КАЗАХСТАНСКОГО ТРЕХЪЯЗЫЧИЯ НА ЗАНЯТИЯХ В КОЛЛЕДЖЕ

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ
 
ВОПРОСЫ
 
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО
 
ОБРАЗОВАНИЯ
 
И
 
НАУКИ 
 
191 
 
ния    Казахстана  в  Советском  Союзе  не  получал  достаточного  развития,  потому  что  вся  литература 
техническая и гуманитарная издавалась и изучалась на русском языке, то встречается много трудно-
стей с созданием англо-казахских и казахско-английских словарей. В продаже имеются, как правило, 
словари,  рассчитанные  на  дошкольный  возраст  или  специальные,  например,  экономических  терми-
нов  или  по  гостиничному  делу.  Электронные  переводчики  в  интернете  довольно  низкого  качества. 
Более того, нет  или только создается казахская терминология, которая берет многое в других тюрк-
ских языках и не внедрена даже в профессиональном общении. 
Поэтому русский язык является мостом между казахским и английским языками. И для качест-
венного перевода на казахский необходимо хорошо владеть русским. 
В Советском Союзе были  научные институты, которые занимались вопросами перевода с ино-
странных  языков  на  русский  и  разработаны  соответствующие  методики  и  технологии.  В  Казахстане 
подобных институтов и такого опыта перевода на казахский язык не было, и нет. 
При  этом  необходимо  учитывать,  что  на  раннем  этапе  обучения  английскому  языку  на уровне 
дошкольного образования ребенок просто запоминает слова и выражения, свойственные его возрас-
ту.  В  школьный  период  задача  усложняется:  изучается  грамматика,  варианты  общения  на  бытовом 
уровне,  получаются  навыки  перевода.  В  условиях  обучения  в  колледжах  техническим  специально-
стям,  особенно  при  прохождении  практики  за  рубежом  или  обучения  в  нашей  стране  у  иностранных 
специалистов, необходим более  глубокий подход с учетом специфики специальности и лексических 
особенностей ее профессионального жаргона. При этом необходимо учитывать и культурологический 
аспект    стран,  в  которые  студент  может  выехать  на  обучение.  Таким  образом,  если  на  занятиях  по 
русскому языку студенты изучают современный русский язык и профессиональный русский язык, то и 
при обучении студентов иностранному языку должен быть курс обучения профессиональному языку с 
обязательным циклом «Введение в курс» с культурологическим направлением. Обучение переводчи-
ков в колледжах также должно вестись с углубленной  специализацией. 
Особенности  развития  любого  языка    определяются  и  культурологическими  особенностями 
развития этого общества, традициями и способами развития производства, и просто бытовыми усло-
виями. Не всегда одни и те же слова имеют в разных странах одно и то же значение. И это часто при-
водит не просто к недоразумениям на бытовом уровне, но и к экономическим убыткам и политическим 
конфликтам. Речь идет о пресловутых «концептуальных полях истины». Приведем несколько наибо-
лее распространенных ошибок. Так: 
-  примером  некорректного  перевода  с  английского  является    известное  произведение 
Р.Киплинга  «Маугли».  В  английском  варианте  персонаж  Багира  мужского  рода,  в  русском  варианте 
пантера Багира женского рода. Вроде бы мелочь, но меняется роль и окраска образа; 
- в технической   области  под  словом  «дистиллятор»    в  странах  бывшего  Советского  Союза 
подразумевается аппарат или установка для получения очень чистой  воды  (для фармацевтики или 
химических  анализов)  путем  перегонки.  В  Германии  это  просто  приспособление  для  грубой  очистки 
воды методом фильтрации или с помощью ионо-обменных смол; 
- в  области качества наиболее часто применяемое слово «сертификат» тоже имеет совершен-
но разный смысл. В большинстве стран это документ о  качестве продукции, который выдает фирма 
по требованию заказчика за подписью одного из своих менеджеров за дополнительную плату. 
В нашей стране такой документ называется «Качественным удостоверением» или «Паспортом 
качества». «Сертификатом» же называется документ, который выдает на партию продукции или про-
изводство  продукции  специальный  аккредитованный  орган,  который  проводит  экспертизу  продукции 
на  безопасность  и  соответствие  указанным  стандартам  или  экспертизу  производства  с  контролем 
оборудования, приборов, квалификации персонала, в общем, всего комплекса условий для стабиль-
ного и качественного производства; 
-  в  области  общественных  наук   широко  используется  термин  «толерантность»,  который  ассо-
циируют  со  словом  «терпение».  В  области  естественных  наук, биологии,  психологии  значение  этого 
термина имеет особенности. 
толерантность 
(от  лат.  tolerantia  —  терпение)  —  отсутствие  или  ослабление  реагирования  на  какой-либо  не-
благоприятный  фактор  в  результате  снижения  чувствительности  к  его  воздействию.  Например,  Т.  к 
тревоге проявляется в повышении порога эмоционального реагирования (см. эмоции) на угрожающую 
ситуацию, а внешне — в выдержке, самообладании, способности длительно выносить неблагоприят-
ные воздействия без снижения адаптивных возможностей (см. адаптация).[3] 
-  в  области  межнационального  общения    необходимо,  например,  учитывать,  что  слово  «спра-
ведливость»  имеет  корреляцию  в  славянских  языках  со  словом  «правда»,  т.е.  носит  эмоционально-
нравственный характер, а в английском языке оно имеет варианты: justice; (беспристрастие) equity, 
fairness (правильность) truth; correctness, т.е. носит скорее юридический характер. 
В  колледже  на  уроках  русского  языка  необходимо  учитывать  специфику  использования  ино-
странных слов в сфере деятельности  специалистов различных профессий. 
При изучении терминологии необходимо разъяснять подробно  ее семантику, лексическое зна-

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ
 
ВОПРОСЫ
 
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО
 
ОБРАЗОВАНИЯ
 
И
 
НАУКИ 
 
192 
 
чение  и какие могут быть варианты ее использования. 
При этом необходимо учитывать, что даже в англоязычных странах могут быть разные вариан-
ты произношения, связанные с особенностями диалектов. Так, в последнее время наиболее распро-
страненным в торговых отношениях является индийский диалект английского языка. 
Все это может рассматриваться на уроках русского языка при изучении разделов «Иноязычные 
слова»,  «Архаизмы.  Историзмы».  «Общеупотребительная  и  ограниченная  в  употреблении  лексика», 
при изучении стилей языка.При этом должны  широко использоваться межпредметные связи. 
Преподавателю  необходимо  постоянно  отслеживать  вновь  образованные  иностранные  слова, 
их сокращения, которые проникают в современный русский язык из интернета, поскольку и русский и 
английский  язык  находятся  в  постоянном    развитии.  И  профессиональные  и  уличные  жаргоны  пяти-
десятых, семидесятых, девяностых и нашего времени сильно отличаются. 
Все это позволит расширить кругозор и   узнавать знакомые слова при переводе. 
Изучение значения наиболее употребляемых иностранных слов на занятиях по русскому языку 
позволит быстрее  и лучше понимать смысл текста, находить синонимы и антонимы при переводах с 
английского. 
Одним  из  наиболее  важных  разделов  изучения  русского  языка  является  «Ораторское искусст-
во», включающее культуру речи и деловой этикет. 
Целесообразно на этих занятиях приводить примеры  ситуаций не только возникающих на на-
шем культурном пространстве, но и в других странах. Это в дальнейшем может помочь при ведении 
деловых переговоров, адаптации в других странах, избежать многих  конфликтных ситуаций. 
Например,  объяснять,  что  если  в  нашем  общении  ценятся  эмоциональность,  сочувствие,  но 
участники  общения  бывают  бескомпромиссны,  то при  общении  с  англичанами  все  это  недопустимо, 
многие  вопросы  о  семье  могут  быть  восприняты  как  вторжение  в  личное  пространство,  многие  ока-
жутся неполиткорректными. В данном общении ценятся только информативность и склонность к ком-
промиссам. 
Учет  этих  особенностей  позволит  подготовить    конкурентоспособных  специалистов  среднего 
звена с  достаточной степенью компетенции. 
 
Литература: 
1.  Н.А.Назарбаев.  Новый  Казахстан  в  новом  мире.  Послание  Президента  Республики  Казах-
стан 
2.  Н.Назарбаева народу Казахстана. 28 февраля 2007 г.[ Электронный ресурс].- Режим досту-
па: 
3.  Официальный сайт Президента Республики Казахстан. 
4.  Дарын  Актанов.  Языковая  политика  Казахстана  28  сентября  2015  года.[Электронный  ре-
сурс].- 
5.  Режим доступа: http:// BNews.kz «www.bnews.kz». 
6.  Л.А.Карпенко, А.В.Петровский, М. Г. Ярошевский. Краткий психологический словарь. — Рос-
тов-на-Дону: «ФЕНИКС». 1998. 
 
 
 
 
УДК  894.2.342. 
 
Ғ.ҚҰЛАХМЕТТІҢ  «ҮЙІРІ  ЖОҚ  КӨКЖАЛ» РОМАНЫНДАҒЫ  
УАҚЫТ ПЕН КЕҢІСТІК  МӘСЕЛЕЛЕРІ 
 
Тілеуова  А.З. -  филология  ғылымдарының  кандидаты,  доцент,  Қ.Жұбанов  атындағы  Ақтөбе 
өңірлік мемлекеттік университеті, Ақтөбе қаласы 
 
Мақалада  адам  өмірі  жайлы  толғану,  уақыт  пен  кеңістік  категорияларына  жүгіну  қазақ 
әдебиетінің  барлық  жанрында,  әсіресе,  романда  ерекше  бой  көрсетететіндігі  айтылады.  Мысал 
ретінде белгілі жазушы Ғ.Құлахметтің «Үйірі жоқ көкжал»  романы бойынша шығарманың жанрлық 
сипатын  анықтауда,  сюжеттік-композициялық  құрылымын  айқындауда,  характер  даралауда 
уақыт пен кеңістіктің рөлі ерекше орын алатындығы баяндалады. 
Түйін сөз: Уақыт, кеңістік, характер, жанр, роман, сюжеттік-композициялық құрылым, автор, 
кейіпкер, философиялық ұғым, адам концепциясы. 
 
Уақыт    және  кеңістік  сияқты    философиялық  ұғымдардың  көркем  әдебиеттегі  көрінісін  сөз 
еткенде, басты назарда болатын мәселе - әр қаламгердің өз туындысында жасаған образдар жүйесі, 

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ
 
ВОПРОСЫ
 
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО
 
ОБРАЗОВАНИЯ
 
И
 
НАУКИ 
 
193 
 
дәлірек  және  нақты  айтсақ,  автордың  адам  концепциясына  деген  қарым  -  қатынасы.  Адам 
концепциясына  әлемдік  деңгейде  айрықша  көңіл  бөлу  ХХ  ғасырдың  60  жылдарынан  басталады. 
Себебі,  адамзат  баласының  сол  уақытқа  дейінгі  жүріп  өткен  жолында,  бастан  кешкен  тарихында, 
небір  трагедиялы  құбылыс,  оқиғаларда  айрықша  роль  атқарған  жаратылыс  -  Адам  болатын.  Жер 
бетіндегі  алып  кеңістіктің    басым  бөлшегін    алып  жатқан  кеңестік  империяда  ХХ  ғасырдың  басынан 
бастап, небәрі 70 шақты жылдың ішінде болып өткен оқиғалар бір ғана сол елді ғана емес, бүкіл әлем 
жұртшылығын  қатты  толғандырды.  Кеңестік  заманда  70  жыл  төңірегінде  болған  небір  оқиғалар 
адамның  өз  қолымен  жасалған  болатын.  Революция,  азамат  соғысы,  ауқатты  адамдарды  тәркілеу, 
күштеп  ұжымдастыру,  «халық  жауларын»  жою,  ұлы  Отан  соғысы,  бүлінген  шаруашылықты  қалпына 
келтіру, тың және тыңайған жерлерді игеру - бәрі де аз ғана уақыт ішінде бастан кешкен ірі оқиғалар 
болатын.  Осынау  оқиғалар  кеңестік  кеңістікте  тоталитарлық  жүйе  туғызған  идеология  арқасында 
жүзеге асқан болатын. Осының барлығына кінәлі-адамның өзі болатын. Дәл 1960 жылдардан бастап 
адамды  жан-жақты  зерттеу,  оның  аса  күрделі  де  қиын  жаратынды  екендігіне  айрықша  көңіл  бөлу 
процестері  біртіндеп  жүзеге  аса  бастады.  Зерттеуші  Л.М.Андреева  ХХ  ғасырдың  60-жылдарынан 
бастап  кеңестік  әдебиетте  ғана  емес,  әлем  әдебиетінде де  адамзат  баласының  жүріп  өткен  жолына 
тың  көзқараспен  үңілу,  адамзат  баласы  бастан  кешкен  оқиғаларға  жаңаша  таныммен  келу 
мәселелерінің  жүзеге  аса  бастағанын  айта  келіп,  адам  концепциясына  бүкіл  дүниежүзілік  деңгейде 
ерекше зер салу процесінің басым болып келе жатқанын айтады да, төмендегідей тұжырым жасайды: 
«Однако  современная  эпоха    -  эпоха  сложнейших  альтернатив  и  разнонаправленных  тенденций, 
острейших  старых  и  новых  противоречий.      Несомненный  с  70-х  годов  поворот  к  реализму 
усложняется и затрудняется рядом обстоятельств» деп қорытынды жасайды [1;6]. 
Сондай-ақ,  өткен  ғасырдың  70-80-жылдарындағы  әдеби  процеске  төмендегіше  баға  береді: 
«поразительный на первый взгляд и вновь повсеместный интерес к истории, заразивший литературу 
в  70-е  годы,  знаменует  собой  прежде  всего  поиски  дополнительного,  точного,  выверенного 
измерения, столь необходимого в современной «постмодернистской» ситуации. Для оценки «трудных 
70-х»,  а  потом  и  «трудных  80-х»  потребовались  такие  исторические  параметры.  Глобальные 
противоречия формируют глобальное мировидение, стимулируют поиски синтеза» [1;8]. 
Адамзат  баласының  тарихында  қандай  қоғам  болса  да,  сол  қоғамның  дүниеге  келу,  даму, 
кемелдену жайттарымен бірге тоқырау, дағдарысқа ұшырайтыны, тарих бетінен жойылатыны, өшетіні 
тарихи  қажеттіліктен  туындағаны  жасырын  емес.  Өткен  ғасырдағы  50-жылдардың  аяғы  мен  60-
жылдардың  басында  кеңестік  кеңістікте  жүзеге  асқан  сәл  «жылымық»  сәт,  біріншіден,  аса  үлкен 
ауқымды,  яғни  дүниежүзілік  деңгейде  адам  концепциясына  баршаның  назарын  аударды,  сол  адам 
деген  жаратындының  күрделі  екендігіне,  жұмбақ  екендігіне  тиісті  дәрежеде  көңіл  бөліп,  ғылыми 
зерттеулер  жүргізіле  бастады,  үшіншіден  осынау  жалпы  адамзаттық  ынтығушылық  руханият 
саласында  түрлі  жанрдағы,  түрлі  мазмұндағы,  түрлі  проблематиканы  арқау  еткен  шығармалардың 
тууына алғышарттар жасады, ол заңды да, себебі, зерттеуші М.Бахтиннің сөзімен айтсақ, «... каждая 
эпоха  имеет  свой  ценностный  центр  в  идеологическом  кругозоре,  к  которому  сходятся  все  пути  и 
устремления идеологического творчества. Именно этот ценностный ценр стоновится основной темой 
или,  точнее,  основным  комплексом  тем литературы  данной  эпохи.  А  такие  тематические  доминанты 
связаны, как мы знаем, с определенным репертуаром жанров» [2;141]. Олай болса, ХХ  ғасырдың 60 
жылдарынан  басталған  әлемдік  деңгейдегі  аса  ірі  өзгерістер,  ауқымды  оқиға,  құбылыстар,  бәрінен 
бұрын, қаламгер санасында серпіліс пен сілкіністі туғызды. 
Адам  өмірінің  мазмұны,  мақсаты  мен  міндеті,  мәні  мен  маңызы  жайлы  толғану  қаламгер  үшін 
қоғамда  болып  жатқан  өзгерістермен  тұспа-тұс  келді,  яғни  қаламгер,  бәрінен  бұрын,  адам  өмірінің 
мән-маңызы  жайлы  айрықша  толғанғандықтан,  өмірдің  өзі  оған  уақыт  пен  кеңістік  сияқты 
категориялардың  мән-мазмұны  жайында  толғануды  міндет  етіп  қойды.  Ал  өмір  жайлы  толғаныс  тек 
өркениетті уақытқа барар жолдағы маңызды басқыш екені мәлім. 
Өмір  жайлы  қаламгер  толғанысы  оның  шығармаларына  философиялық  реңк  дарытты. 
Философиялық  ой-толғаммен  қатар,  әлеуметтік,  адамгершілік,  этикалық  проблемалардың  да  әдеби 
процеске  молынан  енгені  мәлім.  Уақыт  пен  кеңістік,  философиялық  категориялар.  Қазақ 
прозасындағы  уақыт  пен  кеңістік  мәселелерін  шешу  жолында  қазақ  қаламгерлері  әлем,  дүние,  адам 
туралы өз көзқарасын шығармаларына арқау етті. 
Қандай халықтың болмасын, руханият мұрасы тууы, қалыптасуы, дамуы жағынан біркелкі емес, 
себебі,  олар  тарихи-қоғамдық,  саяси-әлеуметтік  жағдаяттарға  тікелей  тәуелді.  Адам  өмірі  жайлы 
толғану,  уақыт  пен  кеңістік  категорияларына  жүгіну  қазақ  әдебиетінің  барлық  жанрында,  әсіресе, 
романда  ерекше  бой  көрсетуде.  Мысал  ретінде  белгілі  жазушы  Ғ.Құлахметтің  «Үйірі  жоқ  көкжал» 
романын  алып  көрейікші.  Бұл  роман  бойынша  шығарманың  жанрлық  сипатын  анықтауда,  сюжеттік-
композициялық құрылымын айқындауда, характер даралауда уақыт пен кеңістіктің рөлі ерекше орын 
алады.  Әсіресе,  кейіпкердің  сомдалуын  шығармада  таңбаланған  уақыт  пен  кеңістіктен  ажыратып 
қарау мүмкін емес. 
Аталған  романда  нарық  заманында  көптің  үстінен  күн  көріп,  қалталарын  ақшаға  толтырған 
алаяқтар  мен  жемқорлардың  жымысқы  әрекеттері  суреттеледі.  Мол  ақшаны  судай  сапырып,  халық 

ӘЛЕУМЕТТІК-ГУМАНИТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН ҒЫЛЫМНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
АКТУАЛЬНЫЕ
 
ВОПРОСЫ
 
СОЦИАЛЬНО-ГУМАНИТАРНОГО
 
ОБРАЗОВАНИЯ
 
И
 
НАУКИ 
 
194 
 
атынан сөз сөйлеп жүрген интеллигент бизнесмендердің арам істері мен лас іздерін бүркеу үшін күнде 
ауыз  жаласып  жүрген  дос-жарандарының  да  көзін  жоя  салуға  бейіл,  аяусыздықтары  нанымды 
оқиғалармен берілген. Романда бүгінгі күннің нағыз шындығы көрсетілген. 
Жазушы  өзін  толғандырған  осынау  нарық  заманындағы  күнде  кездесіп  жататын,  билік 
басындағы  адамдардың  екіжүзділігін,  халыққа  пайда  әкелуді  емес,  өздерінің  қалталарын  толтыруды 
көздеген  тойымсыздығын  суреттеуде  кешегі  мен  бүгінгі  уақытты,  бүгіндегі  осындай  қитұрқы 
әрекеттерге жол ашылған, еркіндік берілген кеңістікті пайдаланады. 
Кейіпкерлердің шын болмысы, ақыл-ой өрісі, ішкі жан дүниелерінің сырт көзге көрінбес иірімдері 
адамның  ой  еркін  тұсаулаған  әлеуметтік  кеңістікпен  бетпе-бет  келгенде  ғана  ашылады.  Сондықтан 
жазушы кейіпкерлерінің туа біткен және қоғамдық ортасы қалыптастырған мінез-құлқы, жан дүниесінің 
сырт  көзге  беймәлім  қалтарыстарын    жарқырап  көрінетін  тұстарын  «кеңістік  -  әлеуметтік  кеңістік» 
арқылы  аша  түседі.  Мысалы,  Теңіз  атты  кейіпкердің  байқаусызда  алмастырып  алған  дипломатынан 
басталған  қақтығыста  қарапайым  ел  адамы  Балтакескен  мен  билік  тізгініндегі  Мақат  сияқтылардың 
характерлері там-тұмдап ашылса, жоғалған дипломат төңірегінде пайда болған «қоғамдық» оқиғамен 
бетпе-бет  келгенде,  осы  алып  кеңістіктің  осы характерлерге  ықпалы  анық  байқалады.  Мұнда  кеңістік  
тұрақтылыққа    енеді  де,  керісінше  уақыт  бірде  өткенге,  бірде  суреттеу  уақытына  әлсін-әлсін  оралып 
уақыт үзілмелігі пайда болады. 
Әр кейіпкерге бір тарау арнап, тарау басында сол кейіпкердің өмірбаянынан паспорт дайындап, 
таныстырып  өтеді.  Сол  мағлұматты  оқи  отырып,  кейіпкердің  шығармадағы  рөлін  оқырманның  өзі-ақ 
топшылай  алады.  Мәселен,  оқиға  дамуы  Мақат  пен  Балтакескен  арасындағы  тартысқа  құрылған. 
Романдағы  кеңістік  қандай?  Бұл  сұраққа  романнан  үзінді  ала  отырып    жауап  берсек,  уақыт  деген 
мәселенің де шешімі табылып қалар. 
Қазақстан  тәуелсіздік  алып, дербес  мемлекет    болып,  көк  туын  желбіреткен  тұста  Балтакескен 
Ресейден  туған  еліне  оралған.  Үлкен-кіші,  кәрі-жасы  бар  ел  боп  қуанған  сол  күндердің  болашаққа 
деген  үміті  мен  сенімі  қандай  еді?!  Ал  қазір  ше?  Сенімі  азайып,  үміті  жіңішкеріп,  бала-шағасына  бір 
жапырақ нан тауып беруге зар болған халықтың ынта-жігерін құм қылған, күш-қайратын қор қылған ат 
төбеліндей атқамінерлер емес пе? 
Бір  ғажабы,  бұлар  іштей  ырылдасып,  бірін-бірі  күндеп,  аңдып  аяқтан  шалып  арпалысып  жатса 
да,  қарапайым  халықтың  алдына  барғанда  ауыз  жаласып  кетеді.  Бір  қораны  күзеткен  ұялас  иттер 
сияқты. Сырттан бөтен біреу жақындаса болды, бәрі бірдей шәуілдей үріп жұптарын жазбайды. Бірен-
саран  батылы  жетіп,  ықпаған  кісі  болса,  бас  салып  оңдырмай  талайды.  Өздері  осы  бір  қарғыбау 
таққан  ит  тірліктеріне  қарамай,  бас-басына  би  болғысы  келіп,  кісімсінетіндерін  қайтесің?  Аруақ 
сыйлаған қазақтың осал жерін де біледі. Біле тұрып, құлақ естіп көз көрмеген сұмдық істерге барады. 
«Пәленшеке»  бүгінгінің  Абылайы,  «түгеншеке»  осы  заманның  Қабанбайы,  тағы  бір  «...екең  тәуелсіз 
Қазақстанның Төле биі» десіп, бір-бірін марапаттай жөнелгенде, «ей, алла, о, қасиетіңнен айналайын 
жарықтықтар,  өздерің  кешіре  көріңдер»  деп  жағаңды  ұстайсың.  Әр  аймақтың  “Абылайлары»  қалың 
елдің  қамы  емес,  қара  бастың  қамын  көбірек  күйттеп,  капиталист  болсам  деген  арманның  соңында 
жүр.  «Қабанбайлар»  рэкетерлердің  қолын  бастап,  «Төле  билер»  сақалы  мен  сөзін  сатып,  газет-
журналдар мен радио, теледидардың босағасын сығалап сандалбай тірлік кешуде. Міне, бұл арадан 
байқағанымыз-  тәуесіздік  алғаннан  кейінгі  уақыт  пен  өз  қара  басының  экономикасын  жақсартпақ 
болған заман түлкілері өмір сүрген кеңістік. 
Қаламгердің  философиялық  астарды  шартты  сюжеттер,  символикалық  сипаттағы  образдар 
арқылы беруі ондағы объективтік және субъективтік уақыт-кеңістіктің күрделі қарым-қатынасына алып 
келді. Субъективтік уақыт-кеңістік пен реалды, объективтік уақыт-кеңістіктің қарама-қайшылыққа түсуі 
кейіпкердің екіұдай күй кешуіне итермелейді. 
Басты  кейіпкерлер  тағдырының  қандай  болатындығы  белгісіздік  сипат  алады.  Бұл 
оқырмандарды  кейіпкерлер  тағдырына  ортақтастыратын  тәсіл.  Автордың  бұл  позициясын  бір 
жағынан,  түптің  түбінде  әр  кейіпкер  өз  бақытын  табады деген  сеніммен,  екінші  жағынан,  кейіпкерлер 
өмірінде  белгілі  бір  кезеңнің  аяқталғанын  көрсеткісі  келгенімен  түсіндіруге  болады.  Романды  оқу 
барысында Балтакескеннің өмірі үшін алаңдайсыз, мынадай алып күштерге қалайша тойтарыс береді, 
өмірде көп қиындық көрген ол әлі де өмір сүрсе екен, бақытты болса екен деген тілек пайда болады. 
Ал Мақат тобындай «алыптардың»  көбейіп бара жатқандығына қынжыласың. 
Көркем  уақыт  пен  кеңістік  шығарманың  жанрлық  табиғатына  орай  суреттелгенін  байқаймыз. 
Біріншіден, негізгі бір желілі сюжеттік уақыт пен кеңістікте характерлер айқындалып, нақтылана түседі; 
екіншіден,  характер  даралаудағы  кеңістіктің  әсері,  адам  характерінің  сол  кеңістікті  түйсініп,  сезінуіне 
байланысты өзгеруі философиялық тұрғыдан шешімін тапқан; үшіншіден, автор мен кейіпкер уақыт  - 
кеңістігі  күрделі  қарым-қатынасқа  түскен,  нәтижесінде  автор  мен  кейіпкер  ойлары  бір  арнаға 
тоғысады.  Шығарма  сюжеті  уақиғаны  баяндау,  әңгімелеуден  гөрі  герой  бойындағы  азаматтық 
тартыстың динамикасына негізделе дамиды. 
Жоғарыда атап өткендей, романда шартты түрде екі түрлі уақыт-кеңістікті аңғарамыз: біріншісі - 
Балтакескеннің,  екіншісі  -  Мақаттың  уақыт-кеңістігі,  әрқайсысы  характерді  даралауға  және  автор 
идеясын  айқындауға  қызмет  етеді.  Кейіпкерлердің  уақыт-кеңістігі  реалды  уақыт  тұрғысынан  өзара 

жүктеу/скачать 5,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: