ҰЛТЖАНДЫ ҰРПАҚ ТƏРБИЕЛЕУ ӨЗЕКТІ МƏСЕЛЕ

46
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
німен,  ұлттық  тəрбие  бастаулары  мен  ұлт-
тық  рухпен  байланыстырған.  Еліміз  еге-
мен дігін  алған  кезеңнен  бастап,  ұлттық 
мек теп  жасау  туралы  жан-жақты  ойлар  ай-
тыла  бастады.  Ұлттық  мектеп  дегеніміздің 
өзі  ұлтының  қамын  ойлар,  халықтың  мəде-
ниетінен  хабардар,  оқушыны  жеке  тұлға 
ретінде  қалыптастыруға  бағытталған  бір-
тұ тас  білім  жүйесін  құрайтын  оқыту  жəне 
тəрбиелеу  процессінің  бірыңғайлылығын 
қалыптастыратын  білім  ордасы  деп  түсін-
геніміз  абзал.  Алғыр  да  алымды,  талантты 
ұл-қызды мектептен білім нəріне қан дырып, 
топшысын  бекітіп,  топты  жарып  шығу  жо-
лын  өзіндік  бітім-болмысын  қалыптастыру 
бағдарымен  қиюластыруда  зияткерлік  мек-
тептер  біздің  еліміздің  ертеңін  дамыта-
тын  тұлғаларды  тəрбиелеп  шығары  анық. 
Осын дай  мақсатта  құрылған  əлемдік  сапа 
жəне білімнің өтімділігіне жұмылдырылған 
зияткерлік  мектептер  білім  беру  үрдісінің 
жаңашылдық сипатын аңғартады. 
Ұлттық  мектеп  құру  мəселесі  бүгінде 
жаңа ша сипатта зияткер тұлға тəрбиелейтін 
бі лім беру ордасы деп ұғындыруға жол аша-
ды. Себебі, ұлттық тұлға ұғымы ұлты үшін 
қызмет  ететін,  ұлтын  жан-тəнімен  сүйетін, 
өзіндік көзқарасы қалыптасқан зияткер тұлға 
дегенге ойысқан. ХХІ ғасырда ұлттық тұлға 
ұғымын  осы  мағынада  ұғындырғанымыз 
жөн. Міне, осыдан келіп ХХІ ғасырдың тұт-
қасын  нық  ұстайтын  еліміздің  ертеңі  зият-
кер  тұлға  бойынан  қалыптасады  емес  пе? 
Ендеше,  ұлт  тəрбиесін  бүгінгі  білім  беру 
үрдісінде нақтылап жөнге келтіру, еліміздің 
бəсекеге қабілетті елу елдің қатарынан рухы 
биік қазақ елін көру деген сөз.
Сонымен, біз келтіріп өткен жоғарыдағы 
ағартушы-педагогтардың,  көрнекті  ғалым-
педагогтардың ой-пікірлері, еңбектері, тұжы-
рым дамалары, көзқарастары жəне мемлекет 
құжаттар мектептің ұлттық рухта тəрбиелеу 
қажеттігін  нақтылай  түседі.  Əлемдік  білім 
деңгейіне  кірігу  үшін  өзімізде  бар  білім 
үрдісімен  шек теліп  қалмай,  оны  заманауи 
жақсы  жетістіктермен  ұштастырудың  пай-
дасы  зор  екендігі  түсінікті.  Əрине,  əлемдік 
білім  үрдісінен  жақсы  нəтижелерді  алғанда 
өзіміздегіні  шет  қалдыру  деген  сөз  емес. 
Əлемдегі білім бағдарламаларындағы жақсы 
жақтарын қабылдап, бірақ тəрбие бағдарын-
да  өз  ұлтымыздың  құндылықтарын  білім 
алушының бойына ұғындыру жақтарын не-
гіз деу  жақтарын  ойластырғанымыз  абзал. 
Оқушы білім үйренумен қатар, тəрбие негізін 
білуі керек. Алған білімін жет кізе алуы тиіс, 
білім үрдісіндегі тəрбиенің тəлімін өмірілік 
ұстанымдарында  қолдана  алуы  қажет.  Бұл 
күн де лікті  үрдіске  айналғанда  ғана  оқушы-
ның  алған  білімі  баянды,  тəрбиесі  тəлімді 
болады.  Ке шенді  білім  дегеніміз  осы.  Осы 
ретте  елімізде  осы  бағыттағы  жұмыстар 
жан-жақты  қиюласа  қызмет  етумен  қатар, 
əлі  де  атқарылар  іс-шараның  көптеп  жаса-
лыну қажеттігін дəлелдей түседі. Сондықтан 
болашағын  ойлаған  ел  тəрбиенің  негізі – 
ұлттық  тəрбие  екендігін  жете  түсінуі  шарт. 
Ұлттық  тəрбиені  насихаттап,  білім  мен 
тəрбие  діңгегін  қатар  қойып  оқытқанда  біз 
болашақ ұрпағымыздың зерделі болып шы-
ға тынынына  күмəнданбайтынымыз  анық. 
Бүгінгі  таңда  білім  бағдарламалары  ұлт -
тық  сипатта  жасалынып,  тəрбиеге  жете 
көңіл бөлініп келе жатқаны белгілі. Егемен-
ді  еліміздің  ұрпағын  оқытып  қана  қой-
май,  тəрбиелеу  жағына  да  ерекше  көңіл 
бөлінуде. Осы тұрғыдаҚазақстан Республи-
касының  Президенті  Нұрсұлтан  Əбішұлы 
Назар баевтың инициативасы бойынша əзір-
лен ген«Мəдени  мұра»  мемлекеттік  бағ-
дар ламасын,  Қазақстан,  Хабар,  Еларна 
теле ар наларындағы  жастар  танымдық  бағ-
дарламалар қатарын жəне т.б. мəдени шара-
ларды атап өтуге болады. 
«Мəдени  мұра»  бағдарламасы  тарихи-
мəдени  дəстүрлерді  қайта  жаңғырту  мен 
дамыту  сабақтастығын,  еліміздің  мəдени 
мұрасын  насихаттау,  қолдану,  сақтау  жəне 
зерделеумен байланысты негізгі аспектілерді 
анықтайды.  Бағдарламаны  əзірлеу  мəдени 
құндылықтарымызды  тиімді  пайдалану 
жəне сақтау жөніндегі жұмыстарды жоспар-
лы  қаржыландыру  жолында  мəдени  мұра 
сала сындағы  қордаланған  жағдайларға  ба-

47
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
рынша белсенді, сындарлы түрде кірісу қа-
жет тігімен негізделген.
Телеарналардағы мəдени танымдық жəне 
жастар  танымдық  бағдарламалар  ұйым дас-
тырылуы, көпшілік қолдауына ие болуда. Бұл 
бағдарламалардың  берер  тəрбиелік-та ным-
дық  үлесі  мол.  Ұлттық  телеарналар  халық-
тың  таным-түсінігін  ұлттық  сипатта  дамы-
ту  бағдарында  өнімді  жұмыстар  атқарып 
келе  жатқан  байланыс  түрінің  бірі.  Қазақ 
елі нің  кешегі  жəне  бүгінгі  қа лыптасу  тари-
хын,  ұлттық  əдебиетімізді,  мəдениетімізді, 
өнерімізді,  салт-дəстүрі мізді,  тілімізді,  мол 
рухани  қазынамызды  қазіргі  телевизияның 
жаңа техникалық мүмкіндіктерін жан-жақты 
пайдаланып на сихаттаумен бірге, еліміз дегі 
саяси,  экономикалық,  əлеуметтік,  жалпы, 
қоғамдық  мəселелерді  де  мемле кеттік  жəне 
ұлттық  мүдде  тұрғысынан  қамтып  отыруы 
халыққа қаншалықты дəрежеде қажеттілігін 
аңғартады. 
Тəрбиелік  бағытта  кішкентай  көрермен-
дерге  арналған  «Балапан»  телеарнасы  бү-
гінгі  таңда  халықтың  сүйіспеншілігіне 
бөлену де.  Өскелең  ұрпақтың  қазақ  тілінде 
жетік  сөйлеп,  ой-өрісінің  кеңеюіне,  оларды 
отансүйгіштікке,  ұлтжандылыққа  тəрбие-
леуде халқымыздың табиғатына сай үйлестіре 
ұйым дастырған  бағдарламалардың  бала-
ны танымдық тұрғыдан білімін кеңейтумен 
қатар, ұлттық сипатта тəрбиелері анық. Се-
бе бі,  барлық  тəрбиенің  бастауы – балалық 
кезең нен  басталады.  Бүгінде  күйбің  тірші-
лікпен  кейбір  ата-аналар  балаларымен  от-
басында  ана  тілінде  сөйлесуді  ұмытып 
бара  жатқанын  айтпағанның  өзінде,  ар-
найы  тəрбиелік  жұмыс  жасауға  көңіл  бөле 
бер  мей ді.  Бала  жас  шыбық  сияқты.  Қалай 
исе,  солай  иіледі.  Кішкентайынан  ұлттық 
құндылықтарымызды  бойға  сіңіріп  өскен 
баладан  күні  ертең  жаман  адам  шықпайды. 
Міне, осындай кезеңде қолға алынған «Бала-
пан»телеарналарыңызды  тамашалаған  ба-
лалар  мол  рухани  азық  алады  десек  қате-
леспейміз.
Еліміздің мəдениетін, рухани байлығын, 
өркениеттілікке жету жолындағы барлық 
құндылықтарын əлемге əспеттейтін, паш 
ететін «Мəдениет» телеарнасының да ха-
лықтың  рухани  жан-дүниесін  байытуда 
маңызы орасан зор екендігі анық.
Бүгінгі таңдағы егеменді еліміздегі жаңа 
қоғам мүддесіне лайықты жан-жақты дамып 
жетілген,  түйсігі  толық,  бойында  ұлттық 
тəр бие мен ұлттық сана қалыптасқан ұрпақ 
тəрбиелеу қоғам алдындағы міндетіміз.
Резюме
В статье автор рассматривает значимость воспитания патриотизма подрастающего по-
коления.
Summary
In this article the author examines the signifi cance of instilling  patriotism of the younger 
generation.
Тəртіп көрген адам – бала күнінде,
Өнерімен қуандырар түбінде. 
Ж.Баласағұн

48
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
BEŞ TAŞ OYUNU
А. Ясауи университеті,
Филология факультеті,
Түрік тілі жəне əдебиеті,
 кафедрасының оқытушысы
Ибраһим Йылдырым
Beş taş oyunu için gerekli malzeme 5 tane 
taştır. Taşlar genellikle 1,5-2 cm çapındaki 
yuvarlak, pürüzsüz taşlardan seçilir. Genellikle 
kız çocukları tarafından tercih edilen ‘Beş Taş’ 
oyunu iki kişiyle oynanır. Oyun, taşlardan 
birinin havaya atılması ve bu esnada yerdeki 
tasların belli bir kurala göre yerden alınıp, aynı 
anda havadaki taşın da aynı avuca toplanması 
esasına dayanır. Kıvraklık ve dikkat gerektiren 
bir oyundur. Önce taşlar yere serpilir. İçlerinden 
bir taş seçilir ve havaya fırlatılarak diğer taşlar 
ilk elde birer, sonra ikişer ikişer, sonra bir ve 
üçlü, sonra da dörtlü olacak şekilde toplanır. 
Taşlar yerden toplanırken çeşitli tekerlemeler 
söylenir. Oyun sırasında başarısız olup taşı yere 
düşüren ya da adınmaması gereken taşi alan 
veya kımıldatan kişinin sırası rakibe geçer. Bu 
aşama bittikten sonra ‘köpru’ aşamasına geçilir. 
Baş parmak ve işaret parmağı arası açılarak, 
kale yapılır.
Taşlar yere saçılır. Rakip oyuncu en son 
köprüden geçirilecek taşı  işaretler. Oyuncu 
elindeki taşı havaya atar, taş havadayken iki 
hamlede belirlediği taşı körpüden geçirmek 
zorundadır. Bu esnada diğer taşları  kımıldatır 
ya da eli diğer taşlara değerse oyun hakkını 
kaybeder. 
Bu aşamayı da geçen oyuncu taşları 
avucunda toplar yukarı doğru atar ve elinin 
tersiyle yakalar. Topladığı taş kadar puan toplar. 
Belirlenen puana erişen takım oyunu kazanmış 
olur.
«Бес тас» ойыны (Шекем тас)
Бұл  ойын  үшін  қажетті  нəрсе  бес  тас. 
Тастар  көбінесе 1,5-2 см.диаметріндегі 
домалақ, мінсіз тастардан таңдалып алына-
ды.  Көбінесе,  қыз  балалар  сүйіп  ойнайтын 
«бес тас» ойынын екі адам ойнайды. Ойын 
бір тастың жоғары лақтырылып, ал жердегі 
тастардың  белгілі  бір  ереже  бойынша  жер-
ден  алынып,  бір  мезгілде  лақтырылған  та-
спен  бірге  қолға  жиналуына  негізделінген. 
Бұл  ойын  шапшаң  жəне  мұқият  болуды 
қажет ететін ойын. 
Алдымен тастар жерге тасталады. Бір тас 
алынып, жоғары лақтырылады. Ал қалған та-
стар əуелі бір-бірлеп, сосын екеуден, ал одан 
кейін бір мен төрт, кейіннен  төртеу болатын-
дай етіп жиналады. Тастарды жерден жинау 
кезінде алуан түрлі жаңылпаштар айтылады. 
Ойын барысында тасты жерге түсіріп алған 
не болмаса алынбауы тиіс тасты алып қойған 
немесе  қолы  тиіп,  қозғалтып  жіберген 
адамның кезегі қарсыласына беріледі. 
Ойынның  осы  кезеңі  біткеннен  соң, 
«көпір»  кезеңіне  өтіледі.  Бас  бармақ  пен 
сұқ саусақтың арасы ашылып, көпір секілді 
қалыпқа  келтіріледі.  Тастар  жерге  ша-
шылып  тасталады.  Қарсылас  көпірден  ең 
соңғы  болып  өтетін  тасты  көрсетеді.  Ой-
ыншы  қолындағы  тасты  жоғары  қарай 
лақтырып жіберіп, екі рет əрекет жасап, та-
сты  көпірден  өткізуі  тиіс.  Осы  кезде  басқа 
тастарды  қозғалтып  жіберсе  немесе  қолы 
басқа тастарға тиіп кетсе, ойыннан шығады.
Бұл кезеңнің де өткен ойыншы тастарды 
алақанына  алып,  жоғары  қарай  лақтырып 
жібереді  де,  алақанының  сыртымен  қағып 
алады.  Жинаған  тасының  саны  қанша  бол-
са,  сонша  ұпай  жинаған  болып  есептеледі. 
Алдын ала белгіленген ұпайға қол жеткізген 
команда жеңімпаз атанады.

49
ҰЛТТЫҚ ОЙЫН
Резюме
Статья посвящена казахской национальной игре “Пять камней”. Здесь раскрывается му-
дрость игры и ее правила.
Summary
Paper is devoted to the Kazakh national game “fi ve stones”. Here is revealed the wisdom of the 
game and its rules.

50
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ИГРЫ В АСЫКИ (АЛЬЧИКИ)
Аманжолов У.С.–доцент Казахского национального 
технического университетаимени К.И.Сатпаева 
(эта статья была взята из книги автора «Асықтар жəне лəңгі. 
Қазақстан жəне Орталық Азия халықтарының балалар 
ойындары. Асыки и лянга игры детей народов Казахстана 
и Центральной Азии. « Алматы: ТОО «Имандра», 
2005. – 32стр.)
ПРАВИЛА
Игральные  принадлежности:  вычищен-
ные и окрашенные асыки раз ных размеров и 
«сака» залитая свинцом или обмотанная мед-
ной проволо кой. Играть можно иа любой сво-
бодной площадке.
І. КРУГ
1.  На земле (асфальте) чертится круг диа-
метром 1.5-2 метра (по жела нию).
2.  В центре круга проводиться линия, дли-
на которой зависит от количества игроков и 
асыков. Это называется «кон».
3.  Каждый игрок ставит на кон свой асык 
на  ребро  «алче»  или  «та ган».  Нельзя  ста-
вить подряд два асыка одной стороной, если 
кто-то поневнимательности так поставил, то 
любой другой игрок может конфиско вать его 
асык,  и  тогда  для  участия  в  игре  оштрафо-
ванный должен поставить на кон свой другой 
асык.
4.  У  каждого  игрока  должна  быть  своя 
«сака»  (асык-биток),  которая,  как  прави-
ло,  имеет  ценность  нескольких  простых 
асыков  в  зависимости  отразмера,  окраски 
и  заливки  свинцом  или  другим  цветным 
металлом.
5.  Право первого броска разыгрывают по 
жребию,  следующим  обра зом:  все  вместе 
игроки подбрасывают свою«сака». Эта про-
цедура называется «юриться». Игрок, - чей 
асык  первым  встанет  на  ребро  «алче»или 
«таган» будет играть первым и соответствен-
но вторым. Если же асы ки встанут на «алче» 
у  нескольких  игроков,  то  они  между  собой 
снова«юрятся». То же самое, если у несколь-
ких игроков «таган». Если выпадает «алче» и 
«таган», то преимущество за «алче».
6.  В 2-5 метрах  от  круга  (по  договор), 
рисуют  мелом  или  кирпичомлинию  и  с  нее 
игроки будут прицельно бросать свою «сака» 
пытаясь по пасть в асыки стоящие на кону.
7.  Все игроки сначалабросают свою «сака» 
с исходной черты, до техпор пока кто-нибудь 
не попадет в асыки стоящие на кону.
8.  Если игрок попадет в асык на кону и 
тот будет выбит из круга,то игрок забирает 
его  и  с  линии  круга  снова  бросает  свою 
«сака»  васыки  стоящие  на  кону  уже  с  ли-
нии круга.
9.  В случае промаха ход переходит к сле-
дующему игроку, в порядкеочередности.
10.  Когда было хотя бы одно попадание в 
асыки на кону, все игро ки бросают «сака» с 
линии круга.
11. Если  игрок  попал  в  асык  стоящий  на 
кону  и  не  выбил  его  из  крута,ход переходит 
к другому игроку, который должен выбить по-
валенный асыкиз круга.
12. Если игрокпопалв асык и не выбил его 
из круга,но «сака» станетна «алче»,то игрок 
получает дополнительный ход снова кидает 
слиниикруга.
13. Если асык выйдет из круга, выбивший 
его станет владельцем.
14. Если асык остался в круге, то следующий 
игрок  с  линий  круга  выби вает  его  из  круга. 
Выбивает  через  дальнюю  сторону  «алыс», 
или  ближ ню  «жакын»,по  договору  вначале 
игры.

51
ҰЛТТЫҚ ОЙЫН
15. В случае, когда выбиваемый асык оста-
новился  на  линии  круга,  самигрок  бросает 
его в круг.
16. Если  у  игрока  закончился  запас  асы-
ков, он может разменять «сака»на несколько 
«прос тушков» и играть ими.
17. Играют до тех пор, пока на кону есть 
асыки.
ІІ. КВАДРАТ
Правила «КВАДРАТА» очень похожи на 
правила игры «КРУГ».
Отличия:
1.  Чертится на земле квадрат или прямо-
угольник.
2. 
Если одна сака попадет по асыкам 
и  не  выйдет  из  квадрата,  тогдаследующий 
иг рок кидает свою «сака» с места где лежит 
сака этого игрока.
3.  Если  и  этот  игрок  не  выбил  лежащий 
асык попав в него, то следую щий за ним ки-
дает  свою  «сака»  с  места  где  лежит  «сака» 
предыдущего, ноесли же предыдущий игрок 
не попал в асык, то игра продолжается с лини-
иквадрата, с любой стороны.
ІІІ. КОН (УШ ТАБАН)
1.  На  земле  (асфальте)  чертится  линия, 
длина  которой  зависит  отколичества  игро-
ков. Это будет «кон».
2.  Каждый  игрок  ставит  на  кон  один 
свой асык. По договору можно ставить не-
сколько асыков.
3.  Игроки  ставят  на  кон  свои  асыки  на 
ребро  «алче»  или  «таган».Нельзя  ставить 
подряд два асыка одной стороной, если кто-то 
по невнимательности так поставил, то любой 
другой игрок может конфисковать его асык, и 
тогда для участия в игре оштрафованный дол-
жен поставить на кон свой другой асык.
4.  В 3-5 метрах 
от 
круга 
(по 
договору),рисуют  мелом  или  кирпи чом  ли-
нию и с нее игроки будутприцельно бросать 
свою «сака» пыта ясь попасть в асыки стоя-
щие на кону.
5.  Пусть «сака» играющего попадет в асык 
стоящий на кону и рассто яние между ними бу-
дет не меньше чем три его ступни, тогда игрок 
забира ет этот асык, и делает следующий удар.
6.  Если  «сака»  играющего  не  попадет  в 
асык, ход переходит следующему игроку.
7.  Если «сака» играющего попадет в асык, 
но  расстояние  между«сака»и  этим  асыком-
меньше 3-х ступней, следующийудар он про-
изведет с тогоместа, где лежит его «сака» ког-
да подойдет его очередь.
8.  Если  «сака»  играющего  не  попадетв 
асык  следующийударонпроизведете  исход-
ной линии.
9.  Ход переходит следующему игроку.
10. Если  играющий  попалв  асык  и  не  за-
брал его, а «сака» встанет на«АЛЧЕ» игрок 
получает право на дополнительный удар.
11. Игрок  не  попавший  в  асыки,  когда  его 
«сака»  остановилась,долженсказать  слово 
«ЖАТСЫН», иначе соперники могут сказать 
слово «КЕТСЫН» и запнут его «сака» куда 
подальше и он будет следующийход играть с 
того места где лежит его «сака».
ІҮ. ШИК-БУК
Игра иногда носит название «ТАГАН» или 
«МАНАЙ».
1.Асыкиставятся  на  кон.  Каждый  игрок 
ставит на кон один свой асык. По договору 
можно ставить несколько асыков.
2.  Игроки  ставят  на  кон  свои  асыки  на 
ребро  «алче»  или  «таган».Нельзя  ставить 
подряд два асыка одной стороной, если кто-то 
по невнима тельности так поставил, то любой 
другой игрок может конфисковать егоасык, и 
тогда для участия в игре оштрафованный дол-
жен поставить на консвой другой асык.

52
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
3.  В  определенным  месте  в 2-3х  метрах 
от кона все игроки бросаютпо очереди один 
раз  свою«сака».  Игрок  чья  «сака»  встала 
на  «таган»забирает  все  асыки  стоящие  на 
кону.
4.  В  случае  когда  чья  то  «сака»  встанет 
на«алче»  хозяин  бросает  ее  наземлю  куда 
хочет, (обычно в сторону асыков стоящих на 
кону).
5.  Если  она  не  встанет  на  «таган»,  тогда 
следующий  стреляет  по  желанию  в«сака» 
первого или в асыки на кону с того места, где 
начиналасьигpa, иначе если следующий по-
падет в «сака» предыдущего, то он возьмета-
сык с кона, а для владельца этой «САКА» игра 
закончиться.  Когда  на  конуу  него  несколько 
асыков игра продолжается.
6.  Игроки подкидывают свои «сака» по 
очереди  до  тех  пор  пока  укого-то  сака  не 
встанет на сторону «алче» или «таган».
7.  Если  игрок  попадет  в  любой  другой 
асык, надо смотреть, как онилежат.
8.  Правило «бук-бук и шик-шик». Асык 
забирается,  когда  оба  асыкапосле  удара  ле-
жат в одной плоскости. Замечание: если ваша 

жүктеу/скачать 2,72 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: