Екінші бөлім бойынша қорытынды

51 
 
құрғақ  картоп  қалдығының  жемдік  ұны,  бидай  тұқымдық  бүршігі,  жүгері 
тұқымдық бүршігі, жүгері глютені, жемдік шунгит, ас тұзы және жемдік бор.    
Қойылған мақсаттарға сәйкес зерттеуді жүргізу ұйымдастырылып, зерттеу 
әдістері қарастырылды. 
Құрауыштардың  химиялық  құрамы,  физика  –  технологиялық  қасиеттері 
қолданылып 
жүрген 
әдістемелер 
бойынша 
анықталды. 
Өсімдік 
шаруашылығының  жанама  өнімдері  негізінде  құрама  жемнің  технологиялық 
сызбасы жасалды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

52 
 
3 
ӨСІМДІК 
ШАРУАШЫЛЫҒЫ 
ЖАНАМА 
ӨНІМДЕРІНІҢ 
ҚАСИЕТТЕРІН ЗЕРТТЕУ 
 
3.1  Өсімдік  шаруашылығы  жанама  өнімдерінің  химиялық  құрамы, 
физикалық – технологиялық қасиеттерін зерттеу 
Жеміс – көкөніс өнімдерінен тағамдық өнімдер алуда көптеген қалдықтар 
түзіледі.  Мысалы,  шарап  зауытында  шарап  алғаннан  кейін  жүзім  сығындысы, 
сусындар  жасауда  әртүрлі  жеміс  қалдықтары:  алма,  қызанақ  және  т.б., 
картоптан тамақтық өнімдер жасауда картоп қалдықтары алынады.  
Бұл  өнімдер  жемдік  құндылыққа  ие,  өйткені  дәрумендер  мен 
микроэлементтердің  бай  көзі  болып  табылады,  мал  азығының  рационында 
қолданылады.  Бұл  өнімдерді  пайдалану  бірталай  қиындықтарды  туғызады. 
Мысалы: жүзім сығындысы және қызанақ сығындысы тез ащып кетеді, нашар 
тасымалданады;  картоп  сығындысы  жабысқақтау  болады,  қоректілігі  төмен, 
күлділігі жоғары болады, ылғалдылықтары  жоғары болғандықтан бұл  өнімдер 
микроағзалардың  дамуына  қоректік  орта  болып  табылып,  сасып,  қоршаған 
ортаны ластайды. 
Тиімді  өңдеу  тәсілдерін:  кептіру,  түйіршіктеу,  ұнтақтауды  қолданып  бұл 
өнімдердің  жемдік  құндылығын  жақсартып,  ысырапсыз  қолдануға  болады. 
Алайда  отандық  кәсіпорындар:  жүзім  зауыты,  жеміс  –  көкөніс 
комбинаттарында бұл қалдық өнімдер қолданылмай, ысырап болады. 
Сондықтан  зерттеу  нысаны  ретінде  Алматы  облысындағы  «Саперави» 
және  «Каберне  Совиньон»  жүзім сұрыптарының  қалдықтарын  өңдейтін  «Голд 
Продукт»  АҚ  –  нан  кепкен  жүзім  сығындысының  ұны,  кепкен  қызанақ 
сығындысының ұны және Есік чипсы жасайтын зауытынан картоп қалдықтары 
алынды. 
Жемдік  қоспаның  қоректілігін  жоғарылату  үшін  «АзияАгроФуд»  АҚ 
(Чемолган  станциясы)  шығаратын  бидай  және  жүгері  тұқымдық  бүршіктері, 
жүгері глютені қолданылды.  
Жүгері  глютені  –  жүгеріден  крахмалды  бөліп  алғандағы  қалған  қалдық 
өнімдер,  оның  ішінде  мезга,  глютен,  күнжарасы  бар,  оларды  құрғақ  күйде 
алады. Жүгері жемдік өнімі протеин мен минералды заттарға бай, құрама жем 
өндірісінде қолданылады. 
Жүгері  тұқымдық  бүршігі  жүгері  майын  алуға  арналған  өнім,  сонымен 
қатар  құрама  жем  өндірісінде  де  қолданылады.  Құрауыштардың  физикалық  – 
технологиялық  қасиеттері:  ылағлдылығы,  көлемдік  салмағы,  табиғи  құлама 
бұрышы, бөлшегінің орташа өлшемі, қышқылдылығы  зерттелінді (3 – кесте). 
 
 
 
 
 
 
 

53 
 
Кесте  3  –  Өсімдік  шаруашылығы  жанама  өнімдерінің  физикалық  – 
технологиялық қасиеттері 
 
 
 
 
Көрсеткіштер 
Өсімдік шаруашылығының жанама өнімдері 
жүзім 
сығын-
дысы-
ның 
жемдік 
ұны 
қызанақ 
өнімдері 
қалдық-
тары- 
ның 
жемдік 
ұны 
құрғақ 
картоп 
қалдығы- 
ның 
жемдік 
ұны 
бидай 
тұқым-
дық 
бүршігі 
жүгері 
тұқым- 
дық  
бүр- 
шігі 
глю-
тені 
Ылғалдылығы, 
% 
9,82 
9,77 
6,22 
11,20 
11,74  10,76 
Табиғи  құлама 
бұрышы, град 
 
43 
 
43 
 
41 
 
41 
 
42 
 
42 
Көлемдік 
салмағы, кг/м
3
 
410 
420 
480 
510 
500 
520 
Бөлшегінің 
орташа  өлшемі, 
мм 
 
2,32 
 
2,02 
 
1,76 
 
2,02 
 
1,98 
 
1,96 
Жабысқақтығы 
жабыспайды 
Қышқылдылығы
, 
0
Н 
5,2 
6,4 
4,2 
4,4 
5,0 
4,4 
 
3  –  кесте  мәліметтерінен,  өсімдік  өнімдерінің  қалдық  өнімдерінің 
физикалық  –  технологиялық  қасиеттерінің  нашар  екендігі,  жүзім 
сығындысының көлемдік салмағының аздығы, ал бөлшегінің орташа өлшемінің 
жоғары  екендігі  көрінеді,  сонымен  қатар  жемдік  қоспа  құрауыштарымен 
салыстырғанда  қызанақ  қалдықтарының  физикалық  –  технологиялық 
қасиеттерінің  нашарлығы  байқалды,  (2  –  суретте)  қызанақ  қалдығы  ұнының 
қышқылдығы 4 – 6 тәулікте сақтаудан кейін 18 – 22 % – ға жоғарылады.  
 
 
 
Сурет 2 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің қышқылдылығы, 
0
Н 

54 
 
Соңғы  кезде  елімізде  бай  кен  орны  бар,  мал,  құс  организміне  қажетті 
минералды  заттарды  (кальций,  калий,  кремний,  темір,  марганец,  мырыш  және 
т.б.)  сақтайтын,  ион  алмасушылық  және  бактерицидтік  қасиеттері  бар  табиғи 
минералдар: цеолит пен шунгитке деген қызығушылық тууда.  
ҚазҰАУ  ғалымы  Н.Сарсенбаеваның  Алматы  облысы  Көксу  кен  орнынан 
шыққан шунгитті мал, құс азығына пайдалану үшін жүргізген ветеринарлық – 
санитарлық сараптамасы бұл минералдың зарарлығы жоқ, жем қоспасы ретінде 
мал,  құс  азығында,  ветеринарияда  қолдануға  болатындығын  дәлелдеген  [8,  с. 
17]. 
Табиғи  шунгитті  құрама  жем  құрамында  мал,  құс  азығында  қолданудың 
тиімділігі  көптеген  отандық  және  Ресейлік  ғалымдардың  еңбектерінде  [157, 
158]  табиғи  шунгитті  құрама  жем  құрамында  қолданудың  оның  физикалық  – 
технологиялық  қасиеттерін  жақсартып  қана  қоймай,  мал,  құс  өнімділігінің 
жоғарылауына ықпал ететінін көрсеткен. 
Шунгиттің  бай  кен  орны  Алматы  облысында  Көксу  кен  орнында,  2002 
жылы бұл жерде шунгит шикізатын өңдейтін зауыт іске қосылған.  
1,0 мм – ге дейінгі іріліктегі шунгит сынамасы Көксу зауытынан алынды.  
Көксу шунгитінің құрамы, %: CaO – 6,0; MgO – 2,0; Fe
2
O
3
 – 6,0 %; Al
2
O
3
 – 10,0; 
SiO
2 
> 60,0; Na
2
O – 0,3; K
2
O – 2,0; Co – 0,002; Zn – 0,08; Cu – 0,015; P – 0,15; Mn 
–  0,20;  C
орг
  –  10,0.  Шунгит  құрамында  ауыр  металдар  мен  радионуклидтер 
мөлшері  ауыл  шаруашылығы  малдарының  азығына  қосуға  болатын  нормадан 
аспайды (Қосымша А) [159, 160, 161]. 
Сондықтан  Көксу  кен  орнынан  алынған  шунгитті  жем  қоспасының 
құрамында  қолдану  зерттелінді.  Жемдік  шунгиттің  құрамында  макро  және 
микроэлементтер бар, бұл жемді минералды элементтермен толықтырады. 
Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өңдеудегі жанама өнімдердің химиялық 
құрамы 4 – кестеде (3 – ші суретте) берілген. 
 
Кесте 4 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің химиялық құрамы 
 
 
 
Көрсеткіштер 
Жүзім 
сығын-
дысы-
ның 
жемдік 
ұны 
Қызанақ 
өнімдері 
қалдық- 
тарының 
жемдік 
ұны 
Құрғақ 
картоп 
қалдығы-
ның 
жемдік 
ұны 
Бидай 
тұқым- 
дық 
бүршігі 
Жүгері 
тұ
қы
м
- 
ды
қ б
үр
ші
гі
 
гл
ю
тені
 
Шикі протеин, % 
9,82 
19,77 
6,22 
12,20 
14,74  61,76 
Шикі май, % 
2,12 
2,02 
1,14 
4,12 
3,84 
2,78 
Шикі клетчатка, 
% 
17,80 
13,72 
12,64 
8,74 
7,82 
7,02 
Шикі күл, % 
4,9 
3,0 
4,1 
5,6 
5,0 
3,2 
Жалпы қант 
мөлшері, % 
 
26,40 
 
19,30 
 
21,20 
 
3,32 
 
4,10 
 
5,02 
Алмасу қуаты, 
МДж/кг 
 
9,30 
 
8,24 
 
7,72 
 
10,02 
 
9,78 
 
11,74 

55 
 
4  –  ші  кесте  мәліметтері  бойынша  өсімдік  шаруашылығы  өнімдерін 
өңдеудегі жанама өнімдерде құрама жем шикізаттарының жемдік құндылығын 
бағалайтын қоректік заттар: жүзім сығындысы ұнында ақуыз – 9,82 %, қызанақ 
қалдықтары ұнында – 19,77 %, құрғақ картоп қалдығының ұнында – 6,22 %, ал, 
ақуыздың көп мөлшері – жүгері глютенінде – 61,76 % сақталады. Ал клетчатка 
мөлшері жүзім сығындысында көп – 17,8 % сақталады (Қосымша Б).  
 
 
 
Сурет 3 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің химиялық құрамы 
 
Өсімдік  шаруашылығының  жанама  өнімдерінің  құрамындағы  маңызды 
аминқышқылдарының  мөлшері 5 – кестеде берілген. 
 
Кесте 5 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің аминқышқылдық құрамы, 
г/кг 
 
 
 
Аминқыш 
қылдары 
Дәнді 
дақылдар 
Жүзім 
сығын 
дысы 
ның 
жемдік 
ұны 
Қызанақ 
өнімдері 
қалдық –  
тарының 
жемдік 
ұны 
Құрғақ 
картоп 
қалдығы
ның 
жемдік 
ұны 
Бидай 
тұқым 
дық 
бүршігі 
Жүгері 
би
да
й 
 
ж
үге
рі
 
тұ
қы
мд
ы
қ 
бү
рш
ігі
 
гл
ю
тені
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
лизин 
3,0 
2,4 
3,7 
1,4 
0,42 
14,6 
5,2  6,0 
метионин 
1,6 
1,6 
0,61 
0,31 
0,16 
7,6 
2,3 
4,2 
триптофан 
1,5 
0,6 
6,82 
2,88 
0,16 
2,1 
2,0 
0,9 

56 
 
5 – кестенің жалғасы  
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
Аргинин 
5,5 
3,6 
4,8 
1,6 
0,11 
14,4 
8,1 
1,0 
треонин 
3,0 
2,7 
6,4 
2,6 
0,09 
8,7 
4,0 
8,3 
гистидин 
1,9 
2,4 
2,0 
1,6 
0,3 
2,1 
2,9 
1,7 
изолейцин 
3,6 
3,5 
2,8 
2,7 
0,9 
3,0 
3,6 
2,0 
фенилаланин 
5,1 
4,5 
3,9 
4,1 
0,1 
4,1 
5,4 
2,6 
цистин 
1,7 
1,7 
0,63 
0,21 
0,15 
0,7 
1,9 
5,2 
 
Дәнді дақылдар: бидай мен жүгерінің құрамындағы аминқышқылдарының 
мөлшері анықтама кітаптарынан [162, 163] алынды. 
5  –  кесте  көрсеткіштері  бойынша    жүзім  сығындысының  ұны  лизинді 
бидайдан  1,2  ал  жүгеріден  1,5  есе  көп  сақтайды,  ал  триптофанды  жүзім 
сығындысы  бидайдан  4,5  есе,  жүгеріден  11,3  есе,  ал  қызанақ  сығындысының 
ұны бидайдан 1,9, жүгеріден 4,8 есе көп сақтайды, треонинді сақтауы бойынша 
жүзім  сығындысының  ұны  бидайдан  2,1,  жүгеріден  2,3  есе  жоғары  (Қосымша 
В). 
 
 
 
 
Сурет 4 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің аминқышқылдық құрамы, 
г/кг бидай және жүгерімен салыстырмалы түрде 

57 
 
Бидай  тұқымдық  бүршігі,  жүгері  тұқымдық  бүршігі  мен  глютені  лизин, 
метионин, триптофан және треонинді бидай, жүгеріден 2 – 3 есе көп сақтайды. 
Жүзім,  қызанақ  сығындыларының  ұндары  сонымен  қатар  минералды 
заттар мен биологиялық белсенді заттарға бай (кестелер 6,7). 
 
Кесте 6 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің минералдық құрамы, г/кг 
 
 
 
Құрамы 
Дәнді дақылдар  Жүзім 
сығынды 
сының 
жемдік 
ұны 
Қызанақ 
өнімдері 
қалдық –  
тарының 
жемдік 
ұны 
Құрғақ 
картоп 
қалды- 
ғының 
жемдік 
ұны 
Бидай 
тұқым- 
дық 
бүршігі 
Жүгері 
бидай   жүгері 
тТ
ұқы
м
- 
ды
қ б
үр
ші
гі
 
гл
ю
тені
 
Минералды заттар, г/кг 
Кальций 
0,5 
0,2 
0,9 
5,2 
0,04 
2,9 
1,1  3,8 
Фосфор 
3,3 
2,5 
2,6 
3,1 
0,14 
3,9 
3,2 
8,0 
Пектин  
 –  
 –  
5,7 
0,3 
0,5 
 –  
 –  
 –  
 
 
Сурет 5 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің  
минералдық құрамы, г/кг 
 
6  –  кесте  (5  сурет)  нәтижесі  жүзім  сығындысында  кальций  мөлшері 
бидайға  қарағанда  1,8  есе,  жүгеріге  қарағанда  4  есе  көп,  қызанақ 
сығындысының  ұнында  кальций  бидаймен  салыстырғанда  10  есе,  жүгерімен 
салыстырғанда 26 есе көп (Қосымша Г). 
Әдебиет  деректері  бойынша  антиоксиданттар  қазіргі  кезде  тамақ 
өнеркәсібінің әр саласында кең қолданылуда. 

58 
 
Пектин (Е 440  антиоксиданттық қасиеті пектин молкуласы мен ауыр және 
радиоактивті  иондардың  әрекеттесуінен.  Осы  қасиеті  бойынша  пектинді 
радионуклидтер,  ауыр  металдармен  жұмыс  істейтін  адамдардың  тамағына 
қосады. Сонымен қатар май және дәрумендер сақтайтын тағамдардың сақтауға 
тұрақтылығын  жоғарылату  үшін  де  антиоксиданттар  қолданылады. 
Антиоксиданттар  ауа  оттегімен  әрекеттесіп  тотығу  реакциясын  бұзып,  тотығу 
реакциясын баяулатады. 
Пектин    жүзім  сығындысында  5,7  г/кг,  қызанақ  сығындысында  0,3  г/кг 
және картоп қалдығында 0,5 г/кг сақталады. 
 
Кесте – 7 Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінің дәрумендік құрамы, мг/кг 
 
 
 
Құрамы 
Жүзім сығын 
дысының жемдік  
ұны 
Қызанақ өнімдері 
қалдықтарының жемдік 
ұны 
Дәрумендер мг/кг 
Тиамин(В
1
) 
2,68 
2,1 
Рибофлавин (В
2
) 
0,51 
0,49 
Каротин (А) 
7,7 
21,4 
Аскорбин қышқылы (С) 
21,2 
34,7 
Токоферол (Е) 
0,54 
0,35 
 
Өсімдік  шаруашылығы  жанама  өнімдерінің  дәрумендік  құрамын  зерттеу 
нәтижелері  бойынша    А  дәрумені  жүзім  сығындысында  7,7  мг/кг,  қызанақ 
сығындысында 21,4 мг/кг сақталады (Қосымша Д). 
 
3.2  Ауыл  шаруашылығы  малдарына  арналған  жемдік  қоспаның 
рецебін жасау 
Жемдік  қоспаны  дайындаудың  ең  негізгісі  –  бұл  рецебін  жасау  болып 
табылады.  Өсімдік  шаруашылығы  жанама  өнімдерінің  кең  қолданылуына 
оларды жем қоспасының құрамында қолдану туғызады.  
Әр  қалдықтың  өз  артықшылығы  мен  кемшілігі  бар.  Екінші  жағынан 
үйлесімді қатынаста бұл өнімдерден протеин, крахмал,  майды  көп сақтайтын, 
қоректілігі жоғары, өзіндік құны төмен өнім алуға болады.  
Жүзім сығындысы мен қызанақ сығындысының ұндары тез ашиды, нашар 
тасымалданады.  
Картоп  қалдықтарының    ұны    кремний  диоксиді  мен  көмірсудың 
органикалық қосылыстарын сақтағандықтан сусымалдығы нашар. 
Бұл 
қалдықтардың 
химиялық 
құрамының 
тұрақсыздығы 
және 
технологиялық  қасиеттерінің  нашарлығы  –  олардың  сапасын  жақсартудағы 
маңызды  факторлар  болып  табылады.  Осы  мақсатта  жемдік  қоспа 
рецептурасын  есептеу  үшін  құрауыштардың  физикалық  –  химиялық  құрамын 
есептеу қарастырылды.  

59 
 
Қалдық  өнімдерді  жемдік  қоспа  немесе  құрама  жем  құрамына  енгізу 
нормасы олардың химиялық құрамы, мал, құстың түрі, олардың жасы, азықтың 
негізгі қоректік заттармен теңестірілуіне байланысты [164, 165]. 
Әдебиет деректері бойынша [166 – 168], қызанақ сығындысын тауықтарға 
арналған құрама жемге 5 – 25 % – ға дейін енгізу құстардың тірі салмағының 
өсуіне ықпал еткен. 
Ірі  қара  рационына  жүзім  сығындысын  20  –  25  %  енгізу  [169,  170], 
тәжірибе тобының малдарының өнімділігін 12 – 18 % – ға жоғарылатқан. 
Картоп қалдықтарын сауын сиырлар рационына енгізу нормасы 20 – 25 %. 
Ірі қараға арналған жемдік қоспа жасау үшін   құрауыштардың 
әртүрлі 
қатынасындағы  3  рецепт  құрастырылды.  Рецепт  құрауыштардың  мөлшері 
бірдей  қатынаста  енуі  бойынша  құрастырылды.  Рецепт  құрамындағы  жүзім, 
қызанақ сығындылары, картоп қалдығының ұндары, бидай тұқымдық бүршігі, 
жүгері  тұқымдық  бүршігінің  қатынастары  әртүрлі  болды,  ал  шунгит,  бор  мен 
тұздың қатынасы тұрақты болды (кесте 8). 
 
Кесте  8  –  Өсімдік  шаруашылығы  жанама  өнімдерінен  жемдік  қоспа  жасау 
рецептері  
 
Құрауыштар 
Ірі қараға арналған жем қоспасы 
1 
2 
3 
Жүзім сығындысының ұны 
12 
14 
16 
Қызанақ сығындысының ұны 
16 
12 
14 
Картоп қалдығының ұны 
14 
16 
12 
Бидай тұқымдық бүршігі 
12 
14 
16 
Жүгері тұқымдық бүршігі 
16 
12 
14 
Жүгері глютені 
14 
16 
12 
Шунгит  
7,0 
7,0 
7,0 
Бор 
6,0 
6,0 
6,0 
Тұз 
3,0 
3,0 
3,0 
Барлығы: 
100,0 
100,0 
100,0 
 
Жемдік  қоспадағы  протеин,  май,  клетчатка,  күл  мөлшерлері  олардың 
химиялық құрамы бойынша есептелді.  
Азотсыз экстрактивтік заттар мөлшері 100 % – дан су, күл, шикі протеин, 
шикі клетчатка және шикі май мөлшерлерін шегеру арқылы анықталады.  
Жемдік қоспадағы азотсыз экстрактивті заттар мөлшері: 
 
100 – (11,7 +17,64 + 2,22 + 9,35 + 3,54) = 55,55 
 
Азықтың жиынтық қуатын органикалық заттардың қосынды қуаты арқылы 
анықтайды. Ол үшін азықтың химиялық құрамы: шикі протеин, шикі май, шикі 
клетчатка,  шикі  күл,  АЭЗ  туралы  мәліметтер  керек.  ЖҚ  мөлшерін  химиялық 

60 
 
құрам 
нәтижелері 
негізінде 
және 
оларға 
сәйкес 
энергетикалық 
коэффициенттерді қолданып [171] формула бойынша анықтайды: 
 
ЖҚ = Шп ∙ К
1 
+ шМ∙К
2 
+ шК∙К
3 
+ шАЭЗ ∙ К
4  
                     
(3.1) 
 
мұндағы: шП – шикі протеин; шМ – шикі май; шК – шикі клетчатка; шАЭЗ 
– шикі азотсыз экстрактивті заттар, килограммен (1кг құрғақ заттағы) берілген; 
К
1 
, К
2 
, К
3 
, К
4 
– энергетикалық коэффициенттер (9 – кесте). 
 
Кесте 9 – Азықтың қоректік заттарының энергетикалық коэффициенттері 
 
Шикі қоректік заттар 
Коэффициенттердің 
белгіленуі 
1 кг – дағы жиынтық 
қуат (МДж) 
Протеин 
К
1 
 
24 
Май 
К
2
 
40 
Клетчатка 
К
3
 
20 
АЭЗ 
К
4
 
17,5 
 
Жемдік қоспадағы жалпы қуат мөлшері есептелді: 
ЖҚ = шП∙К
1 
+ шМ∙К
2 
+шК∙К
3 
+ шАЭЗ∙К
4 
 = 24 х 17,64 + 40 × 2,22 + 20 × 9,35 + 
17,5 × 55,55 = = 1671, 28 МДж. 
 
Алмасу қуатының (АҚ) мөлшері анықталды: 
 
АҚ= 0,73∙ЖҚ∙ (1 – 1,05∙ шК),   
 
 
 
 (3.2) 
 
мұндағы: АҚ – алмасу қуаты, МДж; 
0,73 – алмасу коэффициенті; 
ЖҚ – 1кг құрғақ заттағы жиынтық қуаты, МДж; 
шК – шикі клетчатка мөлшері, кг; 
(1  –  1,05∙  шК)  –  азықтың  энергетикалық  құндылығын  клетчатканың 
төмендету әсерін бейнелейтін коэффициент. 
1ккал = 4,187 МДж. 
Жемдік қоспадағы алмасу қуаты былай есептелді: 
 
АҚ = 0,73 × 1671,28  (1 – 1,05 × 0,093) = 1110, 23 МДж = 265,16 ккал 
 
Жемдік бірлік мөлшері мына формуламен анықталады: 
ЖБ = 0,008∙ (АҚ)
2 
,   
 
 
 
 
(3.3) 
 
Жемдік қоспадағы жемдік бірлік мөлшері: 
 
ЖБ = 0,008 × (1110,23)
2 
= 9860,88 ж.б. 
 

61 
 
100 кг азықтағы жемдік бірлік: 
9860,88 /100=98,60 ж.б. 
 
Қорытылатын протеин мөлшері (кг – дағы) мына формуламен анықталады: 
 
ҚП = шП∙ 0,885 – 0,03   
 
 
 
(3.4) 
 
Жемдік қоспадағы қорытылатын протеин мөлшері мынаған тең: 
 
ҚП = 176,4х 0,885 – 0,03 = 156,08г немесе 15,6 %. 
 
Өсімдік  шаруашылығы  жанама  өнімдері  негізінде  жасалған  жемдік 
қоспаның қоректік құндылығы 10 – кестеде берілген: 
 
Кесте 10 – Өсімдік шаруашылығы жанама өнімдерінен жасалған жемдік қоспа 
рецептерінің қоректік құндылығы  
 
Құрауыштар 
Ірі қараға арналған жем қоспасы 
1 
2 
3 
Ылғалдылығы, %  
11,70 
11,85 
11,22 
Шикі протеин, % соның ішінде 
17,64 
18,06 
16,49 
Қорытылатын протеин, % 
15,6 
15,95 
14,56 
Шикі май, % 
2,22 
2,18 
2,29 
Шикі клетчатка, % 
9,35 
9,42 
9,59 
Шикі күл, % 
3,54 
3,58 
4,12 
АЭЗ, % 
55,55 
54,91 
56,29 
Құрғақ заттар, % соның ішінде 
88,30 
88,15 
88,78 
Кальций, % 
1,97 
1,88 
1,93 
Фосфор, % 
2,92 
2,95 
2,64 
Пектин мөлшері, % 
0,75 
0,70 
0,81 
100 кг өнімдегі жемдік бірлік, 
ж.б. 
98,6 
96,72 
95,71 
Алмасу қуаты, ккал 
265,16 
262,6 
261,2 
 
10  –  кесте  мәліметі  бойынша  жемдік  қоспа  нұсқаларының  қоректік 
құндылығын  талдау  нәтижелері:  ылғалдылығы  11,22  –  11,85  %,  бұл 
ылғалдылық  деңгейі  шектік  деңгейден  аспайды.  Шикі  протеин  мөлшері 
16,49...18,06 %, ол  рецепт құрамына енетін глютеннің мөлшеріне байланысты. 
Май мөлшері рецепке байланысты 2,18...2,29 % аралығында. Шикі күл мөлшері 
3,54...4,12  %  аралығында.  Шикі  клетчатка  мөлшері  9,35...9,59  %  аралығында. 
Шикі  протеин  мөлшерін  көп  сақтауы  бойынша  өсімдік  шаруашылығы 

62 
 
өнімдерін  жемдік  қоспа  құрамына  енгізудің  қолайлы  нұсқасы  №  2  рецепт 
болып табылды[172]. 
Жемдік  қоспа  нұсқаларының  физикалық  –  технологиялық  қасиеттерін 
зерттеу нәтижелері 11 – кестеде берілген. 
 
Кесте 11 – Жемдік қоспа нұсқаларының физикалық – технологиялық қасиеттері 
 
Көрсеткіштер 
Ірі қараға арналған жем қоспасы 
1 
2 
3 
Ылғалдылығы, % 
11,7 
11,85 
11,22 
Табиғи  құлама  бұрышы, 
град 
43 
42 
43 
Көлемдік салмағы, кг/м
3
 
445 
457 
460 
Бөлшегінің 
орташа 
өлшемі, мм 
2,03 
1,91 
2,14 
Жабысқақтығы 
жабыспайды 
Қышқылдылығы, 
0
Н 
5,4 
4,9 
5,1 
 
Құрастырылған  рецепт  бойынша  жемдік  қоспа  нұсқаларын  зерттеу 
нәтижелері мынаны көрсетті, жүзім сығындысы мен қызанақ сығындыларының 
ұнын  14  %  жоғары  енгізуде  технологиялық  қасиеттерінің:  сусымалдығы 
нашарлап,  қышқылдықтарының  өсуі  байқалды,  қызанақ  сығындысын  16  % 
енгізген № 1 нұсқаның қышқылдығы басқа 2 нұсқаға қарағанда жоғары болды. 
Жасалған  жемдік  қоспа  нұсқаларының  физикалық  –  технологиялық 
қасиеттерін,  химиялық  құрамын  анықтау  нәтижесі  бойынша  №2  нұсқа 
технологиялық  қасиеттері  бойынша:  қышқылдығы  аз,  шикі  протеин  мөлшері 
жоғары болғандықтан оңтайлы болып табылды.  
Сондықтан  жемдік  қоспа  құрамына  жүзім  сығындысын  14  %  дейін, 
қызанақ  сығындысын  –  12  %  дейін,  картоп  сығындысын  –  16  %  дейін  енгізу 
жемдік қоспаның оңтайлы қоректілігін қамтамасыз етеді. 
Алайда  жемдік  қоспа  нұсқаларындағы  қышқылдылық  мөлшері  №1  және 
№3 нұсқаларда дайындалған кезінде нормадан асып тұрғаны байқалды. Құрама 
жем құрауыштарының қышқылдылығы норма бойынша 5
0
Н аспауы керек [173]. 
Жемдік  қоспа  құрамындағы  уытты  элементтер  мен  радионуклидтер 
мөлшері анықталды (Қосымша Е) 12 – кесте. 
 
 
 
 
 

63 
 
Кесте – 12 Жемдік қоспа құрамындағы уытты элементтер мен радионуклидтер 
мөлшері 
 
 
Көрсеткіштер 
Нормативтік  құжат 
бойынша  жіберілетін 
мөлшері 
Жем қоспалары 
№1 
№2 
№3 
Уытты элементтер, мг/кг, көп емес 
Қорғасын 
1,0 
0,8 
0,7 
0,8 
Кадмий 
0,1 
 –  
 –  
 –  
Күшала 
0,3 
0,172 
0,167 
0,159 
Сынап 
0,05 
 –  
 –  
 –  
Радионуклидтер, Бк/кг, көп емес 
Цезий – 137 
70 
33,1 
29,1 
30,4 
Стронций – 90 
90 
 –  
 –  
 –  
 
12  –  кесте  мәліметтері  жемдік  қоспа  нұсқаларының  құрамындағы  уытты 
элементтер:  кадмий  мен  сынаптың  жоқ  екендігін,  ал  қорғасын  мен  күшала 
мөлшерлері  нормативтік  құжат  бойынша  жіберілетін  нормадан  аспайтынын 
көрсетті. Радионуклидтер мөлшері де нормативтік құжат бойынша жіберілетін 
нормадан  аспайды.  Жемдік  қоспаның  микробиологиялық  көрсеткіштері  13  – 
кестеде берілген. 
 
Кесте – 13 Жемдік қоспаның микробиологиялық көрсеткіштері 
 
Көрсеткіштер 
Нормативтік 
құжат  бойынша 
жіберілетін 
мөлшері 
Жем қоспалары 
№1 
№2 
№3 
КМАФАнМ,КОЕ/г, 
көп 
емес 
5х10
4
 
5,8х10
5
 
5,7 х10
5
 
5,5 х10
5
 
БГКП колиформалары, 0,1 
грамдағы 
жіберілмейді 
жоқ 
жоқ 
жоқ 
Патогенді 
микроорганизмдер,  оның 
ішінде сальмонеллалар, 25 
грамдағы 
жіберілмейді 
жоқ 
жоқ 
жоқ 
Көгерткіштер,  КОЕ/г,  көп 
емес 
5х10
1
 
3,9х10
1
 
4,0х10
1
 
4,2 х10
1
 
 
Жемдік қоспаның қоректік құндылығын жоғарылату, санитарлық сапасын 
жақсарту және сақтау мерзімін ұзарту үшін оны түйіршіктеу қарастырылды. 

жүктеу/скачать 5,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: