Бағдарламасы бойынша жарық көрді Кітапты жүйелеп, баспаға əзірлеген немересі Нəзік Мəми Айтхожа М

233
тағдырдың  қақпағы  болу,  ата-ананың  жүзі  түгіл,  моласын 
сағыну, туған жердің, судың, ауаның иісін сағыну.
Қазақ    халқының    қазір    белгілі  болып  отырғанындай 
қаншама  бөлігі  кешегі  кер  заманның  қырсығынан  əлемнің 
түкпір-түкпіріне  шашылып  кетті.  Бұ  жақтағысы  онда,  о 
жақтағысы  мұнда,  бала  əкеден,  қыз  анадан  айырылып,  бүкіл 
халықтың  аңыраған  азасы  жерді  жаңғыртты.  Біздің  қазақтың 
көрмегені жоқ. Мұндағы мəңгүрттік өзіне басқа. 
Туған  жерді,  туған  Отанды,  Қазақстанды,  ұлтын,  елін 
сағынып, сонау-сонау жат жұрттан, шет мемлекеттерден мынау 
егеменді,  дербестік  алған  қазақ  еліне  қазір  ағылып  жатқан 
қазақтар  қаншама!  Олардың  ғаламат  сағыныш  сезімдерін 
түсінер ме екенбіз біз?!
Керісінше, біздің көрген темір арқан, тікенек қамалдан əрі 
қарай  отыз  жыл  бойы  өте  алмай,  туған  жерін,  суын,  тауын, 
желін сағынғандар, зар болғандар қаншама!
Марфуғаның  мына  кітабының  асқан  құндылығы,  биік 
мағынасы  сол  осынау  дəл  бүгін  жарыққа  шыққан  тарихи 
бостандықты,  адами  жүрек  еркіндерін,  сол  еркіндік  арқылы, 
сыртқа  тепкен  сұрапыл  сағыныш  сезімін  бүгінгі  қазақ 
поэзиясында ол, Марфуға тұңғыш жырлап отыр. Жырлағанда 
қандай,  жүрегің  анамен  қоса  жылап  отырып  оқисың.  Оның  
өлеңдерінен адам тағдырын танығандай боласың. Бар мəселе 
осында. 
Осынау  əрі  жаңа,  əрі  ұлы  тақырыпты  толтыра  жырлаған 
«Қайран  Талқы  таулары-ай»  деген  көлемді  топтама,  үлкен 
цикл аталған кітаптың тең жартысын алып жатыр. Қалған бө-
лімдердегі топтама өлеңдер мен поэма, жолсапар əсерлерінен 

234
туған  оларға  жаңа  шығармалар,  ақындық  тəңір  дүниелер. 
Алайда,  алғашқы  бөлімінде  əсерінің  күштілігі  сондай,  көпке 
дейін  қиялыңды  тұсап  жібермейді,  көңіліңді  елгізіте  береді, 
терең  тебіреністен  арылмайсың.  Мысалдар  келтіре  бастасаң, 
ол  кестелерді,  əсем  жолдарды,  құйылып  түскен  өрнектерді, 
сезім иірімдерін ұзақ аралауға тура келеді. Дегенмен, бірнеше 
жолдарды келтіру керек шығар. 
Келсем де бір ғасырдың жартысына,
Тағдырдың түсіп келем талқысына,
Бөлініп, жарылудан көз ашпаған 
Қайтейін, қазағымның халқы, сірə!
Көңілім жүрмесем де басып ерен,
Ойымды саған айтар ашық өрем, 
Туған ел! Саған арнап өлең жазам,
Көз емес, жүрегімнің жасыменен.
«Талқымен  сырласу»  деген  өлеңмен  Қытайдағы  атаме-
кенімен  отыз  жылдан  соң  жолыққан  ақын  толғаулары  баста-
лады. Сонда:
Тартса да қаншама көп халқы қайғы,
Сыр шертпей отыра алмас Талқы жайлы.
Талқыны ауызға алмай,
Ей, халайық!
Менің де ойым биік шалқымайды.
Айналып түссе-дағы аспан жерге,
Үмітім онсыз менің баспайды өрге.
Күрсінбей,

235
Күні өтпеген балаң едім,
Байланған  көкірегі жастай шерге.
Сəл мұрсат берсе, шіркін, уақыт маған,
Туған жер!
Дəм-тұзыңды татып бағам.
Қойныңнан қойтас құрлы орын алсам,
Болар ма,
Менен асқан бақытты адам! –
дейді  ақын. Одан əрі:
Қайран Талқы таулары-ай!
Биік неткен,
Самалын сипап жатыр сүйіп беттен.
Білмейтін қадіріңді балаң кезде,
Кешір, сендей сұлуды
Қиып кетсем!..
Қыран жүр қиянақта батыл самғап,
Биікте жүріп кімге ақыл салмақ?
Ал менің мынау нəзік жүрегімде
Бара бар жартасыңа жатыр салмақ, –
дейді. Сəлден соң:
Бəлкім,  ол – періштедей пəктігінен,
Талай  жыл мені күтіп жатты білем.
Өзіңе созған қолым жетпесе де,
Қанатын жүрек құсым қақты кілең.
Өлеңнен болмаған соң басқа жақын,
Ой сергек  сезімімді басқаратын.
Адасқан айдыныңнан аққуыңмын,

236
Қақтырған армандары қос қанатын.
Жаныңа өтсем деуші ем жара салмай,
Қайтейін, жете алмадым ара шалғай...
Қолымнан бар келері,
Ей, Тəңіртау,
Қалармын адам болып  аласармай, – 
деп, жалғастыра, үделте, дамыта жырлап əкетеді.
Мен тұрмын тебіреніп,
Еміреніп,
Жатқандай сол бір жұртты өмір өріп,
Ескі жұрт!
Еске салар көп жайларды,
Жатса да ойы ойсырап,
Өрі кеміп...
одан  əрі де:   
Тағдырым сенен ерте бөлектеді,
Бақыттан кемде қылмақ,
демек мені
Аңсағанмен амал не,
Жете алмадым,
Сұрама, көп қой оның себептері, – 
деп келеді де:
Талқының бетке ұстаған биіктерін, 
Қайтейін қимай барам тұнық көлім.
Толтырып кетейінші қарашыққа,
Тым нəзік сезіміңді құйып сенің.

237
Болар ма одан асқан тілек менде,
Ақынға ел таныған  тірек кем бе,
Кеудемді тартып барам керуендей,
Қалып бара жатыр-ау,
Жүрек сенде! –
деп  мəтіндейді.  Бұдан  соң  да  есіл  туған  жер  көркі  жалғаса 
береді. Таулар да, өлеңдер де биіктей береді.
Анашым,
Жарқырайды басындағы Ай,
Құшпайын қабіріңнің тасын қалай,
Əкемнің қолмен ойған таңбасы
Көзіме оттай ыстық басылғаны-ай!
Атыңды жазған екен «Бəтима» деп,
Ойлаймын қаншама ұғым жатыр ма деп,
Қараңғыда үзілмей жанып тұрған
Мен болармын шырағың – басыңдағы от.
Мысалдарды осылайша келтіре беруге болар еді.
Болса егер еске салдың ұмытқаным,
Бəйек боп жаныма кір жуытпадың.
Өзіңсің нəзік жырға жібек арқау,
Қалғанша жүрек тоқтап, суып қаным.
Жоғарыда айттым, Марфуғаның бар кітабынан мұны ерек-
шелетіп  тағы  да  айтам,  тіпті  жақсы  ақын  болғанның    өзінде 
əңгіме  кілең сұлу  өлеңдерді көбейте беруде  емес, солардың 
биік мағынасы мен терең астарын ашуда. Көрік – мазмұнымен 
көрік.  Марфуға  Айтхожа  осы  жыр  кітабы  арқылы  ақындық, 

адамшылық    тағдырдың    алуан  қырын,  ауыр  жолы  мен  асыл 
қасиет,  сезімін  айқын  айта  білген.  Өзің  тебіренбей,  жұртты 
тебіренте алмайсың. Ақындық жүрек  жұмысының ауырлығы 
да сол.
Қысқасы, «Жапырақ  жауған  кеш»  кітабы    Марфуғаның 
имандай сыры, ала бөлек сезімі тұнып тұрған ақындық əдемі 
еңбегі, арманды жыры екен. Мұны оқыған  жан кім де болса 
тебіренбей қалмайды. Өйткені туған жерге деген бəрімізде де 
сезім бар.   
20. 08. 1992   

239
Мұхамеджан ҚАРАТАЕВ
ҚЫЗ ЖЕТКЕН ҚИЯ
(Марфуға Айтхожа 50 жаста)
Ақын атаулының жетем деп қиял ететін қия шыңы болады. 
Онсыз  ол  ақын  емес.  Жету,  жетпеу  сол  шыңға – талант  пен 
тағдырдың  ісі.  Осы  екеуі  қос  қанаттай  егізқатар  болуы  шарт. 
Талантты тағдыр қостамаса, талант – тұл. Сондай-ақ тағдырды 
талант қыздырмаса, тағдыр – жүзбен тең. 
Мұны  айтып  отырғаным – талай  ақынды  көріп  жүрміз: 
«Қанаты бүтін тұлпар жоқ» дегендей біразында бірдеңе жетпей 
тұрады: не талант қарымы, не адам тағдыры. Осы арада халық 
аузында  айтылатын: «Қос  қанат  құсқа  біткен  маған  бітсе» 
дейтін өлеңнің арман жолдары еріксіз еске түседі.
Таланты – талант,  ол  түсінікті,  ал  оның  серігі – тағдыр 
дегеніміз  не?  Ол  бір  жағынан  əлеуметтік  өмір  шындығы, 
екінші  жағынан,  автордың  өз  басының  жеке  жан-күйі.  Міне, 
осы  егізқатар  жағдай  көп  реттерде  бірлестік  таба  бермейтіні 
бар.  Бұлай  болғанда  əлгі  егізқатар  жағдай  бір-біріне  тұсау 
болып табылады.
Бұл  құрғақ  болжам  емес,  тəжірибеден  түйген  қисынды 
топшылау.  Газет,  журналдардан,  қолға  тиген  азды-көпті 
жинақтардан көңіл қойып оқитын өлең, поэмалар осыған көз 
жеткізеді.  
Қазір  елудің  қырқасына  шығып,  айналаға  қыранша  көз 
тастаған  қазақтың  ақын  қызы  Марфуға  Айтхожаның  жарты 
ғасыр  өмір  жолында  не  бітірді,  не  тындырды  деген  оймен 

240
қыруар еңбегін қопарғанда, сол əлгі талант пен тағдыр үндес-
тігі анық аңғарылады. 25 жыл бойында  (1962-1986) жазылған 
он  тоғыз  өлең  жинағын  оқығанда,  автордың  өрмелеп  өткен 
өмір  сатысында  талант  талпынысы  мен  тағдыр  тартысының 
талай тайғақ кешуін танисың.
«Алғысым» дейтін өлеңінде бұл кезең өте əсерлі берілген:
Жабырқадым,
Жасымадым, кектендім,
Жөн тапқанша,
Жол азабын көп көрдім...
Асау өзен кең өткелі сияқты,
Бала күннен өмір көшін өткердім.
Телегейлі теңіз еді төккен мұң,
Гүлі нəзік көкірегімде көктемнің.
Туған елге сағынышың жетелеп,
Қымбат екен қиындықпен жеткен күн!..
Осыған  орай  ақынның    бастан  кешкен  қиын-қыстау,  бел-
белестерін  жүрекпен  сезінгендеймін.  Əсіресе  осы  өлеңнің 
келесі  шумағындағы  «Құлай  кетті  шекарадан  өткенде,  əкем 
менің  туған  жерін  құшақтап»  деген  жолдар  əсерді  күшейте 
түседі.  Ақырында  ақынның  құшағын  жайып  қарсы  алған 
Отанына  деген  алғысын  ағынан  жарылып  айтқан  жолдары 
жүрек толқытарлық жолдар:
Келмес енді өткенді айтып шектелгім,
Ақын Сара сіңлісімін деп келдім.
Отан – ана, алғысымды қабыл ал!
Бақыт бердің,
Сөнбес шабыт,
От бердің!

241
Сараны  айтқанда,  кім  толқымайды,  кім  толғанбайды?! 
Əсіресе жат жерден сағынып келген қазақтың жас ақын қызы-
ның  қуанғаннан  жүрегі  лүпілдеп  «Ақын  Сара  сіңлісімін  деп 
келдім»  деген  жүрекжарды  сөздері  аталмыш  өлеңге  ерекше 
мағына  беріп,  сыр  ашып  тұр.  Сондықтан  да  осы  өлеңге 
байланысты  оның  өмірбаянына  үңілсек,  біраз  жай  анықтала 
түспек.  Марфуға 1936 жылы  Қытай  халық  республикасының 
Құлжа қаласында туып, Əйелдер гимназиясын бітіреді де сонда 
сабақ береді. 1958 жылы Советтер Одағына келеді. Алматыда 
С.М.Киров  атындағы  Қазақ  Мемлекеттік  университетінің 
журналистика  факультетін,  одан  кейін  Москвадағы  жоғары 
əдеби  курсты  бітіріп,  қазақтың  газет,  баспа  орындарында 
жұмыс істейді.
Былай қарағанда, бұл айтуға оңай сүрлеу жол сияқты. Жоқ, 
байыбына барсақ, əсте олай емес. Қытай жерінде өз талабымен 
оқып  жол  тауып,  ата-бабасының  туған  жеріне 22 жасында 
оралып, университет бітіру, онымен тұрмай орыс тілін игеріп, 
Москвада  əдеби  курстан  өту – ілуде  біреудің  ғана  қолынан 
келетін қаһармандық қайрат деуге болады. 
Бас-аяғы 25 жыл ішінде өзінің жарқын жанды поэзиясымен 
бүкіл  Одақ  көлемінде,  дүние  жүзіне  танылған  Марфуға 
Айтхожа  сол  бір  қаһармандық,  қайсарлық  қасиетімен,  талант 
талабымен көп жерді, көп елді аралап, ақын аты мəлім болуы, 
өз атын ғана емес, халқының абыройын көтерді.
Айтхожа  жырларының  орыс  тілінде  жарық  көріп,  сол 
арқылы  басқа  республикалар  мен  бірқатар  шетел  тілдерінде 
жарық  көруі  осының  айғағы.  Сондай-ақ,  белгілі  қазақ  ақын 

242
қызының  кең-байтақ  Совет  Одағында  дүркін-дүркін  өтіп 
тұратын əдеби күндер мен поэзия мерекелеріне, халықаралық 
симпозиумдар  мен  Құрылтайларға  қатынасуы  оның  көп 
нəрсеге  көзін  ашып,  білімін,  тəжірибесін  толықтыруға  жол 
тапқанына анық дəлел.
Соңғы он бірінші бесжылдықта Алматы қаласының Совет 
аудандық  халық  депутаты  болып  екі  мəрте  сайлануы, 1984 
жылы «Огонек» журналының жүлдесіне ие болуы, 1979 жыл-
дан  «Болгар-Совет  Дүниежүзілік  Комитетінің»  правление 
мүшесі  жəне  Бүкіл  Одақтың  Кітапқұмарлар  Қоғамының 
пленум мүшесі, Қазақстан шетелдермен байланыс жасау Дос-
тық  Қоғамының  правление  мүшесі,  Əйелдер  Қоғамының 
Правление  мүшесінің  құрамында  болуы  да  М.Айтхожаның 
көрнекті ақын, белгілі қоғам қайраткері, ардагер азамат екенін 
танытса керек.
Марфуға  Айтхожаның  есімін  қай    жағынан  алсақ  та, 
өз  қатарындағы  ақындардың  алдыңғы  қатарынан  көреміз. 
Творчестволық өрісі кең, тақырып алқабы да туған даласындай 
шексіз.  Өзін  «Сараның  сіңлісімін»  деп  білетін  Марфуға 
шынында қазақтың бұрын-сонды танымал ақын қыз, əйелдерін 
дəстүр еткен ақын. Ол Сарадан өзге, Манат, Тəбия, Ырысжан, 
Тоғжан,  Күнбала,  Ұрқия,  т.б.  ақындарды  үлгі  тұтады.  Олар 
секілді  айтысқа  түспесе  де,  тура  айтатын,  тауып  айтатын 
үлгілі  үрдістерінен  үйренетіні  аян.  Жалғыз  Марфуға  емес, 
осы  күнгі  Мəриям,  Тұрсынхан,  Бəтима,  Гүлжан,  Фариза, 
Күлəш, Ақұштап, Қанипа, т.б. өлеңдерін оқығанда, қазақ əйел, 
қыздарының үздік ерекшелігімен үндескен үрдістер тапсақ, бір 
түрлі сергіп қалатынымыз бар. Неге? Себебі, өткен қысталаң 

243
заманда,  тек  батылдығымен,  қайсарлығымен  асыл  сөзге 
еркіндік алған, шаршы топта айтысқа түсуге тайсалмаған қыз 
ақындарға еріксіз тəнті болады. 
Сапар шексем таусылмайтын жерім кең,
Жолым ауыр,
Бірақ қайта шегінбен.
Аязда да, аптапта да жүрермін,
Жұртым үшін,
Жыр дəндерін себумен.
Марфуға  сепкен  жыр  дəндері  көп  өсіп,  мол  өнім  беруде. 
Оның  поэзиялық  егін-жайында  сонау 1962 жылдан  бастап 
жарық көрген «Балқұрақ» жинағынан бастап, тек қазақ тілінде 
шыққанын шолып өтсек, не көреміз?  «Шыңдағы жазу» (1964),  
«Жастық  шақ» (1968),  «Аққуым  менің» (1971),  «Қаракөз-
айым» (1973), «Баянжүрек» (1974),  «Көзімнің қарасы» (1975),  
«Ақ  бесігім» (1978),  «Жарқыра  менің  жұлдызым» (1980),  
«Перне» (1981),  «Қыран  жеткен» (1985), Таңдамалы  бір 
томдық (1986) жəне орыс тілінде шыққан жеті жинақ – ақын 
үшін зор байлық. Тек оның ішіне (өлең дүниесіне) ену керек, 
тереңіне бойлау керек.
Жас  ақын  өзінің  тұңғыш  жинағы  «Балқұраққа»  енген 
«Шабыт»  өлеңінің  өзінде  тағдырға  емес,  бойындағы  табиғи 
талантына сендіргендей сыр шертеді. 
Тағдырдан шабыт тілеп жалынбаймын,
Мінезім бар, өзімше жалындайтын.
Бермесін жиендікпен тартып алсам,
Несі бар, жақсы өлеңнің жазылмайтын.

244
Көлеңкесі бола алман «жағды елестің»,
Қолдан бермен жеңісін жырда егестің.
Қуанышым, бақытым бəрі де өзің,
Сен тұрғанда өмірде – жарлы емеспін.
Шабытқа шексіз сенушілік, жырда жеңіс бермес пəрменділік 
пен ақынның «жалындайтын» мінезі көп өлеңдеріне тəн.
Марфуға – лирик  ақын.  Ол  көз  жанары  не  көрсе,  жүрек 
жалыны не шалса соны жырлайды. Сондықтан оның лирикасы 
«Мен»  дейтін  автордың  өз  атынан  сыр  шертеді.  Лапылдап, 
лепіріп емес, нəзік қана тіл қатып, күй тартып... Оның ойы мен 
сезімі өріліп, сыры мен үні үйлесіп, сылдырап аққан бұлақтай, 
сыңсып тіл қатады.  «Ат айналып қазығын табады» дейді ғой. 
Ақын лирикасының тоба қазығы – Отан-ана, туған жер. Қайда 
барып, не көріп, не жырласа да ақынның айналып табатыны сол 
жастай сағынған, аңсаған Отаны – қазақ даласы, қазір енді оның 
көркейген  көрінісі  мен  жəй-күйі.  Бір-ақ  мысал:  Социалистік 
Еңбек  Ері,  СССР  Жоғарғы  Советінің  депутаты,  механизатор 
Ж.Сəуірбаеваға арнаған «Ақ аймақтың аруы» дейтін өлеңінде 
де бүгінгі гүлденген даланы аттап кете алмаған. Қайта даланы 
ерліктің, еңбектің тетігі етіп алған. «Ұлы Отанның мақтаны» 
болған механизаторға:
Толы екен нəзік кеудең күш-ағынға,
Аңсарың дала болды, құшарың да.
Аруағы риза шығар ата-анаңның,
Жатса да қара жердің құшағында – 
деп,  өз  көңілін  оның  туған  дала,  ата-ана  секілді  ең  қасиетті 
ұғымдарымен  ұштастыра  білген.  Қазақтың  тағы  бір  даңқты 
батыр  қызы,  механизатор  Жадыра  Тастамбетоваға  арнаған 

245
жыр-толғауы  алабөтен  ауқымды  да  əсерлі.  Олай  дейтінім – 
Жадыраның  жеке  басының  үздік  ерекшелігі  бар.  Ол  меха-
низаторлық  ерлік-еңбек  үстінде  аяғынан  айырылып  кемтар 
халде  қалғанына  қарамай,  тағдырдың  қиянатын  коммунистік 
санаға  жеңгізіп  ғаламат  ерлік,  қайсарлық  көрсетіпті,  тамаша 
табыстарға  жетіпті.  Ал  осы  айрықша  ауыр  тағдырды  ақын 
өзінің лирикасында қалай сиыстырып, қалай жеткізіп көрсете 
алды  деген  сұрақтың  сəтті  шешімін  тапқан.  Жас  əйелдің 
бастан  кешкен  адам  төзгісіз  сюжет  желісіне  тізіп  баяндамай, 
оның  қаһарман  ерлік  арқылы  жеткен  бүгінгі  бақытын,  атақ-
абыройын достық құттықтау тəсілімен төгілтіп айтуы толғауға 
сырлы, сүйкімді леп, сазын берген.
Бойымды теңеп асқарға,
Құттықтап тұрмын досымды.
Осынау бейбіт аспанға 
Тағы бір жұлдыз қосылды!
Тағы бір батыр қосылды,
Батырлар өскен далаға.
Тағы бір тұлпар жосылды
Сарапшыл біздің санада.
Екі-ақ  шумақ  өлеңде  тізілген  асқар  биіктің, «бейбіт  ас-
панның», «батырлар  өскен  даланың»,  оған  жұлдыз  боп  қо-
сылған  тұлпар  іспетті  досы  Жадыраның  образдары  ақынның 
құттықтау  қуанышына  оқырманын  ортақ  етіп  түйдек  əсер 
түйіп тұр. 
Қазақтың Ж.Сəуірбаева, Жадыра Тастамбетова секілді ба-
тыр қыздарынан басқа, ана туралы, қыз-келіншек, дос-жарын, 

246
əйел жынысы туралы жазған жыр-толғау, баллада, поэма саны 
Марфуғада  да  көп-ақ.  Соларды  оқи  отырып,  көңілге  түйер 
бір жəй – ақын өзі тектес жандарға келгенде, өзінің сырмінез 
жылылығымен, білімдарлығымен айрықша көз тартады, көңіл 
жібітеді.  Мысалы,  ақын  апасы  Мəриям  Хакімжановаға  арнап 
жазған «Күрсінбе, апа» жырынан бастап, «Нұрасила», «Шебер 
қыздар»,  «Ақ  жеңешем»,  «Əнші  аруға»,  «Таңырқама,  ақ 
шашыма қарама»,  «Əнші үйінде»,  «Жеті қыз», т.б. көптеген 
шығармалар Марфуға поэзиясының өзіне тəн дара ерекшелігін 
анықтаса керек.
Осы  секілді  өмір  фактысын  өз  жүрегінің  елегінен  өткізіп 
бейнелейтін тəсіл – М. Айтхожа поэзиясына тəн тəсіл. Стильдік 
тəсілі десе де болады. Көп жерді аралап, көп елді көрген ақын 
көбіне сол көрген, білгенінің негізінде лирикалық өлең, жыр, 
толғау,  баллада,  поэма  жанрларын  алма-кезек  алмастырып, 
поэзиясына əр қилы, əр ажар береді. Мысалы, Москваға барса, 
Қызыл алаңға, Кремльге, Пушкин ескерткішіне, Ленинградқа 
барса,  оның  батыр  қала  екендігіне,  Ленинградтағы  Жамбыл 
көшесіне,  Кронштадқа,  Балтық  теңізіне  нақты  өлең  арнамай 
өтпейді. Пермь барсын, Кавказ барсын, Болгария барсын, қайда 
барса да ақынның алдынан атақты объектілер шығады. Ақын 
соның  əрқайсысына  жыр  арнайды.  Əрқайсысынан  қызықты 
қасиеттер  табады.  Барлық  жерден  халықтар  достығының 
жарқын суретіне жаны сүйсінеді. Ерліктің, интернационалдық 
бірліктің салтанатты көріністеріне тəнті етеді. 
Марфуғаның  «Дəуір  мен  ақын», «Өмір  мен  өлең»  дей-
тін  өлеңдері  ақынның  дəуір  алдындағы  борышы  мен  жауап-
кершілігін айқын танытатын өлеңдері десек, оның поэзиялық 

247
шығармалары – түгел  дерлік    осы  бағытта,  осы  сарында.  Ол 
ектіге  алынып  отырған  шындық  автордың  өз  қатынасымен, 
өз  етенінен  суреттеліп,  бейнеленген  соң,  ол  əрі  нəзік  түсінік 
туғызып, əрі жылы сезімге бөлейді.
Ақынның дəуірге арнай шерткен сырын оқысақ:
Асықтырар армандарым алысқа,
Уақыт – бəйге,
Түсіп келем жарысқа.
Қуат бердің,
Қызу бердің ақынға
Елім ортақ, мендегі бар табысқа, – 
дейді бір шумағы.
Сондай-ақ, «Өмірге» деген жырында:
Ей, өмір!
Саған қымбат əр қадамым,
Ақынмын,
Қанша міндет арқаладым...
Жырыма –
Жүрегімді үзіп берем,
Тыңдасын,
Отан – ана, шартарабың, –
дейді.
Мұнда  ақынның  алыс  арманға  жету  үшін  бəйгеге  түскен-
дей  асығып  уақытпен  жарысқа  түскенін,  жарыста  сол  уақыт-
тан  қуат,  қызу  алғанын,  ақынның  табысына  елі  ортақ  екенін 
қандай қиыстырып келтірген дейсіз! Ал ақынның əрбір қадамы 
өмірге  қымбат,  ақынның  өмірге  деген  қарыз,  міндеті  ұшан-
теңіз  екені  жəне  өлең-жырын  Отан-анасы  тыңдауы  үшін  жү-
ректен үзіп беретінін оймен өріп, сезіммен сылап жеткізген.

248
М.Айтхожа  поэзиясының  шеңбері  кең,  тақырыбы  ал-
қапты. Онда ары..... махаббат ұшқындайды, бірақ ол ақын үшін 
дербес  мақсат  емес.  Саяси-əлеуметтік,  достық,  патриоттық, 
интернационалдық  тақырып  басым.  Ел  аралағаннан  туған 
көп өлеңдерінде де  М.Айтхожа шыңдалып, саяси-əлеуметтік 
деңгейге  көтерілетіні  бар.  Оның  лирикалық  өзекпен  келіп 
тұжырылған  саяси  серпін  өлеңнің  қажырлы  рухын  күшейтіп 
жібереді. Мысалы, «Кремльде» дейтін өлеңнің соңғы шумағы 
мынадай: 
Айбыным,
Мақтанышым, тірегім де,
Қуаныш сəулеленген нұр өңінде.
Ел қамын ойлап отыр
Политбюро
Отанымның жүрегі – Кремльде!
Олай  болатыны:  Марфуға  əрқилы  семьялық,  тұрмыстық 
қиындықтарға  қарамай,  Ұлы  Отанның  қыруар  жерін,  ел-
жұртын жиі аралайды екен, көпұлтты совет халқының өмірімен, 
астанасымен,  ел-жұртымен  танысып,  бай  өмір  шындығын 
игереді екен. Соның бəрі дерлік ақын творчествосында тиісті 
орын  алыпты.  Айталық,  бір  ғана  сапарынан  «Сарыарқа 
самалы» циклы туған. «Армысың, аңсап келген арқам менің» 
деп басталған бұл циклда ақын Жезқазғанды  «арқаның таққан 
асыл  алқасындай»  деген  образбен  сипаттап,  сол  өңірдегі 
даңқты  Ұлытау  мен  «Жетіқыз»  аңызын,  Жездіде  керемет  кен 
тапқан Қаныш Сəтбаев бейнесін мəні мен сəнін сəтті келтіріп 
суреттеген. Сондай-ақ қайда барса, қай жерде қандай ел аузында 
қызық аңыз бар, қандай таңғажайып тарихи ескерткіштер бар, 

249
көл бар, өзен бар, тау бар, тоғай бар – соның бəрін іш тартып, 
ынта,  ықыласымен  қабыл  алады  да,  жылы  лебіз,  сырлы 
сезім  шертеді.  Əрқайсысының  тарихи  мəнін,  мағынасын, 
көркін,  қасиетін,  сипатын  тауып  айтып,  сүйсіндіруді  мақсат 
тұтатындай. Мысалы, бір ғана «Тау толғаулары» дейтін циклде 
тек тау суретінің өзіне бір шоғыр өлең бағышталған.
 Тауларда жүрдім,
Тау таулығын көрсетті,
Ақша бұлттармен көрші етті!
Қыраны шалған қиырын 
Биігімен өлшетті!
Тауларда жүрдім,
Саялы, салқын, сан ғұмыр!
Қарашығымда көрікті сурет қалды бір.
Көгілдір мұнар көзді арбап,
Көңілде кетті мəңгі жыр.
Осы  бір  шумақтың  өзінде  таудың  қыран  ұшып  жететін 
биіктігі,  ақынның  биікте  ақша  бұлтпен  көршілесуі,  саялы 
салқын  сан  ғұмыр  кешуі,  көз  қарашығында  көрікті  сурет 
қалдырып,  көңілінде  мəңгі  жыр  сақтауы  поэзия  тілімен  өріп 
берілген.  Туған  даласында  не  бар,  соның  бəріне  ақын  жыр 
арнайды,  бəріне  көркем  сипат,  елеулі  қасиет  табады,  бəрін 
де  жүрек  сезіміне  бөлеп  суреттейді.  Сондықтан  да  мұндай 
өлеңдері  оқырман  жүрегіне  жылы,  сүйкімді  əсер  береді. «О, 
туған  жер!  Өзен,  көлім,  тау,  далам,  бауырыңнан  айналайын 
баураған!  Өзіңменен  адам  ғана  тағдырлас,  топырағыңнан 
табаны  бір  аумаған»  дейтін  жолдар  дəл  осы  пікірдің  дəлелі 
дерлік. Одан əрі: 

250
Көкірегінде кіндік кесіп,
Кір жуған
Ұрпағыңмын шабыт буып,
Жыр қуған.
Көкірегімде бір сағыныш жүр менің,
Көмейімнен сорғалайды бір мұңлы əн, – 
делінеді.
Мұндағы «жыр қуған» ақынның өзі екені айдан анық. Оның  
«Көмейінен сорғалаған бір мұңлы əн» не екен десек, жоғалған 
əпкесін іздеп таба алмай, зар шегіп жүрген ақын қыздың мұңы 
екен.
Бұл – М.Айтхожаның  «Тағдыр»  деп  аталған  поэмасынан 
үзінді.  Поэма  тақырыбының  атына  сай  бір  семьяның 
тағдырын көзге елестетеді. Оның барлық бастан кешкен өмір 
баспалдағынан  мағлұмат  ала  отырып,  поэма  геройының – 
автордың  тағдырына  ортақ  болғандайсың.  Ақыры,  поэманың 
соңғы тарауы  ( «Сүйінші жəне той толғауы»)  ақынның тарығып 
іздеген  əпкесінің  табылып,  қуанышпен  жыр  толғағанына  куə 
болып, сүйсінесіз. 
Эпикалық  сюжетке  салса,  ұзаққа  созылатын  семья  тағды-
рын лирикалық əуенмен ықшамдап суреттеу поэмаға айрықша 
əр  беріп  тұр.  Марфуғаның  басқа  поэмалары  да  (мысалы, 
«Жеңеше-ай  поэмасы»)  осы  іспетті  лирикалық  сарында  желі 
тартады.  Міне,  осы  мағынада,  жоғарыда  айтқандай,  ақын 
таланты ақын тағдырымен тиісті қисын, қиюын тапқан. Лири-
калық  поэманың  соңғы  шумағында  лирикалық  геройдың – 
ақынның  қиын  тағдырын  қуанышпен  тынып,  асқақ  шабыт 
шақыруы табиғи да заңды:

Аман болсын Октябрь,
Ана – Отаным.
Маңдайымнан сипаған алақаның.
Əлі талай кенелтер сүйіншіге,
Жақсылыққа жаралған жаңа таңым!
Марфуға  ақынның  отыз  жылға  жуық  творчестволық 
жолы – біртіндеп өрлеу жолы, өсу жолы. Бастапқы шəкірттік, 
жастық  қарапайым  өлеңдерден  баспалдақтап,  ойшыл  поэзия-
ның  биігіне  шарқ  ұрып  ұмтылу  жолы.  Бірақ  ол  зырылдап 
өтетін  типыл  жол  емес,  кедір-бұдыры  көп  қиын  жол.  Сонда 
да  талапкер  ақын  тайсалмай  іздене  берген,  еңбектене  берген. 
Оның  алдағы  арманы  қалай  да  аңсаған  биігіне  жету  болған. 
Автордың 1985 жылы шыққан соңғы жинағының атын «Қыран 
жеткен» деп қоюы жəне оның бастама өлеңін де солай атау жай 
емес. «Қыран  жеткен»  биік – М.Айтхожаның  арман  биігінің 
межесі көрінеді.
Жұлдыздай сөніп бір күн құлар көктен,
Ғарышқа ақын жаны құмар неткен.
Арманым болмас еді бұл жалғанда,
Биікке жырым жетсе
Қыран жеткен!
Бір кезде қыз ақын жеткен қиядан бүгін елу жастағы егде 
ақынның  қыран  жеткен  биікке  шарқ  ұруы  сендіреді  де,  сүй-
сіндіреді. Лайым, солай болғай!

252

жүктеу/скачать 4,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: