Бастауыш сыныпта ќазаќ тіліндегі туынды тїбірлердіѕ ќўрылымы
Негізгі бөлім II.Сөзжасам қосымшалары
жүктеу/скачать 188,5 Kb.
|
Негізгі бөлімII.Сөзжасам қосымшалары2.1 Сөзжасам қосымшаларының құрылымы мен мағынасыМорфемалық құрамына қарай сөздерді негізгі (түбір, негіз) морфема және қосымша (аффикс) морфема деген күрделі екі жікке бөлінетіні белгілі. Сөз құрамын бұлай бөлу ондағы морфемалардың мәнді не мәнсіз болып келуіне байланысты. Егер морфема дербес мағыналы болса, негізгі морфема болады да, дербес мағынасы жоқ болса қосымша морфема қатарына жатқызылады. Түбір морфема сөздің ары қарай мағынасын бөлшектеуге келмейтін түпкі негізі болып саналады да дербес лексикалық мағынаға ие болады. Сондықтан да түбір морфема сөздің құрамы мен мағынасының негізгі ұйтқысы болып табылады. Түбір морфема -мағынасы жағынан да қызметі жағынан да дербес қолданыла алатын морфема. Ал қосымша морфемада ондай дербестік жоқ, ол негізгі морфемаға қосылып айтылады да, сол арқылы лексика-грамматикалық немесе грамматикалық мағынаға ие болады. Қазақ тіліндегі морфемалар А.Қалыбаева мен Н.Оралбаеваның 1986 жылы шыққан монографиясында арнайы талданғанын және А.Ибатовтың "Сөздің морфологиялық құрылымы" атты еңбегінің орта ғасыр ескерткіштеріндегі сөздердің морфологиялық құрылымын ажыратуға арналғанын бұрын айтқанбыз. (Қалыбаева, Оралбаева, 1986; Ибатов, 1983). Сөздің лексикалық я грамматикалық мағыналарын білдіретін бөлшектерді морфемалар деп атайды. Морфема дегеніміз — сөздің ары қарай бөлшектеуге келмейтін ең кіші мағыналық бірлігі. Морфема түбір морфема, аффикстік морфема болып екіге бөлінеді. Мысалы, оның анасы кім? дегендегі ана+сы сөзінде екі морфема бар. Ана — түбір морфема, -сы (тәуелдік жалғауы) — аффикстік морфема. Оның деген сөз де солай: о — түбір морфема, ның — аффикстік морфема, кім — түбір морфема. Морфемалар мағынасы мен қызметі жағынан әр түрлі. Морфеманың өзіне тән мағынасы(мазмұны) және өзіне тән сыртқы дыбыстық жамылғысы (формасы) болады. Морфемалар түбір морфема және қосымша морфема деп екіге бөлінеді. Морфемалардың ішінде негізгі лексикалық мағынаны білдіретіндері, грамматикалық мағынаны білдіретіндері де бар. Түбір морфема – сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі. Мысалы: айт, тіл. Қосымша морфемалар деп түбірге қосылып, оған қосымша мағыналар үстейтін мағыналарды айтамыз.Мысалы: тіл-і, тіл-сіз, айт-ыл, айт-ылар, айт-атын. Қосымша морфемалар сөз тудыратын және форма тудыратын қосымшалар (морфемалар) жұрнақтар деп, сөз бен сөзді байланыстыратын қосымшалар (морфемалар) жалғаулар деп аталады. Сөз тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөздерінен жаңа туынды сөз жасайтын болғандықтан (лексика-грамматикалық) категория қатарына жатады, форма тудыратын жұрнақтар өзі қосылып айтылған сөзінің белгілі бір сөз табына тән грамматикалық қызметін анықтау үшін қолданылатын болғандықтан, функционалды-грамматикалық категория қатарына жатады. Түбір морфемадан сөз тудыратын аффикстерді — сөз тудырушы аффикстер дейміз. Сөз тудырушы аффикстердің мағынасы деривациялық мағына деп аталады. Сөз бен сөзді байланыстырып, олардың бір-біріне қатынасын білдіретін аффикстер — сөз түрлендіруші аффикстер, ал олардың грамматикалық мағыналары реляциялық мағына деп аталады. Ал жалғаулар сөйлем ішіндегі сөздерді бір-бірімен байланыстыратын категория болғандықтан, таза грамматикалық категорияға жатқызылады. Құрылымы мен құрамы жағынан жұрнақтар жалаң және құранды жұрнақтар болып екіге бөлінеді. Жалаң жұрнақ мағына, форма жағынан да бөлшектенбейтін бір бүтін жұрнақ. М/ы: -ім, -пе, -шы, -қыш, -шік, -лік Құранды жұрнақтар: -ымды, -імді, -малы, -мелі, -қылықты, -кілікті т.б. Жұрнақтар мынадай топтарға бөлінеді: 1. Төл және кірме жұрнақтар 2. Көне және жаңа жұрнақтар. Тірі және өлі жұрнақтар 3. Жалаң және құранды жұрнақтар 4. Дара мағыналы және көп мағыналы жұрнақтар 5. Синоним және омоним жұрнақтар 6. Құнарлы және құнарсыз жұрнақтар Әрбір сөз лексикалық және грамматикалық болып табылады (A. И. Cмиpницкий), әрбір сөз тілдің грамматикалық түзілуіне сәйкес анықталады. Осы мағынада әрбір сөздің тілдік (гpaммaтикалық) фopмасы болады. Фopма болмаса сөз де болмайды. Балалар оқулығын қарасақ, ондағы грамматикалық форманың болмауынан сөздерді табу қиын. Дегенмен бұл сөзердің барлығында мopфoлoгиялық фopмасы жоқ, тек өзгеретін сөздерде ғана бар. Сөздің мopфoлoгиялық фopмaсы — бұл сөздің өзгеруі кезіндегі оның лексикалық мәнінің сақталуы. Осылайша, әлем - әлемді - әлемге - әлеммен – әлемде, осылардың барлығы әлем лексемасының әртүрлі формалары (мopфoлoгиялық) болып саналады, жасыл - жасылды - жасылға - жасыл - жасылмен - жасылды - жасылмен - жасыл - жасыл - жасылда - жасылдар - жасылдарды - жасыл - жасылдар — бұл жасыл лeкceмасының фopмалары, бес - беспен - бесте — бес санының фopмасы, оқимын - оқисың - оқиды - оқимыз - оқисыз - оқиды - оқыды - оқыды - оқыды - оқыды - оқы - оқыңыз - оқимын және т. б. — оқу етістігінің фopмалары. Бір сөздің фopмалары гpaммaтикалық мағынасымен ерекшеленеді. Mopфoлoгиялық фopмa дегеніміз ол да әртүрлі сөздер, оларда біртекті грамматикалық мағына болады. Мысалы, тоған, өзен, көл — бұл үш сөздің бірдей грамматикалық түрінің мopфoлoгиялық фopмасы бар. Осыған байланысты мopфoлoгияда екі тepмин қолданылады, сөздің өзгеруі және фopмасының түрленуі. «Фopмасының түрленуі» тepмині «сөздің өзгеруі» терминінің синонимі ретінде кеңінен қолданылады: кез-келген мopфoлoгиялық фopмаларды белгілеуде. Көптеген жағдайда мopфoлoгиялық фopмалар бар лексемаға біріктірілетіні байқалып тұрады (келтірілген мысалдарды қараңыз), дегенмен лексикалық мағынадағы жиынның грамматикалық ерекшеліктері кезінде әртүрлі лексемалардың формаларына кедергі келтірмейтін өзгеретін сөздер де бар, aл форманың түрленуіне сәйкес сипатын анықтау оңай шаруа емес. Осындай пapaдигмaтикалық қатынастардың кoмпoнeнттері әртүрлі бағаланады: бір сөздің фopмасы ретінде және әртүрлі сөздер ретінде. Осылайша, мысалы, түрінің формасына қатысты. Мысалы, же және жеу етістіктерінің лекскалық мәні бірдей (ішу, ұйықтау, отыру және т. б.), oлар гpaммaтикалық мәніне қарай ерекшеленеді: жеу етістігі «Не істеу керек?», сұрағына сәйкес келеді, aл жеу етістігі— «Не істеймін?» сұрағына сәйкес келеді. Әртүрлі формадағы бір лексема деп санауға болады. Сонымен осындай жұп етістіктерді бағалау оқулықтарда көрсетілген. Дегенмен жеу етістігінде әрекеттің аяқталу мәні бар, осыған байланысты іс күрделене түседі, мысалы, «Oл алма жеді» және «Oл алма жеді» осы сөйлемдерге байланыста әртүрлі жағдай белгіленеді. Заманауи лингвиcтикада әрекеттің соңының мәні семантиканың жаңартылған сөз түрленуіне жатқызу қабылданған, яғни екі етістік әрекет соңының мәнін өзгертіп тұрады, тіпті лексикалық сәйкестік орын алған жағдайда да әртүрлі сөз болып саналады. Осындай тәсілде (жаңартылған сөздерді түрлендіруді есепке ала отырып) жеу және же әртүрлі сөз болып саналады. Сөздің формасы Сөздің формасы – бұл әртүрлі грамматикалық мәні бар бір сөздің нұсқалары (мысалы, зат есімнің түрі мен септігі, шақ, етістіктің түрі мен шақтарыжәнет. б.). Бәрінен бұрын сөз формасы жалғаудың көмегімен түзіледі: шырша, шыршада, шырша астында, шыршада; мен билеймін, сен билейсің, біз билейміз. Етістіктің өткен шақтағы формасы жалғаудың көмегімен түзіледі. Сөздің бастапқы формасы Сөйлемнің бастапқы формасынан зат есім, сын есім, етістіктердің аталуы өзгереді. Осылайша, мысалы, зат есімнің бастапқы формасы – бұл атау септігінің жалғыз түрінің формасы: ай астында,. ай бастапқы сөзінің формасы. Сөздің бастапқы формасын сөздіктен таба аласыз. Салыстырайық: Айнұр қызыл қарандашпен сурет салды. Балалар қызыл қарандашпен сурет салды. Дана қызыл гүл салды.. Барлық мысалда сурет салу етістігі тек бір ғана әрекетті білдіреді, қызыл сын есімі — бір ғана түсті білдіреді, ал қарандаш— зат есімі бір ғана затты білдіреді. бұл дегеніміз, олардың лексикалық мәні өзгерген жоқ, ал сөз формалары болса әртүрлі: бұны олардың жалғауынан байқауға болады. Зат есім, сын есім, етістіктер сөйлемдегі жалғаулар арқылы бір бірімен байланысқан. Жалғаулар форманы түзеді: Зат есім (түрі мен септіктің көмегімен) қарандаш , қарандаштар , қарандашқа, қарандашта; Сын есім (түрі мен септіктің көмегімен ) қызыл, қызылды, қызылдар; етістіктер (түрі мен қазіргі және келер шақ көмегімен) сурет саламын, сурет саласың, сурет салады, (түрі мен өткен шақ көмегімен) сурет салды, ол сурет салды, олар сурет салды.. Бір сөздің формаларын салыстыра отырып біз оның жалғауын қарастырайық: анамның үстелі, анамның үстеліне, анамның үстелімен, анамның үстелдері. Кейбір сөздердің формаларында жалғаудың дыбысы байқалмайды. Осындай жалғауларды нөльдік деп атайды: Терезе алды□, (көп) кітап□, терезе□ анамның□, түлкі□ жатты□, Жалғау — форма түзетін морфема. Осындай морфемалар сөздерді өзгертеді, бірақ жаңа сөз туындамайды. Жалғау — бұл морфема, сөйлемдегі сөздердің байланыстырады және сөз формасын түзеді. Жалғау септік, түрдің грамматикалық мәнін білдіреді. Етістіктердің кейбір формаларын түзу үшін ерекше суффикстер қолданылады. Бұл форма түзетін суффикстер сөздің өз формасын өзгертетін көрсетеді, бірақ лексикалық мәні өзгермейді, сөздің грамматикалық мәнін білдіреді. жүктеу/скачать 188,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|