Бас редактор

92
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
УДК 159.922.762
М.В.Зинченко
мастер п/о.
Жайсанский многопрофильный колледж
Актюбинская область
ОСОБЕННОСТИ РАБОТЫ С «ТРУДНЫМИ ДЕТЬМИ» В УСЛОВИЯХ 
ОБЫЧНОГО ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО УЧРЕЖДЕНИЯ
Бұл  мақалада  қарапайым  оқу  мекемелерінде  девиантты  мінез - құлықты  оқушыларды 
оқыту  жəне  тəрбиелеу  сұрақтары,  олардың  қатарларымен  жəне  оқытушылармен  өз - ара 
қарым – қатынас  ерекшеліктері  қарастырылған. «Қиын  балалармен»  жұмыс  бойынша 
оқытушыларға жəне ата аналарға кеңестер берілген.
Түйінді сөздер: мінез, қиын бала, ата-ана, тəрбие, оқыту
В  данной  статье  расматриваются  вопросы  школьников  с  девиантным  поведением 
учащихся  в  обычных  учебных  заведениях.  Основные  направления  работы  с  учащимися 
девиантного поведения и их взаимоотношения с педагогами. Рекомендации для родителей 
и педагогов для целенаправленного воздействия на личность трудных детей и подростков.
Ключевые слова: характер, трудный ребенок, родители, воспитание, обучение.
In this article,questionsare risenpupilswith behavioral problemsof studentsin regularschools.
The main directions ofwork with studentsof deviantbehavior andtheir relationshipswith teachers.
Advice forparents and educatorstodeliberate action onthe identity oftroubled childrenand 
adolescents.
Keywords: nature, diffi cult child, parents, education, and training.
Проблемы, связанные с девиантным по ве -
дением, в последние годы обостряются. Это 
связано в первую очередь с социально-эконо-
мическими  причинами,  к  которым  относят 
ухудшающуюся  экологическую  обстановку, 
снижением  уровня  жизни  основной  массы 
на селения, ухудшению криминогенной обс-
тановки и т.д. Состояние окружающей сре ды, 
качество продуктов питания ведут к снижению 
числа здоровых матерей. Они, в свою очередь, 
часто оказываются неспо собными произвести 
на свет здоровое по том  ство.
По  данным  ООН  в  мире  насчитывается 
при мерно 450 миллионов людей с нару шен-
ным психическим и физическим развитием. 
Это  составляет 1/10 часть  жителей  нашей 
пла неты.  По  данным  ВОЗ  число  таких  жи-
те лей в мире достигает 13%. 3% детей рож-
дается с недостатками интеллекта и 10% де-
тей - с другими психическими и физическими 
недостатками.
Безусловно, являясь «трудными», эти де-
ти  дезорганизуют  учебно-воспитательный 
про цесс  в  образовательных  учреждениях, 
и  са ми  становятся  «группой  риска».  Без 
спе циально  организованной  помощи,  на-
ру шения  поведения  приводят  этих  детей 
в  анти социальную  среду  и  влекут  за  собой 
криминальные  последствия.  Эта  проблема 
-  одна  из  актуальнейших  в  современном 
обществе. 
Каждый родитель, родной или приемный, 
хочет  своему  ребенку  добра.  И  старается 
приложить  максимум  усилий  для  того, 
чтобы  ребенку  было  хорошо.  Чтоб  он  или 
она выросли умными, добрыми и нашли свое 
место  в  жизни. «Место  в  жизни»  обычно 
означает  способность  адаптироваться  в  об-

93
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ществе,  т.е.  получить  образование,  освоить 
ка кую-либо  профессию,  и  уметь  ладить  с 
людь ми.
Но  поскольку  «набор  знаний»  и  методы 
обу чения в обычном учебном заведении яв-
ля ются «стандартными», то дети с особыми 
пот ребностями,  не  умеющие  быстро  «впи-
саться»  в  систему  общих  правил,  стал ки-
ваются с огромными трудностями в процессе 
обучения.  Это  дети,  пережившие  в  самом 
начале своей жизни глобальную катастрофу 
–  утрату  семьи,  отсутствие  родительской 
любви  и  заботы,  не  имевшие  необходимых 
условий для нормального развития и зачас-
тую подвергавшиеся дополнительным трав-
мам – жестокому обращению и насилию. Зная 
историю некоторых из них, удивляешься, как 
они вообще выжили в тех обстоятельствах, в 
которые попали.
Для подростка отношения с другими людь-
ми  служат  основой  любой  деятельности. 
Он  нуждается  в  оценке,  помощи  и  эмоцио-
нальной  поддержке  со  стороны  близких 
взрос лых  и  ровесников,  чем  бы  он  ни  был 
занят. Так он учится и развивается.
Именно  родительская  позиция  и  пос лед-
ствия  жестокого  обращения  являются  ос-
нов ной  причиной  диспропорционального 
раз вития  детей-«социальных  сирот»,  а  не 
«наследственность»  и  органические  нару-
шения. 
Предубеждения  в  отношении  таких  де-
тей  «все  они  бандиты  или  отсталые» – то-
же форма эмоционального насилия, резуль-
татом  которого  является  социальное  отвер-
же ние,  лишающее  этих  детей  шансов  на 
вос становление.
В  силу  особенностей  подросткового 
мыш ления  плохие  события  в  жизни,  час то 
предстают  как  наказание  за  что-то.  Де ти, 
пережившие разлуку с родителями, вос при-
нимают  себя  как  отвергнутых  и  отли чаю-
щихся от других в худшую сторону – потому 
что с другими такого не произошло, а «меня 
бро сили», «я – лишенный  родительских 
прав!».   Низкая  самооценка,  чувство  вины, 
ду шев ная боль и порождаемая ею агрессия – 
все это характерно для самочувствия и по ве-
дения подростков в трудной жизненной си-
туации. Они очень чувствительны к критике и 
несправедливости, обидчивы и конфликтны, 
иногда - мнительны. Сама по себе ситуация 
обучения, основанная на оценке результатов 
и неизбежном сравнении с успехами дру гих, 
для  них – стресс.  Потому  что  любая,  да же 
мелкая  неудача,  подтверждает  сущес твую-
щий у них глобальный тезис : «я –хуже дру-
гих, я – плохой (плохая)».
Такому ребенку требуется гораздо больше 
тер пения,  поддержки  и  индивидуального 
вни мания со стороны педагогов, чем детям, 
ко торые изначально росли в стабильной се-
мей ной  ситуации  и  были  защищены  лю бо-
вью и заботой родных родителей.
Но у педагогов, обремененных «особыми 
обс тоятельствами»,  зачастую  просто  не 
хва тает  сил  на  дополнительное  внимание 
к  «трудному»  ребенку.  И  вместо  желания 
по мочь  у  учителя  может  возникнуть  раз-
дражение  и  желание  «вытеснить»  такого 
ученика.  Доказать,  что  ученик  безнадежно 
плох,  совсем  не  трудно:  для  этого  учителю 
достаточно  разговаривать  с  ним  ледяным 
тоном, обращаться преимущественно по фа-
ми лии, отчитывать за каждую провинность, 
принципиально  и  строго  оценивать  все 
учеб ные  результаты,  сосредотачиваясь  на 
недостатках, и обсуждать их в при сутс твии 
других.  Очевидно,  что  желание  пред при-
нимать  не  то  что  дополнительные,  а  да-
же  минимальные  усилия  для  достижения 
резуль татов в такой обстановке у подростка 
ис чезает.  Неприязнь  педагога  передается 
соученикам - и начинается конфликт «одного 
со всеми».
В ответ на неприязнь подросток с не бла -
гополучным  прошлым  для  начала  спла чи-
вает ся с  другими  «отщепенцами»  в  группе. 
Об щие неприятности легче пережить вмес-
те, да и  на фоне друг друга они не так уж 
пло хи, кроме того, они воспринимают друг 
дру га не так как остальные. Непослушание, 
агрессия,  правонарушения – вот  обычный 
«арсе нал»  средств,  который  используют 

94
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
подростки, когда сталкиваются с негативным 
отношением. Если взрослые – педагоги, ро-
ди тели,  психологи – объединяют  в  этот 
момент свои усилия для снятия нап ря жения, 
чтобы  помочь  ему  вести  себя  ина че,  а  не 
просто  бесконечно  наказывать – тог да  ес-
ть  вероятность  исправления  даже  тя же  лой 
ситуации.  Педагогические  усилия  обра -
зовательного  учреждения,  поддержка  под-
рост ка,  терпение  и  понимание  учителей 
поз во ляет  «вытянуть»  учебную  ситуацию 
из  кри зиса  и  укрепить  отношения.  Потому 
что  ус пех  в  учебе  социально  значим,  и 
помо гает  ребенку  поверить  в  свои  силы, 
почув ствовать себя «на равных» с другими, 
боль ше  доверять  взрослым  и  надеяться 
на  луч шее.  Формирующая  роль  среды  в 
раз ви тии  и  обучении  очень  высока.  Под-
рос ток,  помещенный  в  нормальную  со-
циа ль ную  среду,  получает  не  только  рав-
ные  возможности  в  образовании,  но  и  аль-
тернативный  жизненный  опыт:  достойные 
при меры  для  подражания  и  шанс  для  пос-
трое ния  позитивных  межличностных  отно-
ше ний.
«Неспособных  детей  не  бывает».  Неиз-
вестно, кому принадлежит это высказывание, 
но любой человек, работающий с детьми и 
любящий  их,  знает,  что  это  действительно 
так. Поскольку у каждого ребенка есть ка кой 
-то  свой  талант,  свои  способности.  И  ес ть 
то, что может заблокировать их про яв  ление: 
отсутствие  любящей  семьи  и  жес то кое 
обращение.  Отсутствие  адекватной  разви-
вающей среды, плохая забота о физическом 
здо ровье  и  недостаточность  общения  со 
взро с лыми приводит к отставанию в интел-
лектуальном  развитии  у  детей  из  небла го-
полу ч ных семей.
Дети,  растущие  в  отсутствии  родительс-
кой любви, отстают в физическом и психи-
чес ком развитии, даже не имея органи чес ких 
нарушений. То есть движущая или сдер жи-
вающая сила развития любого ребенка – это 
лю бовь и поддержка близких и условия жиз-
ни,  а  не  сами  по  себе  врожденные  спо соб-
нос ти.  Опыт  отвержения  родителями  раз-
рушает представления ребенка о том, что он 
– хороший (хорошая) и нужен на этом све те. 
Это  пробивает  своего  рода  «брешь»  в  жиз-
неспособности  ребенка,  через  которую  на-
чи  нают «утекать» жизненные силы ребенка. 
При чем разлука с родителями или их смер ть 
в равной степени воспринимаются им как от-
вержение, и для изменения этих убеждений 
тре буется  специальная  работа.  Проблема 
слом ленности  жизненной  воли – это  ско-
рее   проблема  «духовного  наследства», 
полу ченного  ребенком  от  своих  кровных 
роди те лей.  Физиологическая  зависимость 
при  алко голизме  и  наркомании  обычно 
но сит  вторичный  характер,  первичными 
яв ля ются  безволие  и  личностная  несос-
тоя тельность,  признаки  которых – инфан-
тилизм  и  эгоцентризм,  жизнь  по  принципу 
удовольствия, душевная апатия, стремление 
игнорировать проблемы вместо того, чтоб их 
ре шать,  безответственность  и  потре би тель-
ство, отсутствие глубоких чувств. Те задачи, 
ко торые  не  были  решены  родителями, 
двойным грузом ложатся на плечи их ребенка: 
и как реальный результат несостоятельности 
роди телей,  и  как  отсутствие  внутреннего 
опыта  и  ресурса,  когда  приходит  время 
учить ся тому, чему не смогли научиться  они. 
Имен но  формирование  волевых  качеств  у 
ребенка зачастую становится самой трудной 
задачей. Но это и есть самая трудная задача 
в про цессе  воспитания.
Наконец, для любого человека мери лом успе-
ха служат координаты его существо ва ния – семья, 
друзья,  социальное  окружение.  Дос ти жения 
родителей часто служат «стар товой площадкой» 
для детей. Когда в семье поко лениями никто не 
получал  высшего  обра зования,  ребенок,  даже 
если не знает об этом на «сознательном уровне», 
испытывает силь ное внутреннее сопротивление 
в  отно ше нии  подобного  «шага  вверх». – «все 
на ши это не делали, и я не буду». Знание о ка-
ких-ли бо  успешных  предках  из  «кровного  ро-
да»,  любовь  и  позитивные  примеры  близ  ко го 
социального  окружения,  личный  опыт  дос-
тижений  могут  помочь  подростку  «прыгнуть 
выше головы» в такой ситуации. 

95
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
Трудные дети трудны в первую очередь для 
са  мих себя, и без помощи социального окру-
же ния им не преодолеть тех препятствий, с 
которыми они сталкиваются на пути к нор-
маль ной жизни. Интеграция трудных  детей 
в  общ ество  важна  не  только  для  них – она 
важ на  и  для  самого  общества.  Если  мы  не 
бу дем  воспитывать  в  наших  детях  и  в  себе 
са мих  нормальные  человеческие  чувства - 
тер пи мость, понимание  и поддержку, со чу-
вствие,  а  будем  относиться  к  детям  с  труд-
ной  судьбой  как  к  «источнику  проблем»  и 
от торгать  их,  то  рано  или  поздно  ситуация 
обер нется  против  нас.  Потому  что  дети 
вырас тают  и  становятся  взрослыми.  И  нам 
при дется  общаться  с  ними,  и  нашим  детям 
то же. Общаться с людьми, которые благодаря 
на ше му  отношению  узнали,  что  в  жизни – 
«каж дый сам за себя», «вытесняй того, с кем 
тебе труд но», «моя хата с краю»…. Наверное, 
ни кому  не  хотелось  бы  жить  в  обществе,  в 
ко то ром  все  люди  придерживаются  таких 
убеж дений.  А  значит,  работу  по  борьбе  со 
стерео типами и воспитанию терпимости на-
до на чинать с себя.
Несколько  советов  из  опыта  работы  с 
трудными детьми.
- Необходимо выяснить жизненную исто-
рию  ре бенка,  хорошо  знать  источники  его 
проб лем;
- Выявить степень эмоциональных проб-
лем  ре бенка,  уровень  развития  и  степень 
отс тавания;
-  Разработать  систему  коррекционно    - 
раз ви вающих занятий в соответствии с осо-
бы ми потребностями в образовании для дан-
ного  ребенка – индивидуальных  или  груп-
повых.
Кроме  создания  развивающей  среды  и 
занятий, важно следующее:
-  Отставание  в  развитии  детей  из  небла-
го получных  семей  связано,  прежде  всего,  с 
не достатком любви и вызванной этим трево-
гой,  которая  блокирует  природную  любоз-
нательность ребенка. Только после того, как 
ребе нок обретет стабильную привязанность 
и эмоциональную защиту, начнется поступа-
тельный процесс его развития.
«Каждый ребенок индивидуален, не нуж-
но срав нивать его с другими», кроме не дос-
тат ков есть еще и положительные качества. 
Толь ко  эмоциональная  поддержка  и  посте-
пен ное  движение  от  одного  маленького  ус-
пеха  к  другому  помогут  преодолеть  неу ве-
рен  ность  ребенка  в  своих  силах  и  боязнь 
потер петь неудачу.
«Терпение,  получить  все  и  сразу  невоз-
можно. Быстро – не всегда значит «хорошо». 
Ни одному садовнику не придет в голову раз-
во р ачивать бутон, чтобы цветок быстрее рас-
крылся и стал красивым! Когда между нас-
тав ником  и  ребенком  сформировалась  при-
вязанность, темп развития его начинает опре-
де лять ся  природной  любознательностью  и 
ин дивидуальными способностями. 
«Не перегружайте ребенка, чтоб не выз-
ва ть  не гативное  отношение  к  заня ти ям». 
Учебные  нагрузки  должны  быть  по силь-
ны и для нервной системы, и для интел лек-
туального потенциала. Необходимо разра бо-
тать  индивидуальную гибкую систему заня-
тий  с подростком. 
«Ищите  положительные  моменты».  Не 
хо чется делать то, что не получается. Научите  
замечать  пусть  небольшие,  но  улучшения. 
Ус пех – лучший мотив в обучении.
«Поощряйте  за  старания,  а  не  за 
результат». В любом деле важны после до-
ва тельные усилия и преодоление трудностей. 
Научить подростка этому – наверное, основ-
ная задача, которую ему решать сложнее, чем 
взрослым,  по  двум  причинам:  во-первых, 
опыт от вержения родными родителями под-
рывает  веру  в  себя,  а  она  лежит  в  основе 
нас той чивости  и  упорства.  Во-вторых, 
имен но воля и терпение – качества, которые 
отсутствовали у кровных родителей этих де-
тей, и формировать их приходится «с чистого 
лис та».
«Верьте в ребенка». Вера в ребенка – это 
исто ч ник его жизненных сил и две трети бу-
ду щего успеха

96
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
Литература:
1  Леонтьев А.Н. Проблемы развития психики.-М.,1965-564с.
2  Мудрик  А.В.  Социализация  человека.  Москва : Издательский  центр  «Академия».- 
2006.
3  Республиканский научно – методический педагогический журнал «Коррекционная 
педагогика: методика обучения и воспитания детей с нарушением развития».
4  Закон о социально и медико –педагогической поддержке детей с ограниченными воз-
можностями.
5  Змановская Е.В. Девиантология:(Психология отклоняющегося поведения). М.,2003
6  Буянов М.И. Ребенок из неблагополучной семьи.-М., 1988
7  Бернс Р.Развитие Я- концепции и воспитание.-М., 1986
8  Захаров А.И. Отклонения в поведении ребенка.-М.,2003
ƏОЖ 81’255.2 
Р.К.Са дықова
Абай атындағы ҚазҰПУ доценті, ф.ғ.к.
ҚАЗАҚ ЖƏНЕ ПАРСЫ ЭЛЕМЕНТТЕРІНІҢ ҰҚСАСТЫҚТАРЫ МЕН 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Бұл  мақалада  қазақ  жəне  иран  халықтарының  əдет  ғұрыптарындағы  ұқсастықтар  мен 
ерекшеліктері  жайында  айтылған,  сондай-ақ  ондағы  екі  елдің  элементтерінің  бір-біріне 
жақындығы жайында берілген. 
Тірек сөздер: Наурыз, рухани, мейрам, молшылық, тоқшылық, элемент, жаңару
В данной статье рассматриваются сходства и особенности обычиев казахского и иранского 
народа, а также рассказывается о близости элементов двух народов.
Ключевые  слова:  Наурыз,  духовный,  праздник,  обильность,  достаток,  элемент, 
обновляться
Similarities and peculiarities oftraditions of Kazakh and Iran people, also closeness of elements 
of two nations are considered in this article. 
Keywords: Nauryz, spiritual, a holiday, a profuseness, prosperity, an element to be updated
Қазіргі заманымыздың негізгі талабының 
бірі – жан  жақты  дамыған,  яғни  білімді  де 
тəр бие лі,  мəдениетті  жəне  өз  мемлекетінің 
мə де ниеті мен тарихын жақсы білетін, оған 
жаны  ашитын  жастарды  даярлау.  Бұл  қа-
зір гі  еліміздің  мəдени  саясатының  басты 
бағыттарының бірі. Соңғы жылдары осы ба-
ғыт қа  байланысты  жастардың  шет  елдерде 
бі лім дерін 
толықтыруларына, 
тəжірибе 
алма суы на байланысты көптеген іс-шаралар 
өткі зілуде. Елімізді əлемге таныту мемлекет 
тара пымен қоса сол шет елдерде білім алып, 
жұ мыс  істеп  жатқан  қандастарымыздың  да 
үле сі  зор.  Солар  арқылы  шет  елдер  қазақ 

97
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
жұр тының мəдениетінің қандай екенін біле-
ді,  таниды.  Сондай-ақ  шет  елдерде  білім 
алып, тəжірибе жинақтап, қазақ мəдениетін 
та нытумен  қатар,  өз  мəдениетіміздің  тари-
хын білу керек.
Мəдениет  ұғымының  ауқымы  кең  екенін 
баршамыз білеміз. Мəдениетте əртүрлі үр діс-
тер: материалдық, саяси əлеуметтік, көркем-
дік, моральдық құбылыстар қарастырылады. 
Сол  себептен  де  əр  салада  жұмыс  жасап 
жүрген маман иелері əртүрлі сала бойынша 
мəдениетке  өз  үлесін  қоса  алады.  Мысалы, 
біз  тіл  мамандары  шет  тілдерде  жазылған 
мағлұ маттармен таныс бола, өзіміздің мəде-
ниетімізге  қатысты  жайттарды  жинай,  са-
лыс тыра  зерттей  аламыз.  Осылайша,  мем-
лекетімізге  өз  үлесімізді  қосамыз,  өз  хал-
қымыздың мəдени мол қазынасын толық ты-
ра мыз. 
Парсы мəдениеті – Азия аумағына кең тара-
ған  жəне  кеңінен  ықпал  еткен  мəдениеттің 
бі рі.  Тарих  қойнауына  қарасақ,  Иран  мен 
Тұ ран бұрынғы заманнан бері көрші болған, 
кей де  дауласып,  кейде  достасып  келген. 
Деген мен,  бұл  екі  ел  татуласу  жақтарына 
аса  мəн  берген.  Қазақстан  мен  Иранның 
ара сындағы  мəдени  байланыстар  екі  елдің 
өтке нін еске түсіреді. Авеста жəне Шаһнама 
кітаптарында осы екі елді байланыстыратын 
дəлелдер  берілген [1, 75 б.].  Шығыстың  не 
ба тыстың өзіне тəн мəдениеті бар екені хақ. 
Алай да,  сол  мəдениеттердің  түпкі  терең 
тамы рына  көз  салсақ,  бір  мəдениетке  тəн 
эле менттерді екінші бір мəдениеттен көруге 
болатынына  көзімізді  жеткіземіз.  Бұның 
бір неше  себептері  де  бар,  айтарлық  тарихи 
оқиғаларға байланысты, сауда қатынасы ар-
қылы енген элементтер жəне көршілес жат-
қан  елдердің  əсерінен  жəне  т.б.  себептер 
арқы лы енген элементтерді айтуға болады.
Парсы тілі жəне қазақ тілі, жалпы алғанда, 
пар сы  мəдениеті  мен  қазақ  мəдениеті  ара-
сын дағы  байланыстарға  келетін  болсақ, 
əсі ресе  мəдениеттер  арасындағы  байланыс 
ертеректен  басталғанын  байқаймыз.  Сон-
дық  тан əрбір бейбіт кезеңнің олардың тығыз 
экономикалық,  мəдени  байланыс  жасау-
ларына мол мүмкіндік бергені де рас [2, 7 б.].
Парсы  жəне  қазақ  халықтарын  рухани 
туыс тырып  отырған  қасиетті  Ислам  дініне 
бай ланысты.  Орталық  Азия  көшпелілері 
ара сында  Ислам  діні VII ғасырдың  соңғы 
ши регінде  тарала  бастады.  Бұл  өңірде  өзге 
кон фессиялар  да  кеңінен  таралғанымен, 
жер гілікті  тұрғындардың  салттары  мен  ді-
ни  ғұрыптары  исламның  əсерімен  қа лып-
тас қан. Ұлы Жібек жолы арқылы мұсылман 
елдерімен қатынастың өрлей түсуі Орталық 
Азия  өңірінде  мешіттер  мен  ірі  діни  меке-
мелер  жүйесінің  кеңеюіне  септігін  тигізді. 
Сол кездерден бастап қазақ елі де нағыз мұ-
сылмандық қағидаларды қабылдап, құдайға 
құлшылық ететін болды [3, 80 б.].
Енді,  біз  осы  орайда  қазақ  халқының 
мəдениетіндегі иран элементтері туралы қыс-
қаша мағлұмат беріп өтсек. Қазақ мəдениеті 
дегенде,  ең  алдымен  біздің  көз  алдымызға 
«ки із  үй,  алтыбақан  текпен  қазақ  жастары, 
қазақтың ұлттық киімін киген жастар» тағы 
басқалар  елестейді.  Бірақ,  бұндай  көріністі 
өкінішке орай, тек мерекелік іс-шаралардан 
ғана, əсіресе біз «Наурыз, ұлыстың ұлы кү-
нін де» көреміз. Шындығында, Наурыз көрі-
ні сі  өте  тамаша  көрініс.  Бəріміздің  асы ға 
күтетін ұлы мерекеміз Наурыз. Бұл – иран-
дық тардың  да  ұлы  мерекесі.  Олар  да  осы 
мере кені асыға, қуана күтеді.
Наурыз мерекесі – өте көнеден келе жат-
қан мейрам. Күні бүгінге дейін жер ша рын-
дағы  көптеген  халықтардың  дəстүрлі  мей-
ра мына айналып отырған бұл мерекенің қа-
шан нан  бері  тойланып  келе  жатқанын  дөп 
басып айту қиын.
22 наурыз – Ұлыстың ұлы күнi. Бұл күнi 
күн  мен  түн  теңеледi.  Табиғат  та,  Жер-Ана 
да, жан-жануар да түлейдi, жаңарады. Адам-
заттың  бойында  қан  жүгiрiп,  тал-теректер 
бүршiк  жарады.  Қазақтың  сайын  даласын 
Қы зыр баба кезiп, адам баласына құт-бере-
ке, бақ-дəулет сыйлайды. Самарқанның көк 
тасы  ерiп,  қасиеттi  қара  жер,  қара  то пы  рақ 
бусанады.  Ұлы  даланың  төсiнде  қыз ғал-
дақтар құлпыра өсiп, бел-белестерге қызыл-
ды-жасылды  кiлем  төселедi.  Ұлан-байтақ 

98
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
Қазақстанның халқы жетi түрлi дəмінен нау-
рыз көже жасап, ұлттық салт-дəстүр, əдет-ғұ-
рыптарды сақтап, ай бойы Ұлыстың Ұлы кү-
нiн тойлайды. Бүкiл Шығыс халқына ортақ 
бұл мейрамда араздасқандар татуласып, дүй-
iм халық, мұқым ел ауызбiршiлiкте болады.
«Наурыз  тойының»  басты  мақсаты – ха-
лық қа молшылық, тоқшылық тілеу. Сол үшін 
де  Наурыз  көже  беретін  үйлер  қазан-қазан 
кө же  жасайды.  Оны  тойып  ішіп,  артығын, 
құй ып əкетуіңе де болады.
Əрине, Наурыз көженің белгілі бір ереже-
сі жоқ. Ең бастысы: бидай, тары, қамыр, ет, 
тұз, сүт, суы бар жеті дəмнен құралуы ке рек. 
Қалғаны  əркімнің  тұрмыс  жағдайына  бай-
ланысты. Сол үшін де халық Наурыз көженің 
қамын  ерте  ойластыратын  болған.  Сөйтіп 
нау рыз  көжеге  арнап  соғымның  жамбасын, 
жаясын, қазы-қартасын сақтайтын. Бұған қо-
са кəрі жілікті де сақтайтындар бар. Онысы 
қарттықтың  белгісі  сияқты. «Қартайғанша 
аман болайық!» деген тілектен болса керек. 
Наурыз (Ноуруз) иран халқының көнеден 
келе жатқан жəне де асыға күтер төл мерекесі. 
Наурыз яғни, жаңа жылды мерекелеу Иранда 
кең етек алған жəне бұл мерекені бүкіл бір ай 
бойы тойлайды. Сондықтан Наурыз мерекесі 
алдында да жəне жалпы наурыз мерекесінде  
іске  асырылар  шаралар  мен  осы  мерекеге 
қатысты рəсімдер де өте көп. Мысалы: Нау-
рыз  мерекесіне  ғана  тəн,  өзіндік  наным 
сені мі  бар  «һəфт  син»  деп  аталатын  жеті 
нəр седен  тұратын  наурыз  дастарханы.  Жеті 
нəрсе  де  «син»  əрпінен  басталады.  Яғни: 
[сиб]  алма, [серке]  сірке  суы, [сəнджед] 
бұршақ, [сəбзе]  көк  шөп, [секке]  тиын, 
[сəмəну]  халваның  бір  түрі  жəне  [сомақ] 
жиде [4]. Аталған  Наурыз  дастарханына 
қойылатын  жеті  нəрсенің  əр  қайсының 
өзіндік  беретін  ерекше  мағыналары  жəне 
мəні  бар.  Атап  айтсақ:  алма-жеміс  мол 
болсын деген ниетпен, сірке суы – зұлымдық, 
бəле жаланы аластату мақсатында, бұршақ-
мейірімділік  пен  махаббат  нышаны,  сек-
ке – күй  қуаттылықтың  белгісі.  Осы  жер де 
иран  халқы  мен  қазақ  халқының  Нау рыз-
ға  байланысты  ұқсас  жатқан  жері  иран-
дықтарда «һафт син» дастарханы бұл Наурыз 
мерекесінің  маңызды  бөлігі  болса,  ал  қазақ 
халқында  «Наурыз  көже»  ұлыстың  ұлы 
күні нің  басты  тамағы  болып  есептелінеді.
Қазақтарда  Ұлыс  күні  жеті  түрлі  заттан-
соғымнан қалған сүр ет, езілген құрт, бидай 
(тары,  күріш),  пияз  жəне  сəбіз  қосылған 
қазан толы «Наурыз көже» пісіріледі. Сүр ет 
–  қыс  тағамымен  қоштасуды,  ал  құрамына 
ақ тың қосылуы – жаз тағамымен қауышуды 
(жаңа  тіршіліктің  басталуы  мағынасында) 
біл діреді.  Ирандықтар  жеті  нəрседен  тұра-
тын тағам түрін қойса, ал қазақ халқы жеті 
нəрседен  тағам  əзірлеуде.  Бұдан  «жеті» 
саны нан  екі  халыққа  да  ортақ  қасиеттілігін 
көруге болады.
Сондай ақ, иран халқы үшін «он үш» саны 
ба қытсыз  сан  болып  табылады.  Бұл  санға 
иран дықтар ерекше мəн береді. Бұны «сиздəһ 
бэ  дəр» (үйден  тысқары  он  үш)  делінетін 
на ным-сенімді  іске  асыру  шарасынан  бай-
қауға  болады.  Иран  халқы  фəрвəрдин  айы-
ның он үшінші күні, яғни жаңа жылдың он 
үшінші күнінде бүкіл жанұясымен «он үш» 
біздің  табалдырығымызды  аттамасын  де-
ген  ниетпен  көкке,  өзен,  көл  жағасына,  яғ-
ни  табиғатқа  шығып  кетеді.  Осы  күні  тұр-
мыс  құрмаған  қыздар  арнайы  жаңа  жыл 
дастарқанына əзірленген «сəбзені» (көк шөп) 
тұр мысқа шығу ниетінде байлап «сиздəһ бэ 
дəр сал э дигəр бэ хане йе шоуһəр» (он үшін-
ші  күнде  келесі  жылы  күйеуімнің  үйінде) 
деген  жолдарды  айтып  ырымдайды.  Иран-
дықтар Наурыз мерекесінен біраз күн бұрын 
осы  «сəбзені»  өсіріп,  оны  «сиздəһ  бэ  дəр» 
күніне дейін сақтап сосын оны суға ағызып 
жібереді. Бұндағы Ирандықтардың ойы осы 
«сəбзэ» жаман қасиеттерді бойына жинады, 
ен ді  сумен  сол  жамандықтар  кетсін  дейді. 
Қа зақ халқы да «он үш» санына қатты көңіл 
бөл ген. Оған дəлел «он үш жас – мүшел ба-
сы», яғни қауіпті сан деп санаған. Иран хал-
қының  тағы  наурыз  мерекесі  кезінде,  яғни 
жаңа жыл кезінде өткізілетін жаңа жылдық 
іс-шаралардың  бірі - чоһар  шанбэ  йе  сури-
деп  аталады.  Чоһар  шанбэ  йе  сури  ескі 
жыл дың  соңғы  сəрсенбісінде  тойланатын 

99
ҰЛТТЫҚ ТАҒЫЛЫМ
мейрам.  Бұл  мейрамды  тойлау  барысында 
иран дықтар  үй  ауласында,  көше  бойында 
қуар ған  ағаштан  үйме  жасап,  оны  жағып, 
от тың  айналасында  билеп,  оттың  үстінен 
секіреді.  Иран  халқы  (көбінесе  жастар) 
оттың  үстінен  секіргенде  мынандай  өлең 
жол дарын айтады: «зəрдие мəн бэ то, сорһие 
то бэ мəн» (маған сенің қызыл алауың, саған 
ме нің бозғылттығым, бойымдағы сары түс) 
[4].  Бұл  өлең  жолдарын  айтып  оттан  секі-
ру – менің  бойымдағы  ауру  кетіп,  сенің 
бойыңдағы  жалындаған  от  маған  берілсін 
де ген  ниетте  жасалынады.  Мұндағы  қызыл 
түс – денсаулық  белгісі  болса,  ал  сары  түс 
ау ру, дерттің белгісі. Осылайша ирандықтар 
от пен бойларындағы ауруды аластатқан. От 
өшкеннен  кейін  күлін  міндетті  түрде  ағын-
ды сумен ағызып жібереді. Яғни пəле-жала 
осымен  кетсін  деген  ниетте.  Осындай  отқа 
табынуды қазақ халқынан да көруге бола ды. 
Бұрынғы  кезде  қазақ  халқы  Наурыз  мере-
кесін  тойлаған  күні  қараңғы  түсе  екі  жерге 
үлкен-үлкен  от  жағатын  болған.  Адамдар 
жас  ерекшеліктеріне  қарай  топ-топ  болып, 
осы екі от ортасынан өтіп бара жатып, қол-
дарындағы бас жағына майлы шүберек ора-
ған таяқтарын тұтатып «алас, алас, пəледен 
қалас»  деп  айтып,  айнала  төңіректі  отпен 
таза лап  шығатын  болған.  Əрине  көбінесе 
бұн дай  іс-шараны  жасы  үлкен  кісілер  іс-
те ген,  ал  жастар  жағы  болса  жанып  тұрған 
от тан секіретін болған. Алайда, қазақ мəде-
ние тінде  болған  иранның  оттан  секіру  эле-
ментін қазір көрмесекте, қазақ халқының əлі 
күн ге  дейін  отпен  үйді  аластауын,  баланы 
ұшықтауын  көруге  болады.  Яғни,  бұл  сол 
элементтің бір ұшқыны.
Осындай,  қазақ  мəдениетінен  көрінетін 
иран  элементтерінің  бірі – қазақ  тілінде 
кез десетін  мыңдаған  парсы  тілінің  сөздері 
мен  қазақ  халқы  арасында  кездесетін 
мыңдаған адам есімдерін де айтуға болады. 
Қазақ  тілін де  парсы  жəне  араб  тілінен 
енген  сөз дер ден  саны,  зерттеушілердің 
пікірлері 
бойын ша, 
шамамен 10-15 
пайызды  құрайды.  Бұ лар,  негізінен  ХҮШ-
ХІХ  ғасырларда  ен ген  сөздер.  Бұлардың 
қатарында  жалпы  абс трак тілік  түсінік, 
оқу-ағарту  жəне  мə де ниет  терминдері  бар, 
мысалы адамзат [адамизад], айбат [Һəйбат], 
ғазал  [ғəзəл],  пешене  [пешене],  шарайна 
[чарайна], 
ақиқат 
[хағиғат], 
ақпарат 
[аһбар],  ақырет  [аһрет],  аспаз  [ашпаз], 
əдеп [одаб], əділет [одалат], бақша [бағче], 
ғашық [ошеғ], дана [доно], дариға [дариғо], 
дəреже  [дəрəдже],  дəстүр  [дастур],  жануар 
[джанвар],  жаһан  [джаһон],  жұма  [джоме], 
зерек  [зирəк],  нан  [нон],  патша  [подэша], 
зындан  [зендон]  жəне  т.б. [5].Қазақ  тіліне 
енген  парсы  тілінің  мыңдаған  сөздерінің 
ішінде  кеңінен  əрі  күнделікті  біздің 
қолданып  жүрген  сөздеріміздің  бірі – апта 
күндері.  Парсы  тілінде  «шəнбе  (сенбі), 
йекшəнбе  (жексенбі),  дошəнбе  (дүйсенбі), 
сешəнбе (сейсенбі), чоһаршəнбе (сəрсенбі), 
пəнджшəнбе  (бейсенбі),  джомме  (жұма)» 
бол са,  қазақ  тіліне  бұл  сөздер  «дүйсенбі, 
сейсенбі,  сəрсенбі,  бейсенбі,  жұма,  сенбі, 
жексенбі»  түрінде  енген.  Қазақ  тілінде  де 
парсы тілінде де апта атаулары бірдей бол-
ғанмен  аптаның  басталуы  əр  елде  əр  қа-
лай. Мысалы, қазақ халқы апта күнін «дүй-
сенбіден»  бастайды,  ал  иран  халқы  «сен-
біден».  Алайда,  қазақтарда  бұрын  ап та ны 
«сенбі»  күнінен  бастаған.  Сондай  ақ  ата 
бабаларымыз  жыл  мезгілдерінің  атау ла-
рында  да  парсы  сөздерін  қолданған.  Мы-
са лы,  олар  қысты  «зымыстан»  парсыша 
«земес тан»,  ал  жазды  «табысқан»,  яғни 
пар сыша  «табестан».  Парсы  тілінен  қазақ 
тілі не кейбір сөздермен қатар -кер, -паз, би-, 
не- сы қылды жұрнақтары сөздерге тір ке ліп, 
əр-алуан  жаңа  сөздерді  жасауға  септігін 
тигізген.  Мысалы,  талап-кер,  жауап-кер, 
айып-кер,  айла-кер,  ас-паз,  өнер-паз,  жыл-
нама,  ауру-хана,  ас-хана  т.б.  Сондай-ақ, 
пар сы  тілінің  болымсыздық  жұрнағы  би-, 
бей-,  на-,  не-,  қазақ  тіліндегі  көптеген 
сөздерде пай даланылады; бей-бақ, бей-ғам, 
бей-шара, бей-таныс, бей-мəлім, бей-тарап, 
на-хақ,  на-мəрт,  на-разы т.б.  Бұл сөздердің 
барлығы дер лік қазақ тілінде төл сөздеріндей 
қол да ныста, бұл аса зор мəдентиеттің ұзақ 
ға сыр лар  бойғы  сіңісудің  нəтижесі  болса 

100
ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕ
ке рек. Қазақстанның бас қаласының парсы 
тіліндегі «Астана» сөзімен аталғаны да жəне 
қа зақ валютасын «теңге» деп атауымыздың 
да Иран мəдениетінің ежелден келе жатқан 
əсе рінің əлде де күшті сезілетінін көрсетсе 
ке рек. «Астана» парсы сөзі «Астанэ» қазақ 
тілін  дегі  негізгі  беретін  мағыналары  «кіре 
бе ріс,  патша  сарайы,  табынатын  қасиетті 
жер»  болып  табылады,  ал  «теңге»  сөзінің 
бе ре  тін  мағынасы  «ақша,  күміс  не  алтын 
ти ын» жəне бұл сөз ауыз екі парсы тілінде 
«тəн ге» немесе «тенге» деп айтылады [6].
Қазақ тіліне шеттен ауысқан түрлі лек си-
калық элементтердің ішінде ең керекті орын 
алатын араб жəне парсы сөздері болып та бы-
лады.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  парсы  лек си ка 
элементтерін негізінен екі топқа бөліп қара-
ған  жөн  деп  білеміз.  Бірінші  топқа – қазақ 
тілі не  ежелгі  заманнан  еніп,  əбден  сіңісіп, 
өзі нің  алғашқы  фонетикалық  тұлғасын  өз-
гер  тіп  жіберген  сөздер  жатады.  Мұндай 
лекси калық  элементтердің  шеттен  ауысқан 
сөз  дер негізінен ұмытылып та кеткен деуге 
бо ла ды [7]. Екінші топқа – қазақ тіліне онша 
сіңі се  қоймаған,  бірақ  қазақ  оқушысына 
бұрын ғы  қисса-дастандардан  жақсы  таныс 
араб-парсы элементтері жатады. Парсы сөз-
де рінің қазақ тіліне ауысуы талай-талай ға-
сыр ларға  созылған  ұзақ  та  күрделі  тарихи 
про цесс болғанын естен шығармау керек.

жүктеу/скачать 2,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: