«Қазақ əдебиеті», Стиль мəселелері (Жинақ)

79

тық жырлардан тəрбиелік негіз тапты. «Лəйлі-Мəжнүнді» жазу себебін 

ол дас тан ның соңындағы «Жігіттер, ендігі сөз – менің сөзім» деп баста-

латын бөлімінде түсіндіреді.

Ақын  бұл  дəстүрді  ежелгі  əдебиеттен  алған.  Ежелгі  əдебиетіміздің 

XIII–XIV ғасырлардағы «Алтын Орда-Қыпшақ дəуірінде» кең жай ла ған 

нəзирашылық  дəстүрі XIX ғасырдың  екінші  жартысы  мен XX ға сыр-

дың  арасындағы  қазақ  ақындарына  əдеби  мектеп  болған.  Шəкəрім  де 

осы дəстүрді жалғастырушылардың бірі болды. Арабша, парсыша, ша-

ға тай ша дастандардың соңында нəзирашыл ақындар өз жанынан өлең-

дер қосатын. XIV ғасырда Низамидің «Хұсрау-Шырынын» түр кі ті лі не 

аударған Саиф Сараи да солай еткен. Бұл дəстүрдің іздері Абайда да сай-

рап жатыр. Көпке белгілі, «Ескендірдің» аяғында Абай поэма оқи ға сы на 

қа тыс сыз өз сөздерін кірістіреді. Шəкəрімнің дастан со ңын да ғы ав тор-

лық сөзі де ежелгі əдебиетіміздің осы дəстүрін сақтай жа зыл ған.

Жігіттер, ендігі сөз – менің сөзім: 

Мəжнүннен аз-ақ кейін көрген күнім. 

Мен ондай қызға ғашық болмасам да, 

Ғарыппын дерті қалың, шын осыным, – 

деп бастап өзін ғашық қылған нəрсені таба алмай қиналды:

Қазақта қайдан болсын терең ғылым, 

Түбі арам айла қуған өңкей залым.

Ізденген бес ісімнің бірін таппай, 

Не болды, қайғы болмай көрген күнім.

Шəкəрім авторлық сөз жазудың дəстүрін орта ғасыр əдебиетінен ал-

ға ны мен, мағыналық жағынан Абайға көбірек жақын. Ақынның ойшыл, 

фи ло со фия лық толғауы Абайдың:

Өлген мола, туған жер жібермейді, 

Əйтпесе тұрмас едім осы маңда, – 

дейтін күңіренісімен үндеседі.

Тағы жұрт қарыныңды қампитпасам, 

Болмассың біржолата шоңқайтпасам. 

Қыл көпір, тас таразы құрылғанда, 

Аузым жоқ əзір менің, сонда айтпасам, 

деп аяқталатын авторлық сөз «Мұтылғанның өмір» өлеңін то лық ты ра-

тын бөлім деуге болады. Еске алайықшы:

80

Сыр айтайын мен сізге,

Əр түрлі жай бар басымда...

Елімнен кеттім елсізге,

Елуден асқан шағымда... –

деуші  еді  ғой.  Сондағы  елден  кету  себебінің  терең  мағынасын  ақын 

«Лəй лі-Мəжнүннің»  соңында  ашып  айтқан.  Тағы  бір  көңіл  аударатын 

жай – Шəкəрім іздеген бес нəрсе: махаббат, ғаделет, таза жүрек, бос тан-

дық,  терең  ғылым.  Абай: «Бес  нəрседен  қашық  бол,  бес  нəрсеге  асық 

бол» – дейді. Қашық болатын бес нəрсені: өсек, өтірік, мақтаншақ, ерін-

шек, бекер мал шашпақ. Осындағы Шəкəрім мен Абайдың бес нəрсесі 

XI ғасырда өмір сүрген Жүсіп Баласағұниді де толғандырған. Жүсіп Ба-

ла са ғұ ни «Құтты білікте»:

Жүрсін бектер бес нəрседен алыстап, 

Есі болса, жұрнақ болса намыстан: 

Ұшқалақтық – бірі, екіншісі – сараңдық, 

Үшіншісі – ашу, оған егіз – надандық. 

Қырсығың – сор, бетті жер ғып жүргізер, 

Бесіншісі – өтірік, жерге тірі кіргізер.

Мұндай  ұқсастықтар  əдебиет  тарихындағы  терең  тамырлы  жал ғас-

тық тың  бұлтартпас  көріністері  деп  білеміз.  Шəкəрімнің  «Лəйлі-Мəж-

нү ні» 1907 жылы жазылып, 1922–23 жылдары «Шолпан» журналында, 

одан кейін С.Сейфуллиннің алғы сөзімен 1935 жылы жарыққа шық қан 

екен.  Бұл  дастанның  Шəкəрім  жазғанға  дейін  де  қазақ  арасында  ай-

тылып,  жазылып,  танымал  болғандығы  анық. «Лəйлі-Мəжнүннің»  бір 

нұсқасы 1902 жылы Қазаннан басылып та шыққаны белгілі («Мəш һүр 

ғашық-мағшұқ Лəйлі мен Мəжнүн хикаясы». Ш.Құсайынов мұ ра гер ле-

рі Қазанда университет баспасынан шығарған). Бірақ ақынның ол нұс-

қа лар мен қаншалықты таныс болғандығы əзірге мəлім емес, өз сө зі не 

жү гін сек,  тікелей  Физулиден  алған.  Автор  дастанның  кіріспесінде  өзі 

жақ сы  білетін  шығыс  ақындарын  көпшілікке  санамалап,  таныстырып 

өте ді. Кей қазақ біле бермейтін, əлемге «сөз нұрын жайған» алыптармен 

таныстыру ақынның ағартушылық ниетінен туған:

Бұрынғы бəйітшіні білемісің? 

Мен айтсам, оны кім деп күлемісің. 

Сабырбай, Жанақ, Шөже, Кеншімбай деп, 

Түк білмей онан өзге жүремісің. 

Науаи, Сағди, Шəмси, Физули бар, 

Сайхали, Қожа, Хафиз, Фирдаусилар... 

81

Бəйітші елден асқан шешен болып, 

Əлемге сөздің нұрын жайған солар.

Аталған ақындардың біразы өз замандарына «Лəйлі-Мəжнүнді» жыр 

етіп кеткен.

Лəйлі мен Мəжнүн шығыс əдебиетінде ертегілік кейіпкер емес, əде-

би кейіпкер деп есептелінеді. Олар жайында көптеген дастан, аңыздар 

бар. Аңыздардың бірінде былай айтылады:

– Бір патша Лəйлі-Мəжнүн оқиғасын естіп, ғашықтың азабын осын-

шама  тартқан  қандай  адамдар  екен,  бірін-бірі  ынтық  қылған  неткен 

жандар  екенін  білейін  деп,  іздепті.  Екеуін  тауып  əкелген  соң,  Лəйліге 

таң да на қарапты. Қараса, өз кəнизектерінен асып кеткен сұлулығы жоқ 

секілді. Мұны байқаған Мəжнүн сонда: «Уа, патшам, Лəйліге менің кө-

зім мен қараңызшы», – депті.

«Лəйлі-Мəжнүн», «Сейфілмəлік», «Таһир-Зухра», «Зияда-Шаһ мұ-

рат», «Гүлшат-Шеризат»  секілді  романтикалық  дастандар  қатарына 

жатады. Мұндай дастандардың қазақ ақындары арасында қаншалықты 

əде мі үрдіс болып тарағандығын соңғы жылдары шыққан қиссалар жи-

нақ та ры нан аңғаруға болады («Ғашықнаме», «Қисса-дастандар»). Ол кі-

тап қа енбей қалғандары əлі де көп. Мысалы, «Қисса Баһрам», «Қис са 

Дандан», «Қисса Гүлшеһра», «Қисса Санаубар», «Дариға қыз» т.б. – əде-

бие ті міз дің өзіндік бір асыл қазыналары. Енді, міне, Шəкəрімнің «Лəй-

лі-Мəжнүнінің» басылып шығуы осы қазынаның ашылмай жатқан сан-

ды ғы ның  кілтін  тауып,  ішіндегі  алтындарын  жарқырата  шығарғанмен 

бір дей. Шəкəрім дастанымен бірге басқалары да өз кезектерін күтуде.

Романдық дастандар тек қазақ əдебиетінде ғана емес, бүкіл Шығыс 

елдеріне, мұсылман мəдениеті байланыстырған Орта Азия, Иран, Үнді 

елдеріне  де  кең  тараған.  Дастандар  бастапқы  оқиға  желісін  «Мың  бір 

түн», «Шаһнама», «Тотынамалардан» алса да, əр елде өзінше нұс қа лар-

мен тараған. Олардың оқиғасы ғашықтық, сүйіспеншілікке құ ры ла ды. 

Мөлдір  махаббатты,  таза  сезімді  жырлайды.  Дастанның  ке йіп кер ле-

рі  мінсіз  кейіпкерлер  болып  келеді.  Олар  асқан  сұлу,  ақылды,  білімді 

(жеті жұрттың білімін тауысқан), басы көрге жеткенше махаббатқа адал, 

тұрақты.

Дастанның  оқиғасы  көбіне  перзентке  зарығу  мотивінен  басталады. 

«Лəй лі-Мəжнүнде» де осы тұрақты мотив қолданылған:

Ғарапта бір бай болды дəулеті асқан, 

Саудасы бар патшамен араласқан. 

Құдайдан бір мирасқор бала сұрап, 

Малының садақасын көбін шашқан.

82

Аман-есен  ұлды  болған  бай  баласына  Қайыс  деп  ат  қойып,  қырық 

күн той жасайды. Бала қырық күнге толған соң, шырқырап жылай бере-

ді. Дəрігердің айтуымен даяшы қыз алдандырмаққа көтеріп көшеге шы-

ға ды. Алдынан бала көтерген тағы бір қыз шығады. Оның да қолындағы 

бала қолды-аяққа тұрмай жылап жүр екен. Екі қыз бір-біріне жа қын да-

ған да, балалар жылағанын қоя қояды. Содан былай екеуі келісіп, баласы 

жоқ кемпірдің үйінде жолығып, бірге жұбатып жүреді. Екінші баланың 

аты  Лəйлі  екен.  Ол  кемпірдің  Қайысқа  мейірімі  түсіп,  өз  баласындай 

ба ға ды, Омырауынан сүт шығып Қайысты емізеді, ал Лəйліні емізейін 

десе, сол арада сүт тартылып қалады.

Екі бала ер жетіп, мектепке барады. Бірін-бірі бір сағат көрмесе, тұра 

алмайды. Қызының Қайысқа ықыласы ауғанына сезіктенген əке-ше ше сі 

Лəйліні мектепке жібермей қояды. Сонда Лəйліні көре алмаған Қа йыс 

бұл қайғыны көтере алмай жынданады, содан «Мəжнүн» атанады. Біраз 

уакыт  өткен  соң: «Екеуін  қосайық», – деген  жігіттің  əкесіне  қыз дың 

əкесі: «Жындыға қыз бермеймін!» – дейді. Сонда Мəжнүн қаң ғып, ел 

аралап кетеді. Қайғыдан Лəйлі де құса болады. Əкесі қызды Ибн салам 

деген кісіге ұзатады. Бірақ Лəйлінің оқиғасын естіп, Ибнсалам оны аяй-

ды, өзі өлгенше Лəйліні қарындасындай аялайды. Бұдан кейінгі оқи ға ла-

рын да Мəжнүн мен Лəйлінің көптеген қиыншылықтармен бір-біріне жо-

лық қа ны, жазысқан хаттары, қайғы-зарлары баяндалады. Тірлікте екеуі 

қо сы луы на мүмкіндігі болмайды. Бір-біріне жақындаса, өртеніп кетер-

дей.  Бұл  қайғыны  көтере  алмай,  Лəйлі  өледі.  Оның  соңынан: «Өлсек 

те көрде бірге болайық» деген Лəйлінің хатын алып, Мəжнүн Лəй лі нің 

қа бі рі нің басына барады. Көзден қанды жасын ағызып, ендігі тір лік тің 

ке ре гі  жоқ  деп  тұрғанда,  ғашығының  қабірі  қақ  айырылады.  Мəж нүн 

барып, Лəйлінің жанына жатқан соң, қайта жабылып қалады. Екі ға шық, 

сөй тіп, бəрібір қосылыпты.

Романдық  дастанның  қалыптасқан  жүйесі  бойынша,  кейіпкеріміз 

тү сін де, не болмаса сақтаулы тоннан сұлу қыздың суретін көріп, одан 

ке йін  сол  сұлуды  Иранбақтан,  Сарандип  елінен  іздер  еді,  ғашығына 

кездескенше,  көрген  қиыншылықтары  адам  айтқысыз  ауыр  болар  еді. 

Тіп ті «Сейфүлмəліктей» «Итбасты» адамдар еліне, небір дауылды те ңіз-

дер ге түсіп, перілер еліне дейін барып, ақыры сүйгенін тауып алатын. 

«Лəйлі-Мəжнүннің»  əдеттегі  қиссалардан  бір  айырмашылығы:  Қа йыс 

(Мəжнүн) Лəйліге туа сала ынтық болады. Екі бала бірін-біріне көр сет-

пе се, шырқырап жылайды. Мұның өзі «Адам құдайдың құдіретін танып, 

оны сүю арқылы махаббатты біледі. Сүйіспеншілік əр нəрсенің се бе бі – 

құдайдан» дейтін орта ғасыр əдебиетінде айтылатын ойлардан шық қан. 

Адал да асқақ махаббатты жеріне жеткізе суреттеу үшін ерекше оқи ға-

лар ды  кірістіреді.  Ол – екі  нəрсенің  бір-біріне  ынтықтығы,  бір-бі рі не 

жақындайын десе, денесінің өртеніп кете жаздауы. Бұлар – сезім шы на-

83

йы лы ғын дəлелдеу үшін қолданылатын өзіндік тəсілдер. Осыған ұқ сас 

көрініс «Жүсіп – Зылихада» бар. Онда Зылиха өзінің Жүсіпке ға шық ты-

ғын дəлелдеу үшін оның қамшысын қолына алып, «уһ» дегенде, іштен 

шық қан жалыны қамшының алтын сабын ерітеді. Кейіпкердің аузынан 

«уһ!»  дегенде  жалын  шығуы,  зарлап  жылауы,  көзінен  аққан  жасының 

қан болып тамуы, дастан жанрына тəн натуралдық суреттеуге жатады. 

Бү гін гі  оқушыға  тосын  көрінетін  осындай  натуралдық  суреттеудің  өзі 

Шə кə рім қаламында қазақ ұғымына лайықты, əсерлі шығады:

Дертіме табылмайды сізден айла, 

Кісендеп жынды десең мені байла.

Аузынан аһ дегенде жалын шығып, 

Деді де талып кетті: «Лəйлі – Лəйлі!» 

Шығарма Лəйлі дертін жүрегімнен,

Айырма ғашық отын жүрегімнен. 

Зарлатып өмірімде күйіп-жанғыз,

Өзімнің болды дейтін тілегімнен 

Күн сайын рақатымды қашыра бер, 

Дертімді жалындатып асыра бер. 

Көп жүргіз, бейнет көргіз, жасымды алма, 

Қайғының ең ауырын басыма бер.

«Лəйлі-Мəжнүннің» тағы бір ерекшелігі – мұнда автор кейіпкердің 

сырт келбетін суреттеуге мəн бермейді. Əдеттегідей аспан денелерінің 

символикасын  қолданып,  небір  тамылжыған  көркем  теңеулерді  тізіп 

жат пайды. Оның себебі екі ғашық бірін-бірі көріп ұнатқан емес, о баста 

кұ дай дың құдіретімен ынтық болып туғандар. Кішкентай нəресте Қа-

йыс ты көр ген дəрігер бірден-ақ: «Бір түрлі жүрегінде қайғысы бар», – 

дейді.

Шəкəрімнің «Лəйлі-Мəжнүн» дастаны аударма емес. Ежелгі əде бие-

ті міз дің нəзира дəстүрін XX ғасыр басындағы қазақ əдебиетінде жал ғас-

тыр ған, талантты ақындық қуаттан туған шығарма.

Қазақ əдебиеті тарихының өзекті мəселелері: 

Жинақ. Алматы, ҚазМУ, 1993. – 33-40 бб.

ҚАЗАҚ МИФОЛОГИЯСЫ ЖƏНЕ АВЕСТА

Авестаны  қазақ  мифологиясындағы  қайнарлардың  бірі  екендігіне 

көз жеткізу үшін мына екі нəрсеге назар аударғымыз келеді:

1. Қазақ халқын құраған кейбір рулар, анығырақ айтсақ, ерте за ман-

да ғы қаңлылар зороастризм дініне сеніп, ай мен күнге жəне отқа та бын-

ған. Авестада зороастризм дінін қабылдаған тайпалардың ішінде түр кия-

84

лық тар аталады. Қаңлы сөзі де кездеседі (Нығмет Мыңжани. Қа зақ тың 

қыс қа ша тарихы. – А., 1994. – 90-б)

2.  Зороастризм  дінінің  негізін  қалаған  Заратуштра – көшпелі  Азия 

да ла сы ның  ұлы,  Еділдің  шығыс  жағын  мекендеген  тайпадан  шыққан 

(Мэри Бойс. Зороастрицы. Верования и обычаи. – М., 1988. – 3-с.).

Қазақ аңыздары жайында терең зерттеген Əлкей Марғұлан: «Авеста-

ны жазған – Əмудария мен аралды мекендеген ғұндар (кердері, абдалдар-

ды айтады)», – дейді. В.В. Бартольдтың айтуынша, Юбиндер арасынан 

(юсбишубан, Шу өлкесін мекендеушілер) Иранның қасиетті кітабы Авес-

та ның классикалық жазушылары – хиониттер шықты. Олардың IV–V ға-

сыр лар да Римдіктермен одақтасып, парсыларға қарсы соғысқаны тарих 

есін де  қалған. (Ə.Марғұлан.  Ежелгі  жыр-аңыздар. – А., 1985. –20-б.). 

Хиониттер – Əмудария мен Аралды мекендеген ғұндардың бір ұлысы 

оларды гректер – хионит, римдіктер – эфталит (абдал), кидарит (кердері) 

деп атаған. Абдалдар – түрікпен мен кіші жүз қазақтарында сақталған 

рулар. Күншығыс Еуропаға барып, Римді басып алған Аттила (Еділ) осы 

ғұн тайпаларынан болатын. 

Алайда  Лондон  университетінің  профессоры  Иранды  зерттеуші 

Мэри Бойс Заратуштраны ирандық деп көрсетеді. Осылай деп бұрын-

соң ғы  иранистердің  бəрі  айтқан.  Бұл  пікірдің  əлемде  орныққаны  сон-

дай – оны өзгерту мүмкін емес. Сондықтан мəселе бұл жерде Авестаның 

қа зақ əдебиетіне жақындығы туралы ғана болмақ. Зороастризм дінінің 

не гі зін салған Заратуштра (гректр оны Зороастр деген) – адамзаттың тас 

дəуірінен мыс дəуіріне өте бастаған кезінде, біздің заманымыздан 1500–

1200 жыл бұрын өмір сүрген кісі. Бұл дін б.з.б. VI ғасырдан бұ рын ғы 

за ма ны мыз да ғы VII ғасырға, ислам діні кең тарағанға дейін Таяу жəне 

Орта шы ғыс та ғы мемлекеттердің діні болып келеді. Иудаизм, христиан, 

ислам, будда діндерінің жоралғыларына негіз болған қадаулардың бірі 

зо ро аст ризм нің кейбір элементтері қазақ салт-дəстүрінде сақталған. 

Заратуштра – жарық дүниеге іңгаламай, күліп келген əлемдегі жал-

ғыз бала. Заратуштра атауын аудармашылар «кəрі түйесі бар адам» де-

ген сөз дейді. Бұл – қазақи ұғымға өте жақын, баласына көз тимес үшін 

оған Итаяқ, Кəрібай, Сабалақ деп елеусіз – нашар ат қоятын қазақтарға 

тү сі нік ті салт.

Заратуштраның  мекені  жайлы  Еуропа  ғалымдары  бірыңғай  пікірде: 

Ол Иран елінде туыпты. «Ирандар Қара теңізден – Алтайға одан Шы ғыс 

Түр кіс тан ға дейін, Оралдан бүгінгі Иранға, Орта Азияға дейін жай ла ған 

ел» екен. Тіпті сол кезде Ираннан басқа тайпалар өмір сүр ме ген дей. Бі рақ 

оның өз елінде қабылдамағандықтан, Ауғанстан ба, Орта Азия ма, анық 

емес бір жердегі Виштасп патша мен оның жұбайы Хутаоса бо лады. 

Зороастризм дінінің қасиетті кітабы Авеста бұрынғы заманның соңы 

мен біздің заманымыздың бас кезінде жазылған. Тілі жағынан көне пар-

85

сы үнді (санскрит) тілдеріне жақын. Барлығы 21 кітаптан тұ ра тын Авес-

тадан: Ясна. Висперед, Видеват, Яшна бөлімдері жеткен. Авеста əң гі ме-

ле рін Фирдоуси өзінің «Шаһнамасында» пайдаланған. Бі рін ші – ми фо-

ло гия лық бөлімі алғашқы патшалар Қайумарс Хұшанг, Тах мұ рас Жəм-

шид ке арналған. Олар Авестада: Гайа Мартан, Хошаинг, Тахма, Ұру пай, 

Йима. Бұл бөлім барлық халықтарға ортақ мифтерге толы. Фирдоусиде: 

Кайумарс – адамдарды үңгірден далаға шығарып, та мақ ты пісіріп ішу-

ге үйреткен; Хушанг – от пен темірді қолдануды үй ре тіп, егін егу, мал 

бағуды кəсіпке айналдырған. Алтайдағы түркілер те мір қорытуды Түр-

кіт бектің кезінде V ғасырда білген: Тахмұрас – жазуды үйреткен; Жəм-

шид – адамдарға аңның терісін тастап, киім киюге үйреткен, емшілікті, 

кеме жасауды адамзат осы дəуірде меңгерген көрінеді. Зороастрлықтар 

от пен суды айрықша қасиеттеген. Бұлақ көзі мен өзендерге дұға оқып, 

табынып, жағасында құрбандық шалған. Олардың қасиетті саны – үш тік 

пен жетілік. Суға, отқа ақпен бірге жемістің жапырақтарынан үштік тас-

та ған. Су құдайы – Ана. Ежелгі аңыздарда қимақтардың құдайы – өзен, 

сақ  патшасы  Тарғытайдың  анасы  да – өзен  болатын.  Зо ро астр лық тар 

отқа  да  осылай  табынып,  тамақ  пісіргенде,  оттың  үлесін  де  ұмыт пай, 

оған май құйған. «От ана, май ана», – деп отқа май құйған қа зақ тар дың 

тірлігін  елестетеді.  Зороастрлықтар  от  құдайын  Атар  деген.  Батырла-

рын нар дейді. Қазақ тіліндегі «таң атар», «күн батар» сөз де рі мен «қа-

зақ тың  нар  жігіттерімен»  тамырлас.  Қазақта  «оттың  маздап  жануы», 

отқа табынған Ахура Мазда атымен байланысты болуы мүмкін. Тағы бір 

ұқ сас ты ғы – кінəлі адамды анықтау үшін екі оттың арасынан өткізген. 

Жын-шайтан  жоламасын  деп  бесігін  отпен  аластайтын  қазақ  əйелдері 

сол замандағы салтты ұстап қалса керек. 

Зороастрлықтар аруақтарға арнап иіс қылады. Құдай құрбандықтың 

иісіне қанағаттанады деп ойлаған. Шөпті қасиетті санап, құрбан шал-

ған да, астына тастаған оның мағынасы: «Өлген жануардың денесі шөп-

ке айналады», – демек. Бұл өзі қазақ қиссаларындағы өлген кісілердің 

жаны шөпке айналып, жердің бетіне қайта шыққанына жақын (өліп-қай-

та тірілу мифі). «Тахир-Зухрада» ғашықтардың қосылуына бөгет бол ған 

Ғараб құлдың бейітінің басына қара тікен шығады:

Тамам жұрт қайтып кетті жиылысып,

Тағдырға қылар шара бар ма десіп,

Қабірінің үстіне Зухраның

Жасарып пайда болды ақ гүл өсіп.

Қызыл гүл шықты үстіне Тахир ердің,

Тілеуін ер пенденің тəңірім бердің,

Екі əсем жапырақ шықты екеуіне,

Қарасаң тамашасын осы жердің.

86

Құдайым құдіретпен мұндай қылдың,

Тікенек үстіне шыққан Ғараб құлдың.

Екі гүл қосылайын дегенінде,

Түседі арасына екі гүлдің.

Ажалдың тікенегі деседі екен, 

Балтамен көрген адам кеседі екен.

Жылында кесіп тастап қайтып келсе,

Бұрынғы қалпындай боп өседі екен. 

Зороастрлықтардың түсінігінде, адам өлген соң, жаны (олардың ті лін-

де жан-ұрбан, дін қызметкері – Ата ұрбан) үш күннің ішінде жер асты-

на өлілер мекеніне түседі. Осы үш күн дұға оқып, иіс қылып, кү ті не ді. 

Өлген адамның ол жақта тоқ болуы артында қалған туған-туыс та ры ның 

жиі еске алып, құдайы беруіне байланысты. Бұл міндетті үлкен ұлы ат-

қа ра ды. Əсіресе алғашқы айда мəйіттің жанына жын-шайтан жоламай, 

қа уіп ті көпірден (қыл көпір) аман-есен өтіп кетуі үшін оған күш беру ре-

тін де істеледі. Осы қауіпті айдан соң – екінші рет, үш жылдан соң үшін-

ші рет қан шығарып, құрбан шалады. Содан соң марқұмның ұлдары 3 

жыл бойына жыл сайын бір рет еске алып отырады. 

Зороастрлықтар  «күннен  туған  ғұндар» (Мағжан)  секілді  күнге  та-

бын ған. Авестада: 

Күн шықпаса егер де, 

Жер бетінде тіршіліктің, 

Барлығын дию құртады.

* * *

Сыйлаған бақыт адамға, 

Нұрын төккен ғаламға, 

Жүйріктігі құландай,

Жылдамдығы қырандай, 

Күнге дұға оқимын!

Асқан жүйрік дүлдүлден,

Миығынан шын күлген,

Нұрға дұға оқимын, – 

дейді (Əубəкір Дастанұлының аудармасы). 

Зороастр дінінің құдайы Ахура Мазданың жиырма аты бар:

Ахура Мазда бүй дейді:

О, əулие Заратуштра, 

87

Мен шынымды айтайын, 

Бірінші атым – Ізденімпаз,

Екінші атым – Сал, сырбаз (М.И. Стеблин-Каменский аудармасында 

Стадный. Бұл «бақташы» деген мағына беруі мүмкін).

Үшінші атым – Қаһарман,

Төртінші атым – Шындық қой,

Бесінші атым – Береке (Все – Благое).

Алтыншы атым – Ақыл ғой. 

Жетінші атым – Білім.

Сегізінші атым – Ілім,

Тоғызыншы атым – Ғылым.

Оныншы атым – Қасиетті,

Он бірінші атым – Қастерлі.

Он екінші атым – Ахура (Жаратушы. – А.Қ.)

Он үшінші атым – Күштілік.

Он төртінші атым – Зиянсыз (Беззлобный).

Он бесінші атым – Жеңіскер.

Он  алтыншы  атым – Көп  оқыған  (Всечитающий – Көреген  болуы 

мүмкін).

Он жетінші атым – Көп көрген (Всевидящий – Байқампаз).

Он сегізінші атым – Дəрігер (Целитель – емші болар).

Он тоғызыншы атым – Жасампаз.

Жиырмасыншы атым – Мазда. 

 

Ислам діні бойынша, Алланың тоқсан тоғыз сипаты болса, Құранда 

айтылатын Жүсіп пайғамбардың он қасиеті бар:

Əуелі – орта бойлы, гауһар көзді,

Екінші – өзі сұлу, көркем жүзді.

Үшінші – жетпіс екі тілді білер.

Сөйлесе балдан тəтті, жұмсақ сөзді, 

Төртінші – шапағатты, инабатты. 

Бесінші – адал жүрек, бек айбатты.

Алтыншы – қырық кісінің жігері бар,

Бір өзі қырық кісіден һəм қайратты. 

Жетінші – діні таза, диянатты.

Сегізінші – залым емес, ойлар хақты.

Тоғызыншы – пайғамбардың нəсілінен,

Оныншы – мінезі артық, шапағатты. 

Ендігі əңгімені Авеста салт-санасы бүгінгі қазақ арасына қай арна-

мен келді деген ойларға бұрайық. 

88

Абайдың əл-Фарабимен, шығыс пəлсапасымен үндестігін зерттеген 

профессор Ақжан Машанов айтады: «Қазақтың қазыналы тілінің тамы-

ры  тереңде,  оның  бір  шеті  Американың  ежелгі  (үндіс)  халықтарының 

мə де ние тін де, екінші жағы – Мысыр мəдениетіне жатыр» (А.Машанов. 

Əл-Фараби жəне Абай. – А., 1994. – 172-б). Ғалым бұл жерде Мысыр мə-

де ние ті не гректерді қосып отыр. Грекия мен Мысыр мəдениетінің бай-

ланысы əл-Фараби өмір сүрген ІХ ғасырдан көп бұрынғы уақыттардан 

басталады. Біздің заманымыздан бұрынғы 525 жылы Кирдің баласы Кам-

биз Мысырды жаулап алғанда, əлемге аты мəлім Пифагор осында оқып 

жүр ген. Платон, Аристотельдер де ғылымды шығыстан алған. Олардың 

əл-Фарабиге жақын да түсінікті болуы содан шығар. Бұған көне Кавказ, 

парсы елдері, көне Қытай, үнді (тіпті жапон мəдениетімен де) ию-қию 

та мыр лас тық тың жатқанын қоса кеткіміз келеді. Осы тамырластықтың 

із де рі  Оғыз,  Қорқыт  аңыздарында,  қазақ-қисса  дастандарында  сайрап 

жатыр: «Геродотты түзетудің қажеті жоқ, оны тек түсініп оқысаң бол ға-

ны» дегендей-ақ, осы іздерді ажыратып біле алсақ, қазақ мəдениеті та ри-

хы ның қаншалықты тереңде екенін көрер едік. Ендігі ұрпақтың құнт тап 

зерттеуін күтетін арналы істердің бір саласы – осы. 

Қазақ қиссаларының жанр ретінде қалыптасуы араб-парсы мə де ние-

ті мен етене араласа бастаған Х–ХІІ ғасырларда басталғанымен, ондағы 

ми фо ло гия лық түсініктердің іздерін аңғару үшін еріксіз біздің заманы-

мыздан бұрынғы дəуірлерге барлау жасау керек болады. Өйткені оның 

сүр леу ле рі көне түркі мəдениетінде жəне шығыспен, гректермен, пар-

сылармен ежелгі байланысында жатыр. Соның бір тарамдары Авестада 

деген ойға келеміз.

Біздің  заманымыздан  бұрынғы VII–V ғасырларда  сақтар  Ассирия-

мен, Мидиямен, көрші парсылармен қарым-қатысты болған. Мидия мен 

парсылардың мекенінде сақ түркілері де аралас-құралас өмір сүрді. Тіп-

ті  тектес  тайпалар  болуы  болуы  мүмкін  (Т.Жұртбаев.  Дулыға).  Оның 

бер  жағында V–VI ғасырлардағы  грек-парсы  соғысына  сақ  тайпалары 

да қатысқан. IV ғасырдың 30-жылдары Македониялық Ескендір Зұл қар-

на йын  бастаған  грек  əскерлері  парсы  патшасы  ІІІ  Дарийді  тал қан дап, 

Орта Азияға да кірді. Самарқанды алып, Сырдарияға келді. Осы соғыста 

Ес кен дір  Зұлқарнайын  санынан  жараланды  (Қазақстан  тарихы. 55-б). 

Одан кейінгі тарихқа назар салсақ, қазақ халқының құрамына кірген ғұн-

дар дың бір легі IV ғасырда Дон өзеніне тоқтап, V ғасырда Еуропаға кір-

ді. Заманымыздан бұрынғы 36-жылда Талас-Шу маңындағы ғұндар мен 

қы  тай  соғысында  ғұн  жағында  қаңлы,  шубандармен  бірге  жалдамалы 

Рим  əскері  болған  (Ə.Марғұлан.  Ежелгі  жыр-аңыздар.  А., 1985. 17-б). 

Тарихи оқиғалардың із-түссіз жоғалып кетпейтінін ескерсек, қазақ аңыз-

да рын да осы байланыстардың бəрінің елесі болуы керек. Авеста əуе лі 

ауызша айту дəуірінен өтіп келіп, жаңа заманның басынан бастап хатқа 

89

тү сіп, ІІІ–VII ғасырларда тұтасталған. Одан кейін талай рет кө ші рі ліп, 

Иран, Əзірбайжан, Үнді елдеріне тараған, сол арқылы түрлі қо сым ша-

лар енгізілген. Жалпы алғанда, Авестаны Орта Азияны, Кавказды, Үнді 

ел де рін мекендеген халықтардың ауыз əдебиетінің жинағы деуге бола-

ды (Х.К. Көроғлы). 

Авестаның  ХІІІ  ғасырда  жазылған  бір  вариантында  Заратуштра  өз 

Отанынан шығып, Иранға барады. Өз Отаны – Ираннан солтүстік ба ғыт-

та болатын. Яғни Авеста толығымен бір жерде бір мезгілде туды деуге 

болмайды, «Оғыз қаған», «Қорқыт» аңыздары сияқты уақыттың талай 

кезеңдерінде жинақталып барып түзілген кітап. Сол кезеңдерінің бірін-

де  Қорқыт,  Оғыз  аңыздарымен  тоғысуы  əбден  мүмкін  деп  ойлаймыз. 

Авестада Тұран (Тура), Ұмай ана сөздері бар. Ұмай (Гумайа) – За ра туш-

тра ның үш əйелі мен үш қызынан кейін айтылатын қадірлі ана. Орхон 

ес керт кіш те рін де Күлтегін Ұмай текті анадан туған. 

Авестадағы əділет құдайы Ахура Мазданың жаратқан жері – Даития 

өзені жағасындағы Айриана Ваего. Бұл жерді Авестаны екі ғасыр бойы 

зерттеген Еуропа ғалымдары Окс пен Ясарты, яғни Əмудария мен Сыр-

да рия ның аралығы деп дəлелдеген. (А.О. Маковельский. Авеста., 1960. – 

70-б). Олай болса, Авеста сюжетінің негізгі ядросы – архетипі осы ма-

ңай да, Тұранда жасалған болуы мүмкін. Осы маңайдан бастап іргелес 

ту ған Қорқыт, Оғыз аңыздарымен жанасады. Бұл жерде əңгіме Авеста 

аңыз да ры Қорқыттан алынды ма немесе Қорқыт аңыздары Авестаның 

жал ға сы ма деген талас тумайды. Осы аңыздардың түп негізінің бір бо-

луы мүм кін деген ойды таратпақшымыз. 

Қорқыттың бүкіл өмірі өліммен күресумен өтті. Өліммен күрескен 

Тұ ран патшасы – Алып Ер Тұңға (Афрасиап) да бар. Осы Тұран ой шыл-

да ры ның өліммен күресінің бастапқы қайнар көзіндегі мифтер Авеста 

за  ма  нын  да  ғы  адамдардың  есінде  қалған.  Ықылым  замандардағы  күш 

пен əлсіздік, содан соң зорлық пен əділет, яғни сананың өсуімен бірге 

абс трак ция ға ұласқан ақ пен қара ұғымының ірілену сатысы деп ойлай-

мыз. Қорқыт аңызының негізгі архетипі – өліммен күрес. Ол өзі ислам 

ді ні нің  жөн-жоралғысына  да  қайшы,  Тəңір  дініне  жақынырақ  ерекше 

сюжет екені байқалады. Біздің ойымызша, Қорқыт аңыздарында Қор қыт-

тың өмір сүрген уақытынан да тым ертедегі Авестамен ұштасқан дү ние-

та ным елестері бар. Авестада Заратуштра жаратушы ие Ахура Мазда-

дан əлемнің жаралуы, əділет пен жауыздық қайдан пайда болатындығы 

жайында сұрағанда, Ахура Мазда бүкіл жаратылыстың бірлігі мен қай-

шы лы ғы  екі  принципке  негізделетінін  түсіндіреді.  Ол:  өмір  мен  өлім, 

жа рық пен қара түнек. 

Авеста, адамдардың түсінігінде, Жер мен Су – Аспан атаның əйел де-

рі де, От – ұлы (яғни қазақтағы жер ана, су ана) . Авестаның 72 параг-

рафтан (һа деп аталады) тұратын екінші кітабының жиырмасыншысын-

90

да Заратуштра судан сұрайды, жердің шөлін қандыруын өтінеді. Қор қыт 

аңыздарындағы жоғалған кісінің дерегін өзен-көлдерден сұрауы, сумен 

тірі адамдай тілдесіп, «ренжісең де қарғама» деуі, оны адам, ана кейпін-

де ұғынуда «Судың да сұрауы бар» деген мақал содан қалса керек. 

«Қорқыт ата кітабындағы» əйелдің төрт түрі бар екенін сипаттайды. 

Жақсысын сынап, жаманын мінеп, əдемі суреттейді. Басқа аңыз дар дың 

сюжет желісінен бөлекше, өзінше тұрады. Мұның да дəстүрлі ізі Авес-

тада  бар. «Висперед»  деп  аталатын  үшінші  кітаптың 4-бөлігі  əйел дің 

қасиеттерін сипаттайды. 

Қазақ  аңыздарында  діни  сюжеттерде  көп  əңгіме  болатын  Нұқ  пай-

ғам бар оқиғасының бастапқы дəні діннен де бұрынғы замандарда бол-

са керек. Дінді сенім ретінде ғана емес, бір құдайды мойындау ре тін де 

қарайтын болсақ, бұл – одан бұрынғы оқиғалар. Авестадағы ал ғаш қы 

адам Йимаға жаратушы «Ахура Мазда» алда суық апаттың келе жат қа-

нын хабарлайды. Содан соң Йима жабық тұрақ салып, жұп-жұптан адам, 

жан-жануардан  алады.  Бұл  оқиға  ислам  кітаптарында  топан  су  апаты 

болып айтылады («Қисса-ул əнбианы» еске алайық. Фирдоу сиде – Жəм-

шид).  Кейін  мақтанып  аспансыған  Йима  жанын  сайтанға  сат қан  араб 

ханзадасының тұтқынына түседі – күндесі үшін жұмақтан қуы ла ды. Ол 

716 жыл өмір сүреді. Йима Авестадан да бұрын туған эпос қаһарманы 

болса (А.О. Маковельский), қазақтағы осымен қатысты аңыздардың бү-

гін гі күннен  үш  жарым мың  жылдан  бұрынғы  туындылар  екеніне  көз 

жеткіземіз.

Бүкіл  «Оғыз  қағанға»  қатысты  аңыздардың  бастауы  өгіз  тотемінде 

екенін кезінде Ə.Марғұлан, Ə.Қоңыратбаев айтып кетті. Авеста бойын-

ша, алғашқы адам Йиманың кезінде өгіздің, сиырдың етін жемеген, қа-

сиет ті деп есептелінген. Өйткені жер бетіндегі бірінші қолға үй ре тіл ген 

аң – өгіз. Бұдан өгіздің Авеста заманынан бұрын да тотем екенін кө ре міз. 

Бұл салт Авеста туған елдермен жақын байланыста болған Үндіде əлі 

күн ге сақталғаны мəлім. Ал қазақтағы өгіз тотемі эпос, аңыздарда жүр. 

Профессор А.Машанов «өгіз тотемі он екі мүшел жыл санауының басы 

бүгінгідей тышқан емес, өгіз не сиыр болған б.з.б. 5000 жылдар шама-

сында да бар еді» деген пікір айтады (Əл-Фараби жəне Абай. 105-б.).

Бір қызығы, заманақыр болғанда, өлген адам түгел тіріледі, адам ның 

жақсы-жаман қылығы таразыға салынады, оны тексеретін Ахура Мазда 

делінеді. Бұдан Авестаның көне ислам жоралғыларымен тамырлас еке ні 

аңғарылады.

Қазақ мифтерінің негізгі кейіпкерінің бірі – Дию. Авестада Ахура Маз-

да ға – бір құдайға бағынбай, көп құдайға табынған тайпалардың аты – 

Даэво. Осы екі сенімдегі маздақтар мен даэволықтардың ұзаққа со зыл ған 

тартыс-соғыстары тарих есінде мықты сақталғандықтан, даэво-диюлар 

кейіннен келе мифтік кейіпкерге айналып, Орта Азия, Шығыс əде бие ті-

91

не кең тарап кеткен. Тіпті латын (дивус), француз (адию), орыс (дьявол) 

тілдерінде де бар. «Шаһнама» патшаларының өмір бойы со ғыс қан екі 

жа уы ның бірі – диюлар (Əкуан дию). Фирдоусиде диюлармен со ғыс қан 

патшалар – Қайумарстың баласы Сиямак қара диюдың қолынан өле ді. 

Оның  баласы  Хушанг,  одан  Тахмұрас  та  диюлармен  соғысады.  Қа зақ 

қис са ла рын да да жиі кездесетін мифтік кейіпкер – дию. «Сейфүлмəлік» 

қис са сын да Рабиғұлмəлік патшаның қызы Мəликені дию ұрлап кетеді:

Бір күні қызбен суға түстім, 

Білмедім не болғанын аспанға ұштым. 

Жер, көк, əлем қараңғы болып кетті, 

Бір шыбындай жанымнан сонда кештім.

Дұшпан дию екенін білдім тамам, 

Ойбайлап зарлық қылып болдым жаман.

Қорқып жылап талықсып жатқанымда, 

Сол дұшпан тұрып көңіл айтты маған.

Мен диюдың патшасы, атым – Асут, 

Неше жыл сені көріп болдым ғашық. 

Екі жылда жетпейсің өз еліңе, 

Мұхиттан өте алмайсың кетсең қашып.

 

Қиссада диюдың түр-түсі нақтыланбайды, жау зорлықшыл күш ре-

тінде көрінеді.

Дию бейнесін керемет жетілдіре суреттеген – ақын Тұрмағамбет Ізті-

леуов. Тұрмағамбеттің Əкуан диюі («Шаһнамадан») неше түрлі құ бы-

лып, əр түрлі кейіпке түсе алады. Бір бейненің түрлі кейіпке енуі Авес-

тада аспанның қаһарлы құдайы Вэртрагна арқылы көрінетін:

Қос мүйізі алтыннан,

Тамаша сұлу, өгіз боп,

Шыға келді алдынан. 

Буырқанған бура боп,

Жүрер жері тура боп,

Шыға келді алдынан.

Қос өркеші баладай,

Екі көзі танадай,

Бəрінен озған иығы,

Барша малдың биігі, 

Аузынан көбік бұрқырап, 

Маңына жынын бүркеді,

Барша малдың үлкені.

Сонда тау-тас ішінен,

92

Ақ арқарды көріпті,

Шаңырақтай мүйізі 

Соған қарап төніпті.

Осы сəтте ғажайып,

Жез киікке айналды.

Ақ арғымақ ат болып,

Шыға келді алдынан.

Қос құлағы алтыннан,

Ноқта, жүген алтыннан. 

Тұрмағамбеттің Əкуан диюы да бірде жылқы, бірде құланға айнала-

ды. Рүстем ұстайын десе, жоқ боп кетіп, ауаны қауып қалады. «Мы сық-

тай маймалаңдап жүре алады», «бұлтқа кіріп, көкке ұшады», түрлі түске 

құбылады, кейде Қорқыт атадағы Төбекөзге ұқсайды:

Ақ қой деп тұрған кезде ала болад,

Қараса қызыл ғой деп қара болад. 

Төрт аяқ түгелімен жоқ боп кетіп, 

Үш, екі, я сыйдиған дара болад.

* * *

Ақырды ұмтылғанда ащы үнмен, 

Үнінен үрікті аттар басқа мінген. 

Қылықты бұл сияқты көрсеткен соң, 

Болмайтын бəле екенін бəрі білген.

* * *

Көрінді Рүстемге болып құлан,

Көңіліне құлан ба деп етті күмəн.

Қылышпен қуып жетіп шабайын деп,

Шаңдатты шаба берді, қылып тұман. 

Дегенше əне-міне барды жетіп,

Қайырылып тұрып алды айбат етіп.

Құланнан қарап тұрса түрі бөлек,

Жарқырап жалғыз көзі барады өтіп.

 

Бұдан қазақ мифтерінің тұрақты бейнелерінің бірі – Диюдың Авес-

та заманындағы (б.з.б. XV ғ. з-дың басы) аңыздарда болғандығын аң ға-

ра мыз. Мыстан кемпір мен сиқыршылар да сол кезде бар. Авестадағы 

Вэртрагна:

93

Талқандап жауды жеңемін,

Мыстан кемпір сиқыршы,

Көзбайлағыш – бəрі де

Дірілдеткен мен едім, – 

дейді.

 Диюларды орманға қуып тыққаннан соңғы Иранның жауы – Тұран. 

«Шаһнама» оқиғаларының жартысынан астамы Тұранға, оның Иранмен 

қарым-қатысын суреттеуге арналған. Əсіресе VI–VII ғасырлардағы та-

рихи хроника, түркі қағанатының құрылуы жөнінде деректер берілген.

Бұл соғыстар Тұран патшасы Афрасияппен байланысты. Аф ра сияп-

тың дəл қай жылдары өмір сүргені анық мəлім емес. Түркия тарихы да 

б.з.б. VII ғасырлардағы түркі мемлекетін құрушы патша ретінде таниды. 

IX ға сыр тарихшысы Табари: «Фрасияб – Фашандж ұлы, оның əке  сі – 

Рүс тем, оның əкесі – Түрік», – деп жазады. «Шаһ на ма да» Оғыз    дың əке   сі 

Қа  ра  хан – Афрасияптың төртінші ұлы. Егер Оғыз қа ған ды IX ға  сыр  да  ғы 

Оғыз  бірлестігін  ұйымдастырушы  десек,  бұл  Аф ра сияп тың  заманына 

сəй   кес келмейді. Ал егер Оғызды Мөде дə уі рі не апар   сақ, онда Аф  ра  сияп 

пен Оғыз дəуірі жақын келеді. ХІ ғасырдағы түр кі ой шыл да ры Мах   мұд 

Қаш қа ри мен Жү сіп Баласағұни да біл ген. Ақыл ды, ба тыр, асыл ер деп 

та ны ған  М.Қаш қа ри  Аф ра сияп тың  өзі,  қызы – Қаз,  кү  йеу  ба  ла  сы  Сия-

уыш туралы де рек тер береді. Аф ра сияп тың қа за сы на бү  кіл түр    кі жұр ты-

ның  қа  быр  ға  сы  қа  йы  сып,  еңі реп  жоқ  та  ға  нын  жа за ды.  М.Қаш  қа  ри   де   гі 

бұл жоқ тау көп  ке мə  лім. Бізді кы зық ты ра ты ны, Қор  қыт ата сияқ ты Аф -

ра  сияп  тың өлім  нен қа  шуы туралы аңыз:

«Бүкіл  түркі  жұртына  қорған  болған,  бар  өмірін  өзі  құраған  еліне 

қа уіп төндірген көрші елдердің шапқыншылығына қарсы күреспен өт-

кіз ген  Аф ра сияп  қартайып,  өлімнің  жақындап  қалғанынан  сескеніп, 

алып  болат  қорған  орнатады.  Оның  есік-тесігін  қалдырмай  бекітеді. 

Қа быр ға ла ры адам бойынан неше есе биік болады. Алтын, күміс, ін жу-

ден – ай, күн, жұлдыз орнатыпты. Сөйтіп, бірнеше жыл қорғаннан шық-

пай қойыпты. Бірақ өлім бəрібір құтқармапты. Бір күні бақта жүргенде, 

ағаш  тасасында  тығылып  тұрған  суық  өңді  біреуді  көреді.  Ол  келген 

ажал еді».

Осы түркі мотивін басқа елдер де білген. Белгісіз автордың «Тарихи 

Систан» кітабында бар (X. Г. Короглы. Взаимосвязи эпоса народов Сред-

ней Азии, Ирана и Азербайжана. – М., 1983. 113-114-б.б.) «Шаһнамада» 

Афрасияп қорғаны – Бард қаласына жақын жердегі үңгір. Онда жаула-

рынан қорғанған Афрасияпты Иран батыры өлтіреді.

Əл-Фарабиді ежелгі Русь шежірешілері Авиасаф деп атаған (XV ғ.). 

Афрасияп  пен  əл-Фараби – Тұраннан  шыққан  ұлы  тұлғалар.  Русь  жа-

зушылары  Фирдоусидің  «Шаһнамасы»  арқылы  Тұран  патшасы  Афра-

94

сияп ты білген соң, сол Тұранның ойшылы ретінде Фарабиді де Авиасаф 

деген болуы мүмкін. Иран патшаларының Афрасияппен соғысы – Мə-

ден нің ұрпағы Шижының кезінде Рим əскерімен бірігіп, Иран пат ша лы-

ғы на қарсы тұрған ғұн тайпаларының соғысының елесі болуы мүмкін.

Ежелгі адамдардың өміріндегі ең қасиетті нəрсе – от жəне үлкен от 

Күн. От пен күнге табынуды кейінгі тайпалар зороастр дінінен ауысып 

алды деуге болмас, өйткені ол –адамзатқа ортақ нəрсе. Ежелгі адамның 

өмір не өлім арпалысындағы шешуші фактор – отты қасиеттемейтін ел 

жоқ  шығар.  Шығып  келе  жатқан  күнге  ғұндар  да  табынған.  Исламда 

от  пен  нұрдан  періштелер  жаратылған.  Əсіресе  Алла  тағалаға  жақын 

жүретін  төрт  періште:  Мұхаммед  салла-л-лаһу  ғалейһи  уəс-сəлемға 

Алла  тағаланың  сəлемін  жеткізуші  Жəбірейіл  періште,  бүкіл  ғаламды 

ба қы лау шы Мекайыл періште, қиямет күнінің келгенін хабарлайтын ЬІс-

ра һыл, жан алатын Əзірейіл періштелер оттан жаралған болатын. От пен 

нұр – қазақ мифтерінде жиі кездесетін қалыптар.

«Оғыз қаған» жырында Оғыз тəңірге жалбарынып отырды. Қараңғы 

бол ған кезде көктен бір жарық нұр түсті. Оғыз қаған сол нұрға қарай 

жүр се, онда бір маңдайында оттай сəуле шашқан алтын қазықтай (Ал-

тын қазық – Темірқазық жұлдызы) меңі бар қыз екен. Оғыз қағанның 

оны көргенде жаны қалмады, сүйді алды. Оғыз қағанның осы бірінші 

жұ байы Нұрсұлу (Күнсұлу) нұрдан жаралған еді. Қазақтың «Дың сұлу», 

«Домбауыл»  ақындарындағы  сұлу  қыздар  күн  нұрынан  жүкті  болады. 

«Нұр дан жаралу» мотиві шығыс сюжетінде құрылған қазақ қисса-дас-

тандарына ортақ болып келеді. Көбіне қаса сұлу иран бақ қыздарының 

кей пі не  қатысты  айтылады.  Мысалы,  Мəшһүр  Жүсіптің  «Гүлшат-Ше-

ризат» қиссасында Нұрдың екінші варианты – Інжу-маржан түрінде ке-

леді. Онда жеті жұртқа патша болған Парақзат елден-ерек түс көреді.

Түсімде бір аждаһа келді бізге, 

Күйдірді шашып заһар жүзімізге. 

Айбатты өрт қаптаған Күнбатысты, 

Сол жерде көрінді өлім көзімізге.

Ешбір жан оған қарсы бара алмады, 

Қолына қару-сайман ала алмады. 

Бір інжу-маржан сонда көктен түсіп, 

Алдына аждаһаның аяңдады. 

Бұл жердегі көктен түскен інжу-маржанның шешуі:

Дегенің інжу-маржан көктен түскен, 

Бір сұлу ақылы кемел болар қызың. 

(М.Көпеев. Гүлшат-Шеризат) 

95

Осы  ежелгі  мифтердегі  «нұрдан  жаралу»  мотиві  адамзаттың  жа ба-

йы лық санасынан емес, даналық санасынан туған болуы мүмкін. «Шы-

ғыс  пəлсапасы  бойынша,  ғалам  нұрдан  жаралған.  Əл-Фараби: «Бү кіл 

дүние ғаламы басында бір шапаты ауданда болған нұр сəуледен – жа рық 

сəуледен  жаралған»,–  дейді  (А.Машанов.  Əл-Фараби  жəне  Абай.–  А., 

1994. – 60-б.).

Қазір өте дəл электронды өлшеулер арқылы алғаш дүние жа рал ған да 

пайда болған нұр сəуленің қалдығы табылыпты. Сол қалдық сəу ле – шы-

ғыс ұғымында Əл-Мисақ (Əлімсақ) екен.

Қазақ аңыздарының өте көне замандағы іздерінен шығу тегін ағаш-

пен байланыстыратын рулардың бар екенін байқалады. Мысалы, «Оғыз 

қаған» жыры XIII ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың басында хат қа түс-

ке ні мен,  ондағы  баяндалатын  аңыздар  заманымыздан  бұрынғы III ға-

сыр да ғы тайпалардың оқиғасымен – Мөде қағанмен байланысты болуы 

мүм кін ді гін  Н.Я.  Бичурин,  Ə.Марғұлан,  Қ.Өмірəлиевтер  жазды.  Енді 

бір рауиатта, IX ғасырдағы Оғыз бірлестігінің оқиғасы делінеді (Ə.Қо-

ңы рат баев, М.Жолдасбеков). Ал осы жырға егемен елдің көз қа ра сы мен 

қайта бір қарағанда, бізге беймəлім қырымен ашыла түскендей.

«Оғыз қаған» жырының алғашқы желісі біздің заманымыздан талай 

ғасыр бұрын аңыз түрінде айтылуы мүмкін. Оған ұйытқы болған оқи ға 

Өгіз тотемінің пайда болу замандарынан шығып, хатқа түскенге де йін-

гі аралықтағы оғыз тайпаларының тіршілігіне қатысты көптеген аңыз-

дар ды жинақтау, екшеу сатысынан өтіп келген. С.П. Толстов жазыпты: 

«Оғыз дар дың тайпалық одағы Оксқа (Əмудəрия. – А.Қ.) дейінгі заманда 

бас қа жақтан көшіп келген тайпалар емес, одақ аты да, өзен аты да – ер-

теден бері жалпыға ортақ тотем атынан, жергілікті ел тілінен туған сөз. 

Ендеше Орта Азия оғыздарын ерте замандарда сол жерді мекен тұтқан 

сақ тайпаларының заңды мұрагері деп қарау керек. Оғыз тотемінің аты 

ер те де гі сақтар ортасында да болуға тиіс». (Толстов С.П. Пережитки то-

темизма дуальной организации у туркмен. ПИДО. 1985. №9-10. 16-с. / 

Ау дар ған Ə.Қоңыратбаев).

Енді  Шəкəрімнің  «Түрік,  қырғыз-қазақ  һəм  хандар  шежіресінде» 

Оғыз дың хан болған уақыты біздің пайғамбарлардан 3400 жыл бұрын 

дей ді. «Оғыз  хан  өлген  соң,  Күн  хан  болды,  онан  соң  Ай  хан  болды, 

онан  соң  Жұлдыз  хан  болды,  оның  орнына  баласы  Меңлі  хан  болды. 

Онан  соң  Деңіз  хан  болды,  онан  соң  баласы  Ел  хан  болды.  Осының 

уа қы тын да жоғарғы татар ханы Сүйінішпен соғысып, Сүйініш хан же-

ңіп,  Мағолды  қырып,  қалғанын  құлданып,  Мағол  атын  біржолата  жо-

ғалт ты.  Сол  соғыста  қолға  түскен  Елханның  баласы  Қиян  менен  інісі 

Не гіз тұтқыннан қашып, қалған Мағол мен малдарын жиып алып, бір 

қиын таудың ішіндегі айналасы жартас кең дараға барып тығылды. Ол 

да ра ның  атын  Ергенеқон  қойды.  Ергенеқон  ішінде  тұрған  кездегі  хан 

96

аталарын  ешкім  білмейді.  Бірақ  шыққандағы  хандары  Қиян  нəсілінен 

Бөр теш не деген кісі еді» (Шəкəрім шежіресі. 47-6.). Сонымен Шəкəрім 

ше жі ре сі  бойынша,  Оғыз  хандығы  Көкбөрі  заманынан 8–9 ата  бұрын 

өмір сүрген болады. Яғни Мөде заманынан бұрын. Тағы бір соңғы дерек-

терге назар аударайық.

Ең  соңғы  зерттеулер  Оғыз  қаған  оқиғасының  шығу  уақытын,  тіпті 

б.з.б. 5000 жылдықтарға,  шумер  тайпаларының  заманына  алып  бара-

ды. Өте қызықты болжамды айтушы – бүкіл өмірін Фараби ойшылды 

зерттеуге арнаған ғалым Ақжан Машанов. Ол кісінің ойынша, Оғыз хан 

аңызының  тууы  сиырдың  жыл  басы  болуымен  байланысты.  Бес  мың 

жыл  шамасы  бұрын  жыл  басы  қазіргідей  тышқан  емес,  сиыр  болған. 

Өгіз хан-Оғыз хан заманы – сол заман дейді. Шумерлердің тас кітабында 

мынадай мəлімет бар екен: «Қа зір жыл басы – Сиыр, онан бұрын өткен 

замандарда жыл басы – Барыс болған. Əрбір екі мың жыл шамасында 

жыл басы бір мүшелден екінші мүшелге ауысып отырады».

Міне, осы шығу тегі өте əріде жатқан «Оғыз қаған» аңыздары өгізді 

қа сиет ті деп санаған зороастр замандарына барып ұштасады. «Оғыз қа-

ған» жырында «Етіл» (Еділ) өзенінен əрі өтіп, Үрім (Рим) қағанмен со-

ғыс қан Оғыз, оларды жеңіп, мол олжаға батады. Еліне қайтуға бет ал ған-

да, өзеннен өте алмайды. Сонда бір Ұлық Орда деген жігіт ағаштан сал 

жасап, дүние-мүлкімен аман-есен бері өтеді. Ұлық Орданың бұл ісіне 

сү йін ген Оғыз қаған: «Сен осы жерге бек бол, Қыпшақ бол», – деді.

Əбілғазының «Түрік шежіресінде»: «Оғыз қағанның əскеріндегі бір 

жігіт соғыста қаза тауып, əйелі жүкті екен, айы-күні жетіп толғағы қыс-

қан соң, бір ағаштың қуысына кіреді. Сол жерде босанып, туған баланы 

Оғыз қаған өз тəрбиесіне алады, Қыпшақ деп ат қояды». Себебі «қып-

шақ» ағашта туған деген мағынаны білдіреді екен.

 Осы қызықты аңыздарды салыстыра келіп, бір заманда түркілердің 

Қыпшақ бұтағы өзінің шығу тегін ағашпен байланыстырып, оны қа сиет-

те ген деген ойға келеміз. Оғыз қағанның Көк, Тау, Теңіз деген ұл да ры-

ның  анасы  ағаштың  қуысынан  шыққан. «Қорқыт  атада»  Бисат  батыр: 

«Анам – қатты ағаш», – дейді. Бисаттың анасы Қыпшақ қызы болса ке-

рек. Сонымен, қазақ тарихында өгіз, көк, бөрі, аққу сияқты ағаш тотемі 

болуы мүмкін демекшіміз.

«Қорқыт атада» Қазан Салор бектің ауылын жау шауып, ұлы Оразды 

гəуірлер  қол-аяғын  байлап,  дар  түбіне  əкеледі.  Ол  дар  ағашына  қарап 

сөй лей бастайды:

Атың ағаш десем, шамданба, ағаш!

О, Мекке мен Мəдиненің есігі болған – ағаш! 

Құдайым тілдескенде Мұсаның асасы болған – ағаш! 

Ерлердің ері Əлидің дүлдүліне ер болған – ағаш!

97

Зұлпықарға сап болған – ағаш! 

Хасан мен Хұсайынға бесік болған – ағаш! 

Ерге де, əйелге де қатер болған – ағаш! 

Мені саған асар болса, құлап түс – ағаш! 

(Қорқыт ата. – А., 1986. – 29-б. /Аударған Ə.Қоңыратбаев)

Осы «қасиетті ағаш» аңызы бүгінге дейін халық жадында сақ тал ға-

ны ның бір көрінісі – Қашаған Күржіманұлының (1841–1929) Есқали со-

пы ға айтқан өлеңі. Тарихы былай: «Қашаған ақын Каспий теңізінің те-

ріс тік шығысындағы «Елпілдекті» деген аралда отырған ауылға келеді. 

Қо на тын үй іздегесін ауыл жігіттері сараңдығымен аты шыққан Есқали 

со пы ның үйін көрсетеді. Есік алдында жүрген баласы мен келіні үйге 

кір гіз гі сі келмейді. «Осы үйге қона алмасам, маған сын, сұпыны (сопы-

ны) шаға алмасаң, саған сын», – деп домбырасын көлденең ұстап үйге 

кі ре ді. Есқали сопы қонақты жақтырмай, намаз оқуға кіріседі. Сопының 

кіш ке не  немересі  домбыраны  қызық  көріп,  саусағымен  домбыраның 

іше гін дың еткізеді. Есқали сопы: «Бейқасиет, көргенсіз, бұл үй домбы-

ра тартып, өлең айтуға тігілген жын-шайтанның үйі ме еді, шайтанның 

қу ағашы бұл үйге қайдан келді?» – деп жекіреді.

Сонда  Қашаған  домбырасын  қолға  алып  жіберіп  былай  депті  (Біз 

«Қор қыт ата» кітабындағы Оразбектің сөзімен ұқсас келетін жерін ғана 

аламыз):

Пайғамбарлар туғанда,

Бесік болған бұл ағаш. 

Ибраһим Қағба салғанда,

Есік болған бұл ағаш.

Жəбірейіл жаннаттан, 

Алып келген төрт қылыш, 

Төрт қылыштың атын айтайын: 

Біреуінің аты – Хамхам, 

Біреуінің аты – Сасмам, 

Біреуінің аты – Зұлхаджа, 

Біреуінің аты – Зұлпықар, 

Қынабына солардың 

Кап та болған бұл ағаш, 

Аруақты ерлерге,

Жақ та болған бұл ағаш.

Міне, бұл осыдан мыңдаған жылдар бұрын айтылған сөз дер дің қа-

зіргі ақынның аузынан сол қалпында шығуы дəстүрлі əдеби жал ғас тық-

тың айқын белгісі болса керек.

98

Енді «Ағаш тотемінің неменеге байланысты шыққандығына келсек, 

оншалықты  анық  емес.  Бір  ойымыз:  зороастр  заманындағы  шөпті  қа-

сиет теу дің ұлғайған түрі ме? 

Қазақ аңыз-жырларында көп айтылатын мотив – қасиетті Жер – Су – 

жанға жайлы мекен. Бұл Авестадағы мифтік Отан – Айри – ана Вайего, 

яғни Окс пен Яксартының аралығы (Əмудария мен Сырдария). Орхон 

ескерткіштерінде – Өткен түркілер: «Елді халық едім, елім қайда қазір, 

қағанды халық едім, қағаным қайда, қандай қағанға күш-қуатымды бе-

ремін!» – деп қиналғанда, түркілердің қасиетті жер, суы Елбілге анадан 

Елтеріс атты ер туғызыпты.

Қорқыт  аңыздарында  Қорқыт  пен  Асан  Қайғы  да  желмаяға  мініп, 

елге жайлы жер іздейді. Бұл – кейінгі қазақ жырауларының жырларына 

алтын арқау болған негізгі сарындардың бірі. 

Қорыта келе айтарымыз, қазақ мифологиясы ежелгі – Тəңір, Тұ ран – 

Иран, Үнді, араб, грек мифтерімен байланыстағы бай дүние. Оны жан-

жақ ты зерттеу арқылы қазақ дүниетанымының қалыптасу жолдарынан 

түр кі лік əдеби-мəдени құбылыстарды терең ажырата аламыз.

жүктеу/скачать 3,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: