Бағдарламасы бойынша шығарылды Нұрғали Р. Шығармалары
жүктеу/скачать 1,65 Mb. Pdf көрінісі
|
Аширов
| (Ә. Әбішев. Белгісіз батыр. – А., 1967. – 25бет).
Бейімбет шығармаларында ескі ауылдың надан қатындары осылай сөйлеуші еді, ол ортасына, заманына лайық болатын. Ал жоғары білімді, бүгінгі қыздың сүйген жарына, жолдасына мұнша дөрекі кетуі ыңғайсыз. Драматург кейіпкер сөзін белгілі мақсатқа орайластырғанда, әрқашан мінез жасау, психология беру талабы бір бүйірде жатпақ. Сөз саптаудан, сөйлем құрылысынан персонаждың ішкі сарайын көрсету ниетіне драматург әдеби тілдің нор- масын бұзумен жете алмайды. «Өміріңе кімді серік етеріңді білмей, шешеңнің жүрегін мүгедек еткен жоқсыз ба?» (3бет). Бұл – Дүрмектің ұлы Иманға Зура жайлы айтатын сөзі. Абай «ит жүрек», «сорлы жүрек», «ауру жүрек» деген тіркестерді қолданғанда «мүгедек жүрек» деп айтуда ерсілік жоқ. Алай- да дәл осы жерде жүректі «мүгедек» дегеннен гөрі басқа сөз қолдану дұрыс еді. Ары қарай оқиық: «Мен сенің бұл қылығыңды сездірсем, оның мүгедек жүрегі мүрдем кетпей ме?» Жер ортасынан асқан қазақ бұлай сөйлемейді. «Сиқың мүлде қиқайып кетіпті, жолың ауыр болған-ау, сірә» (50бет) . Иманның Самалға айтатын сөзі. Сиқы қиқаю? Келіспейді. Өнер табиғатын жете ескермеудің салдарынан өмірдегі кейбір құбылыстарды екшемей, сұрыптамай, шығармаға шикі күйінде енгізіп жіберу суреткерді көп олжаға кенелтпейді. Өндірістің, шаруашылықтың кәсіптік дау-таластары, ғалымдар ортасындағы дискуссиялар, түрлі жиналыстардағы сөздер дәл, өзгеріссіз, қалпында алынса, оқырман жүрегіне жол та- буы неғайбыл нәрсе. Бүгінгі физика, генетика, кибернети- ка саласындағы ғылыми тартысты, сан алуан ағымдардың, мектептердің айтысын арнаулы білімі бар адамдардың өзі әрең түсінеді. Шығарма объектісінің атмосферасы, ортаға лайық бояу қажеттігінде дау жоқ. Бірақ әдебиет әсте ғылыми-шаруашылық проблемалары жайлы күрестердің иллюстрациясы ғана болып қала алмайды. Кейіпкер бойынан әлеуметтік орта, мамандық қалыбы әсерлерін іздей отырып оқырман ең алдымен адам мінезін 238 білуге, оның ішкі сарайын тауға құштар, сезім иірімдерін, ой толқындарын ұқпақ. Проблеманы экономикалық, кәсіптік-техникалық тұрғыдан бүге-шігесіне дейін білетін автордың тек профессионалдық жәйттерді қуып кетуі көркем шығарманы ақсатып, оны ғы- лыми-көпшілік кітаптар қатарына қосады. Қазақ әдебиетінде бұл олқылыққа ұшыраған шығармалар әр жанрда да бар. Драматургиядағы негізгі талап – тартыс үстінде ашылатын мінезді бейнелеу десек, сол конфликт жаратылысын жыға та- нымау кейбір қаламгерлерді пьесада шаруашылық дау-дамай- ын, ғылыми дискуссия шырғалаңдарының сырт көрінісін ғана бейнелеуге ұрындырады. Бұл олқылықтан іргесі бөлек туындылар қатарында Әбділда Тәжібаевтың «Көңілдестер» драмасын айту ләзім. Салған жер- ден айқын: пьесада зиялылар, ғалымдар, артистер, суретшілер өмірі бейнеленген. Егер схемалы ізбен кетсе жол даңғыл: бір бастық болады, жасы егде, қызмет тұтқасынан кеткісі келмейді; оның орынбасары болады, қылшылдап тұр, жаңалық енгізбек. Бастық жаңалықты түсінбейді, ұқпайды. Күрес бас- талды. Жаңалық пен ескілік күресі. Жастар жеңеді. Қой үстіне бозторғай жұмыртқалап, шығарма аяқталады. Тағы бір схе- ма: үлкен оқымысты болады, бұрынғы еңбектері, тындырған істері мол, бірақ бүгінгі ағымды, жаңа нышанды түсінбейді. Екінші оқымысты – соны идеяның жаршысы. Тартыс туды. Әрқайсысының сөзінде оқырман білмейтін толып жатқан тер- миндер, профессионализмдер бар. Ақыры жаңа идея пионерінің мерейі үстем. Шығарма бітеді. Драматург мұндай таптаурын, шиырдан бойын аулақ салғаны қуантады. Ұлды сағалап қалаға келген кемпір-шал- дар өмірін көріп жүрміз. Әуелде бәрі қызық, бәрі таңсық. Алматының бағы пейіш, құрылыстары жұмақ болып көрінеді. Үйдің ішіне келіп тұрған су, сіріңке жақса лап еткен газ – түп- түгел рахат. Балконнан жүргіншілерге таныс кездесер ме екен дегендей көз салу; шаһар қызығынан тегіс жалығып, кеңдікті, 239 сахараны аңсау, машинаның азан-қазанынан мезі болып, төл- дің шуына қашу кейінірек келетін жағдай. Шашылып-төгіліп, ақтарылып сөйлеп тұрған Домбай қарт пен Ділдә кемпірдің арасындағы әңгіме пьесаның прологы іспетті. Баласы Дәуреннің мәртебесінің өсуі Домбай шалға бу бітірген. Сөзіндегі ірілік, оның табиғатына, сүйегіне біткен қасиеттен гөрі ұлын арқаланудан туып жатыр. Жатаған үйде қызының жанында отырған Ділдә кемпірдің адуындығы – өмірден түйгені, жиғаны мол, тісқақты адамның адуындығы. Екі этажды көктөбел үй, жер тістеген жатаған үй – бұлар шартты түрде контрастыда алынған. Негізгі оқиғалардың бәрі де еңсесі биік көктөбел үйдің ішінде өткенмен, аласа үйдегі Ділдә кемпір оны түгел біліп отырады, өзінше кесік, билік ай- тады. Бірінші актіде үзіп-жұлып әкетіп бара жатқан оқшау оқиға, алып-қашты қимыл жоқ. Мықты қызметте отырған Дәуреннің үйіне Жеңіс мейрамы қарсаңында қонақ шақырылған. Екін ші сылтау – әйелі Розаның әкесі, қайын атасы полковник Мәлік- тің отставкаға шығуы. Драматург дастарқан басының қысыр әңгімесіне бой алдырмай, кейіпкерлердің ішкі сарайын ашуға ден қойған. Жапа-тармағай сөзге араласу, улап-шулау жоқ. Екеуара шағын-шағын сценалар бар. Орныққан дүние, тұрмыс, тіршілік дәмін әбден татып болған, әр нәрсеге көзқарастары айқын адамдармен жүздесеміз. Шарап ішіп, масайрап отырғандарға сырттан көз қиығын тастаған суық түсті Қайраттың Ділдәмен тіл табысып, күнәсіз кетіп, жапа шеккенін айтып сыр ашуы – тартыс ызғарының басы. Қонақтардың ішінде елуді еңсерген екі адам – кезінде ми- нистр болған Сапар мен отставкадағы полковник Мәліктің арасындағы алғашқы сұхбат көңіл қоярлықтай: «Мәлік: Отставкаға кету – өмірден кету емес. Сапар: Алғашқыда бәріміз де инерция бойынша сөйлейміз. Адам қызық мақұлық қой. Уақыттың қалай тонағанын бай- қамай қалады да, артынан әр түрлі қайшылыққа ұшырайды: 240 қолдан әл кеткенін, беттен әр кеткенін мойындағысы келмей тулап та көреді. Тулайды да еріксіз толастайды (күліп). Мен бірінші рет айнадан шашымның ағын көргенде көзіме сенбедім. Сіз де, құда, пенсияға шыққаныңызды әлі мойындап болмаған екенсіз. Мойындау мақұл. Пенсияға кету – қызметтен кету... Мәлік: Қауымнан, қарыздан кету емес. Біздің әрқайсысымыз да, қайда жүрмейік, төңірегіміздегі іске түгел жауаптымыз. Коммунист жауаптан тыс тұра алмаса керек. Демек, жұмыс та- былады жүктеу/скачать 1,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|