұзақ сақталған сенім иесі деуге 
болады. Бұған Иби-ілбіс (ілбіс), Юигу-Үкі-Көкек хан, Боли-Бөрі хан 
аттарының о бас-тағы онғұндарды пір тұтудан, соның жебеп-желеуіне 
үміт артудан қойылған есімдер екені белгілі. «Тарихтағы Юкук хан 
Ташкент көгалынан Енисейге дейінгі байтақ өлкені билеген айбынды 
әмірші. Илбіс Дулу хан атағымен таққа отырған Көкек хан... Қытайға 
қарсы күштерді біріктіруші, аса дарынды басшы. Ол терістік- 
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) 
тегі қырғыз, яғма-найман, қарлұқ, басмындардың, түстіктегі дулат, 
түркеш, нушиби, күнгір тайпаларының тоғысатын жеріне – Тәңірі 
тауының (Тянь-Шаньнің) терістік салмауына Беш-балық қаласын 
салдырып, түркілердің саяси-экономикалык кіндігі етпек болады. 
«653 жылы дүние салған Көкек ханның әдебиеттегі бейнесі «Манас» 
жырының «Көкетай ханның асы» деген бөлімінде аса жарқын 
көрсетілген. Жырда түркештердің ел ағасы, айбынды қолбасы Баға 
тархан – Көкетай ханның ұлы биі – Байдың ұлы Бақай аға болып 
бейнеленеді. Баға тархан 740 жылы Құлан қаласы түбінде болған 
зор шайқаста Шығыстан келген жаулаушы әскерді ойсырата жеңген 
адам. Бұлармен қоса, батырлық жырында көп дәріптелетін Манас, 
Қосай, Көкше, Бағыс, Үрбі, Бекіт, Шекіш, Алмамбет қатарлы адамдар 
Ташкенттің, Әндіжан мен Тараздың, Бешбалықтың өркениетке 
қол созып тұрған сәулетті сарайларын, айбарлы қорғандарын жатжұрттық 
басқыншылардан қорғаған ежелгі заман ерлері. Түркілердің наным-сенімінің кейбір жақтары 
өлікті жерлеуінен 
де байқалады. Өлген адам киіз үйге, не шатырға қойылады. Туыстары 
бір-бір мал әзірлеп, өлік жатқан үйдің жанына байлап, өздері атпен 
үйді (жеті дүркін) айналып шығады, жетінші ретінде үйдің есігі 
алдында пышақпен өз беттерін тілгілеп қандайды. Осыдан кейін 
жылау, жоқтау басталады. Көктем не жазда өлгенде шөпжапырақ 
сарғайған күзде жерлейді, күз бен қыста өлсе ағаш бүрлеп, жер 
көгергенде жерлейді. Моланың басына өлген адамның тас мүсіні 
тұрғызылады, тіршілігінде өлтірген жауларына тас балбалдар 
қойылады. Құрбандыққа әкелген (сойысқа) малдардың басын 
қада-қада ғып мола басына іліп кетеді. Өлікті жөнелту салтындағы 
көктемде өлгенді күзге, қыста өлгенді көктемде жерлеуі, сол ұзақ 
уақытқа мәйітті сақтау тәсілі хақында жылнамалар ештеңе айта
алмайды. Соған қарамастан, көшпелілерде оны ұзақ сақтаудың 
өзіндік тәсіл-тәжірибелері болған сияқты. Бұған қырғыз халқының 
батырлық жыры «Манас» жауап берсе керек. 
Өлең жолдарынан көрініп тұрғандай, өлікті ұзақ сақтау қамымен 
оның етін сүйегінен қырып алатын, әрине мұндай тәсіл алыста 
қайтыс болған жауынгерді туған жеріне жеткізіп жерлеу мақсатынан 
туып, кейін келе бүкіл көшпелі тайпалар салтына сіңісіп кеткен 
болса керек. Жырда аса көркем баяндалуына қарағанда, түркілер 
қадірменді адамы өлгенде оның басына сәулетті күмбез, биік тас 
оба тұрғызып отырған. Мұндай аса белгілі ескерткіштердің біздің 
дәуірімізге жеткендері Манас, Қарахан, Алашахан күмбездері. Қозы 
Көрпеш – Баян сұлу тас обасы т. б. Көне дүние көшпелілері үшін су – шейіттер патшалығы. 
Оған 
кеткендер қайтып оралмайды. Жер тіршілігіне ұқсас құралғанына 
қарамастан, бұл – қыршын өмірлерді қылғып жұтып жатқан мүлдем 
басқаша әлем – су асты әлемі. Көзге көрінбейтін Албасты осы 

әлеммен сабақтас, екіқабат әйелдердің ажалы содан, өкпесін ұрлап 
алып, суға атып жібереді. Албасты туралы Гильгамеш дастаны 
мифологиялық суреттерге тұнып тұр. Бірақ соның өзінде де ол 
эпикалық дәстүрлермен келісті дараланған. Жын-пері, құбыжық, 
құдайлар мейлінше молдығына қарамастан, мифологиялық үлгілер 
мұнда керемет көркемдік мәнісін тапқан. Эстетикалық айырықша 
қадір-қасиетке бөлініп, біраз өңделіп, қорытылып, жаңа ұғыммен, 
дүние туралы жаңаша түсінікпен байыған. Жаратылысты тәуелсіз, 
ақиқат бар болмысымен жан-жақты тану талпынысы кәдімгі іс 
адамы қызметімен өрістес тұтас бір мифтік мәнердің қалыптасуына 
қолайлы негіз қалаған Шаманизм натурфилософиялық негіздегі әсерлене жүргізілетін 
емшілік практикасына жатады. Ол – рухани мәдениеттің мистикалық 
тәжірибесінің типтік көрінісі. Осы жөнінде қазақ бақсылығынан 
бір дерек келтірейік. Мысалы, Алматы облысында тұратын қаңлы 
руынан шыққан бақсы Ержұма Есжанов жынданып ауырған бір 
жас келіншекті емдеу үшін жирен айғырды дайындап, ойын үстінде 
сол айғырға мініп, жерде жатқан ауру келіншекті аттың тұяғымен 
басып емдеген деседі. Қызылордалық бақсы Табын руынан шыққан 
Беркінбай-қалпе (Беркінбай Бекниязов) әуелі аруақтарын шақырып, 
сарын айтып, емдеу тәсілін солардан біліп отырған-мыс. 
Бақсының зікір салуы адамның тылсымдық дүниесін оятуға 
бағытталған. Бұл ішкі шексіз болмыс пен рухани бірігудің тәсілін 
іздеу. Бұл тәсілді бақсының ойыны деп те қарастыруға болады. Бақсы 
ойыны кезінде дүниені жаратушы рөлін атқарды, ол айналады, 
ғарыштық тұлғалық деңгейде оны қайталайды, мистикалық тұтастану 
арқылы жақсылық пен жамандықты айырады, зиянды қасиеттерді 
көшіреді, аластайды, қамап қояды. Демек, аңыздың бұл 
айтқандары да бақсы ойынының тәртібіне сайма-сай келіп отыр. 
Күйді құмартып тыңдап отырған бүкіл аң, құс, өзен, т.с.с. – жер-су 
иелері, жалпы табиғат иелері, бақсының күй тартып, сарын айтып 
шақыртқан жын-перілері екендігін байқау қиын емес. Бақсы күй 
тартып, сарын айтқанда шалғай жерлерде, өлілер дүниесі мен жоғарғы 
дүниеде тұратын жын, аруақтарын, тірілер дүниесін мекендейтін, 
тау-тастарда, өзен-суларда, орман-шөлдерде тұратын «иелер 
жиналыңдар» деп шақырады.
Көне түркілердің діни-мифологиялық тағылымдарына тоқталар 
болсақ, Орхон руникалық жазбаларының мән мәтінінде Тәңір,
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) 
Ұмай және Жер-Су наным-сенім ұғымдары берілген. Атап 
айтқанда, макрокосм ежелгі түркілерді Жоғары, Орта және Төменгі 
трихотомды әлемдерге бөлген, олардың арасында жанды заттар, 
құдайлар және перілер болған. Бұл трихотомды концепция әлемнің 
көлденең моделін тігінен суреттейтін үлгісімен толықтырды. Оның 
ойынша, Көк Тәңірі Жоғары әлемнің билеушісі және көне түркі 
пантеонының құдайы болды. Көк Тәңірі басқа құдайлармен бірлесе 
отырып, адамдардың тағдырын билеген. Тәңір қағандарға билік пен 
даналықты сыйлады. Жоғары әлемнің тағы бір құдайы Ұмай ана 
адамзат баласына өмір сыйлаған. Өлім көне түркі мифологиясы 
бойынша Эрклигтің қолында. Түркі мифологиясы Орта әлемде 
«Жер-Суды» киелі санады. 
Аспан ғарыштың бөлшегі ретінде мифологияда және ОрхонЕнисей 
жазбаларында «Көк-Тәңірі» деп аталады. «Көк аспан» – 

ұшу, көтерілу секілді етістіктермен сипатталады. Ал жер көне түркі 
мифологиясында төрт бұрышты, шаршы кеңістік. Күлтегіннің 
жазуында «Төрт бұрыштың бәрі жау еді» деген мәтін түркі әлемінің 
дүниетанымдық шекарасын көрсетеді. Ышбара қағанның хатында 
өздері мекен еткен аймақтан тыс мекенде «төрт теңіз» бар екендігі 
суреттеледі. Оны жердің төңірегіндегі әлемнің мәңгі өзгермейтін 
негізі немесе әлемнің шегі деп түсінуге болады. Руна ескерткіштерінің 
авторлары үшін әлемнің құрылысы көгілдір аспан адамдар мекен 
еткен әлемді яғни жерді жауып тұратын төбе. 

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: