Батыс философиясы Қазіргі заманғы философияның жалпы сипаты және бағыттары

Экзистенциализм

• Экзистенциализм — адам, оның жеке басының мәселелері, дүниедегі тіршілігінің қиыншылықтары негізгі зерттеу пәні болып табылатын философиялық бағыт. Ол өз-өзіне сенімсіздікті, адамның дүниеден жаттануын бейнелейді. «Болмыс пен әлем, адам тіршілігі, уайым, сезім, индивид ойларының ағыны» - дейді экзистенциалистер.
• Экзистенциализмнің басты тақырыбы — адамның рухани әлемі, қазіргі замандағы жеке тұлғаның тағдыры; жеке адам болмысы.
• Экзистенциализмнің өзекті ұғымы — инферналдылық. Инферналдылық - инферна (латынның «дозақтық» сөзінен) - тығырық, тұйық, жабық жағдай дегеңді білдіреді. Болмыстың инферналдылығы адамзат өміріндегі басты мағына. Өйткені, өмірге келген алғашқы сәттен бастап жасалатын әрбір әрекет пен қадам өлімге қарай жасалатын қадам. Өлім инферналды — яғни болмай қоймайтын құбылыс. Мұны әркім түсінеді. Біздің санамыз өлу, өлім құбылысы туралы ойды рационалдандырып қанша ығыстырғанымен, өлім - факт ретінде өмірдің әрбір сәтіне қатысып отырады.

• Өлім мәселесі адамзатты аз толғандырмағанмен, шын мәніндегі нағыз мәселе -басты сұрақ өлімде емес, өмірде: туылу мен өлу аралығындағы өмірде - инферналды болмыста, адамның сол аралықта өзін-өзі ұғынып, сезініп, жүзеге асыруында. Өйткені кез-келген адамның өмірінің мәні дәл сол адамның өз мәнін білдіреді.
• Экзистенциализм философиялык бағыт ретінде XX ғ.-дың ортасында пайда болып, XX ғ. 20-70 жылдарында маңызы арта түсіп, Батыс Европадағы ең танымал философиялық бағытқа айналды.
• Экзистенциализмнің өзектілігі мен көркеюіне мынадай алғышарттар себепші болды:
• 1. бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстар қарсаңында, соғыстар кезінде және олардың арасындағы кезеңде адамзатты билеген адамгершіліктік, экономикалық және саяси дағдарыстар;
• 2. ғылым мен техниканың каулап өсуі, техника жетістіктерінің адамға қарсы қолданылуы (әскери техниканың, автомат, пулемет, мина, бомбалардың жетілдірілуі, әскери әрекеттер барысында улы заттардьң қолданылуы т.б.);

• 3. адамзаттың жойылу қаупі (ядролық қарудың жасалынуы және пайдаланылуы, жақындай түскен экологаялық апат);
• 4. адамға қатысты қатыгездіктің, бейадамшылықтың күшеюі (концлагерлер, еңбек лагерлері, екі дуниежүзілік соғыста қаза болған 70 млрд. адам);
• 5. толық фашистік және тоталитарлық режимдердің таралуы;
• 6. адамның табиғат пен техногендік қоғам алдындағы шарасыздығы. Экзистенциалистік философия осы құбылыстарға жауап ретінде пайда болды Философ - экзистенциалистердің карастыратын мәселелері:
• 1. адам тұлғасының бірегейлігі, оның сезімдерінің тереңдігі, уайымдары, қуаныш –үміттері, тұтас алғанда өмірі;
• 2. адамның ішкі дүниесі мен қоршаған дүние арасындағы айырмашылық;
• 3. адамның жаттану мәселесі (қоғамның, мемлекеттің адамнан әбден алыстап, адам болмысын елемей, оның «Менін» жаншуы);
• 4. адамның жалғыздығы, (адам дүниеде жалғыз, ол өзін қажет сезіне алатын «координациялық жүйе» жоқ);

• 5. өмірдің мағынасыздығы мәселесі;
• 6. ішкі таңдау мәселесі;
• 7. адамның өзінің ішкі «Менімен» қоса сыртқы дүниедегі өз орнын іздеуі мәселесі. Экзистенциализмнің негізін қалаушы дат философы Сьорен Кьеркегор (1813- 1855).
• Кьеркегор: неге философия болмыс мәні, материя, Құдай. рух. таным тетіктері мен шегі сияқты түрлі сұрақтармен айналысады да, нақты адам. оның ішкі дүниесін қарастырудың орнына оны жалпы, абстрактылы, адамды қызықтырмайтын, адам өміріне тікелей қатысы жоқ сұрақтар ағынында жойылады? деген сұрақ койды.
• Кьеркегор: философия адамға, оның кішкентай мәселелеріне бет бұрып, адамның өзінің ішкі таңдауын жасап, өзіндік «Менін» тануына, өзі сол үшін өмір сүріп, өзі түсінетін ақиқатты табуына көмектесуі керек деп санады.

• Философ мынадай ұғымдарды тұжырымдады:
• 1. адамның қоғамға толық бағыныштылығы, «басқалар сияқты». «басқалармен бірге», «өмір ағынымен», өз «Менін» танымай, өз тұлғасының бірегейлігін сезінбей, өзінің шын ұмтылысы мен орнын іздемей - таппай өтуі -жалған тіршілік;
• 2. қоғамдық жаншылу жағдайынан шығу, ерікті, саналы таңдау. өзін-өзі тауып, өз тағдырының қожайынына айналу - нағыз тіршілік.
• Нағыз тіршілік дегеніміз - экзистенция. Өзінің нағыз тіршілігіне барар жолда адам 3 кезеңнен өтеді:
• 1. эстетикалық;
• 2.этикалық;
• Эстетикалық кезенде адам өмірін сыртқы дүние аныктайды. Адам «ағын жетегімен жүзіп», тек рахатқа ұмтылады.
• Этикалық кезеңде адам ерікті таңдау жасап, саналы түрде өзін тандайды және ол адамның басшылыққа алатыны - борыш.
• Діни кезеңде адам өз қалауын терең сезініп, толық игереді. Сондықтан сыртқы дүние аса мәнді болып, адам жолында кедергі бола алмайды. Осы сәттен бастап өмірінің соңына дейін (Иисус Христос сияқты) барлық азап пен сыртқы жағдайды жеңіп, өз тағдырын жалғастырады.

• XX ғасырдағы экзистенциализмнің көрнекті өкілдері
• : Карл Ясперс (1883-1969);
• Жан Поль Сартр (1905-1980);
• Альбер Камю (1913-1960);
• Мартин Хайдеггер (1889-1976) болды.
• Карл Ясперс (1883-1969) - неміс философы, XX ғасырдағы экзистенцйалистік мәселені алғашқылардың бірі болып көтергендердің бірі (бірінші дүниежүзілік соғыстан соң 1919жылы шыққан кітабы «Дүниетанымдар психологиясы»).
• Ясперс пікірінше, адам әдетте еш мағынасы жоқ «бәрі сияқты» сүреңсіз өмір сүреді. Осылай жүріп ол өзінің шын мәнінде қандай екенін, өз бойында жасырын жатқанын қабілеттері мен мүмкіндіктері бар екенін білмейді, өзінің шын «Менін» танымайды.
• Бірақ ерекше жағдайларда адамның нағыз табиғаты, жасырын қасиеттері сыртқа шығады. Ондай аралық жағдайлар - адам үшін, оның тағдыры үшін аса маңызды, өмір мен өлімнің қыл көпірінде тұратын сәттер. Осы сәттен бастап адам өзін танып, өзімен өзі байланысады, трансценденталдылық - жоғарғы болмыспен жанасады.

• Адамның бүкіл өмірі саналы немесе бейсаналы түрде трансценденцияға -энергияның толық босауына және жоғарғы абсолютті ұғынуға бағытталады.
• Адам трансценденцияға - абсолютке жақындай түсіп, куат таратады және трансценденталдылықтың мынадай «шифрлары» арқылы өзін таниды:
• 1. эротика, секс;
• 2. өзінің ішкі дүниесімен бірлігі (өзімен өзінің үйлесімі);
• 3. бостандық;
• 4. болмыстың шектілігін - өлім аркылы.
• Жан-Поль Сартр (1905-1980) - экзистенциалды философияның басты сұрағы — таңдау мәселесін қарастырды.
• Сартр философиясының басты ұғымы — «өзі-үшін-болмыс».
• «Өзі-үшін-болмыс» - адам үшін жоғары реалдылық, ең алдымен оның ішкі дүниесінің приоритеттілігі. Өзін толық тану тек кана «өзі-үшін-болмыс» арқылы іске асады.
• Адам өзін - басқаның оған қатынасы арқылы таниды.
• Адам өмірінің маңызды шарты, оның «желісі», белсенділігінің негізі - бостандық.

• Адам - өз бостандығын тандау арқылы табады және көрсетеді.
• Бірақ қарапайым, екінші дәрежелі таңдауды емес (бугін қалай киіну, т.б.), өмірлік маңызы бар, шешімнен қашып құтылу мүмкін емес (экстремалды жағдайлар, өмір немесе өлім жағдайлары, өмірлік маңызы бар мәселелер) сәттеріндегі таңдау.
• Мұндай шешім түрін Сартр экзистенциалды таңдау деп атады. Экзистенциалды шешім жасай отырып адам өз тағдырын көп уақытқа, жылдарға алдын - ала белгілейді, аныктайды, бір болмыстан екінші болмысқа көшеді.
• Бүкіл өмір — ерекше «түйіндермен» - экзистенциалды шешімдермен байланысқан түрлі «кішкентай өмірлердің», болмыстардың тізбегі. Мысалы: мамандық таңдау, жар таңдау, жұмыс орнын таңдау, мамандық өзгерту шешімі, күреске қатысу, соғысқа бару туралы шешім, т.б.
• Сартр пікірінше адам бостандығы абсолютті (салыстыруға келмейді). Адам нендей нәрсені қалауға қаншалықты қабілетті болса, соңшалықты азат, еркін. Мысалы: түрмедегі адамның ұмытылысы, тілек - қалауы (түрмеден қашу, отыра беру,өзін-өзі өлтіру, т.б.) сарқылмайынша, ол - азат.

• Адамға азаттық үкімі шығарылған (сыртқы реалдылыққа толық бағыну туралы шешімнен басқа жайдайлардың бәрінде, бірақ мұның өзі де шешім).
• Бостандықпен қатар жауапкершілік мәселесі пайда болады, Адам өзі үшін, өз ісі үшін жауапты («Менімен болып жатқанның бәрі - менікі»). Адам жауапты болмайтын бір-ақ нәрсе бар - ол оның туылуы. Басқаның бәрінде ол толық азат және экзистенциалды таңдауда өз бостандығын жауаптылықпен пайдалануы тиіс.
• Альбер Камю (1913-1960) - өмір мағынасы мәселесін өзінің экзистенциалды мәселесінің басты сұрағына айналдырды, Философтың басты тезисі - адам өмірінің мағынасыздығы. Адамдардың көпшілігі өз тіршілігімен. ұсақ қуаныштарымен, дүйсенбіден - жексенбіге, жылдан жылға дейін ғана өмір сүріп, өз өміріне мақсатты мағына бермейді. Ал өмірін мағынаға толтырып, бар қуатын арнап алға озатын азшылық - бар күшін сала ұмтылғанда, ерте ме кеш пе, алда күтіп тұрған нәрсе біреу-ақ, ол - өлім -ештеңе - екенін түсінеді. Демек, өмірді мағыналы ететіндер де, мағынасыз ететіндер де -барлығы ажалды. Адам өмірі - абсурд (негізі жоқ, негізсіз).

• Камю өмірдің негізсіз, абсурд екендігінің екі дәлелін келтіреді:
• 1. өліммен жүздесу - өлімге әсіресе кенеттен жақын келгенде, бұған дейін адам үшін маңызды көрінгеннің бәрі (мансап, байлық, байланыстар) мәнін жоғалтып, мағынасыз болып көрінеді.
• 2. дүние және табиғатпен астасу - адам миллиондаған жылдар тіршілік етіп келе жатқан табиғат алдында шарасыз екенін көреміз («Мен шөп иісін иіскеп, жүлдыздарды тамашалаймын, бірақ жер бетіндегі ешбір білім маған бүл дүниенің менікі екендігі туралы сенім бере алмайды»).
• Өмір мағынасы, Камю пікірінше, сыртқы дүниеде емес (жетістіктер, сәтсіздіктер, өзара қатынас), адам тіршілігінде, бар болуында.
• Мартин Хайдеггер (1888-1976) - философияның пәні мен міндеттерін экзистенциалдык тұрғыдан түсінудің негіздерін жасаумен айналысты.
• Экзистенция, Хайдеггер пікірінше, адам өзін-өзі жатқызатын болмыс, адам болмысының нактылықпен толығуы. Адам өмірі – оньң иелігіндегі және оның өміріне мән беретін нәрселерде.
• Адам болмысы қоршаған дүниеде іске асады ("дүниедегі болмыс"). Өз кезегінде "дүниедегі болмыс":
• 1. "басқалармен болмыс";
• 2. "өз-өзіндік болмыстан' құралады.

• "Басқалармен болмыс" адамды толық ассимиляцияға ұшыратып, тұлғасыздандырып, "басқаларга да ұқсас" етіп шығаруға бағытталады. Басқалардан айрықша қалыптасқан "Мені" барлардың "өз-өзіндік болмысы" "'басқалармен болмыс" түрімен сәтті бола алады.
• Демек, адам өзімен өзі қалу үшін "басқаларға" қарсы тұрып, өз түлғасын қорғауы тиіс. Тек осы жағдайда ғана адам азат, еркін болады. Адамды өз иіріміне тартып әкетуге тырысатын дүниеде өз "Менін" корғау - адамның басты мәселесі.

• Гуссерльдің феноменологиялық дәстүрінің маңызын өз ұстазыңан да терең түсініп. айырыкща нақышпен жалғастырған Хайдеггер философиядағы ғасырлар бойы қалыптасып бекіген жүйені өзгертуге деген радикалды ұмтылысымен теңдесі жоқ ойшылдар қатарына енді. Іс жүзінде ол Платоннан Ницшеге дейінгі дәстүрге қарсы тұрды. Және осы ұмтылысты іске асыру барысында Хайдеггердің Гуссерльдің феноменологиялық дәстүрінен алшақтағаны соншалықты, кейде, тіпті, өзге философиялық мәселемен істес болып отырғаңдай сезім туады. Хайдеггер белгілеген фундаменталды онтология бағдарламасының ерекшелігі - оның адам мәселесін қабылдау мен түсінуде, адамды анықтауда көрініс беретін бастапқы, өзіне дейін қабылданып-' қалыптасқан идеялар мен белгілерді қабылдамауьнда. Ондай идеялар қатарына, ең алдымен, европалық мәдениеттеп адамның «рационалды тіршілік иесі» екендігі туралы қалыптасқан пікір жатады. Хайдеггер мұндай анықтаманы қабылдамады және адам болмысының мәселесі басқаша қойылуға тиіс деп санады: «сананың белгілі қасиеттерге ие субстанция екендігі» туралы анықтамадан бастау міндет те, қажет те емес; өзімізге, яғни адамға катысты - алдын-ала қалыптасқан дәстүрлі пікірсіз; «реалдылық» туралы түсінікке сырттан ештеңе ендірмей қатынас жасау тәсілін табу қажет»

• Осыдан келіп Хайдеггер дәстүрлі «мен», «субъект», «сана», «соgito» ұғымдарының орнына - базалық құрылымның бастапқы категорясы ретінде «Dasein» ұғымын ендірді.
• Экзистенциялизмнің келесі өзекті ұғымы - Dasein
• Неміс тіліндегі Dasein сөзінің Мартан Хайдеггер философиясындағы қолданысында беретін мағынасы нақты аудармаға көнбейтіндігі анықталды.
• Орыс тілді әдебиетте Хайдеггердің Dasein терминін бейнелеудің түрлі талпыныстарының нәтижесі: «вот-бытие», «здесь-бытие», «бытие-сознание», «существование», «сиюбытность» ұғымдарын береді. В.Бибихиннің аудармасынан кейін «присутствие» - «қатысу», «осында болу» баламасы жиі қолданыльп жүр. Жан-Поль Сартр
• Бұл ұғымның басқа тілдерде сәтсіз аудармалар нәтижесінде -түрлі баламалары пайда болғанмен, мамандар дыбыстық бөгделілігіне қарамастан неміс сөзін сақтап қалуды дұрыс деп тапты. Және бүл жерде мәселенің аудармаға ғана қатысты емес екені белгілі. Ана тіліне аудару аркылы Бұл сөз беретін мазмұнның спецификасын көрсету баламасын табу алдындағы дәрменсіздікті мойындау туралы ортақ пікір Хайдеггердің фундаменталды онталогиясының өзекті ұғымының мағынасын бұзудан сақтаудан туған еді.

• Осылайша, Гуссерль субъект пен объекттің карсы тұруын жеңуде шешуші кадам жасап. интенционалды сана концепциясын кұрса, Хайдеггер одан ілгері жылжыды. Болмыс мағынасы мәселесінің принципиалды мәнділігін жариялағанмен, осы мәселеге бет бұру мүмкіндігімен және шарттарды экспликациялаумен ғана шектелген «Болмыс және уақыт» еңбегінің аяқталмай қалғандығы белгілі.
• Хайдеггердің философияға косқан үлесі өзіне дейінгі философиядағы көп түрлі концепциялар мен теорияларды қүрайтын негіздерге бір ғана нәрсені - барынша бастапқы және фундаменталдыны қарсы қоюында. Ондай негіз - өзіміз болып табыламыз. Философиялық аңыру, бастапқы негізі - адам туралы пікірді ойға, ойлауға немесе санаға редукциялайтын, болмысты «жан» «субъект», «Мен», сиякты идеалдандырылған конструктілермен алмастыратын үйреншікті түсініктер емес - адам тіршілігі болып табылады. Демек, философияның нақты ғылыми білімнен айырмашьшығы - қандай да бір философиялық талдауларға абсолютті алғышарт болатын презумцияларының жоқтығы: өз пәнін зерттеуге кірісер алдында зерттеулерге дейін қабылданған кағидаларға әр жолы, сәт сайын сүйене отырып қозғалатын накты ғылымдардан түбегейлі баскалығы

Сондықтан философия алдындағы міндет - белгілі бір танымдық процедуралардың көмегімен, «субъективті» атаулыдан абстрактылану арқылы берілетін білімнің ақиқаттығын қамтамасыз ету емес контекстің (эвристикасын) оның анықтаушы парадигмалық сипатын анықтауда. «Болмыс және уақытқа» дейінгі жарияланған мақалаларында Хайдеггердің Dasein ұғымын қолданғанға дейін оның мағынасы тура келетін атау іздеп табуға тырысқанын көреміз. 1920 жылы ол әлі «фактылық өмір» туралы айтады. Және «өмір» ұғымы мұнда Ницше, Дильтей, Бергсон есімдерімен байланысты «өмір философиясындағы» мағынаға сәйкес колданылған. Сонымен қатар оны іске асырудың басым тәсілі - мәндер дүниесіне толық еніп, бүл дүниеге «тұтылып», күнделікті күйбең тіршілік ырғағыңда еріп - жоғалудың барлық уақьттағы тұрақты азғырғыштық, әзәзілдігі, еліктіргіштіктігі сипатталады. Аталған процестерге қатысты қашықтық сақтауға қабілетсіздік өмір және оның шынайылығы (жалған, жасаңды еместігі) қауіп төндіреді. Әйтсе де оған қазіргі заманғы оқиғалардың даму темпімен сипатталатын шиеленісу тенденциясы тән.

Нәтижесінде біз болмыс мағынасын (Seinsvergessenheit) ұмыту, мағыналық көкжиек тұтастығын жоғалту қаупінің аддында боламыз. Жоғалған мағынаны табу, болмыс мағынасы мәселесін қарастырудың дәстүрлі тәсілдерімен салыстырғанда принципиалдыны анықтау Хайдеггер философиясының басты шарты болып табылады. Осыған байланысты Хайдеггер өз ойлауының орталығында тек адам тіршілігі (Dаsеіn) ғана тұрмағанын үздіксіз ескертеді. Өйткені ондай жағдайда Хайдеггер философиясы феноменологиялық антропологияның модификацияланған варианттарына айналған болар еді. 1930 жылдары өзі оқыған лекцияларында Хайдеггер антропологиялық идеялардьң өмірдің, ғьлымның барлық салаларында (медицина, теология, педагогика, психология) актуалдылығы артып келе жатқандығын тұжырымдайды. Соған қарамастан адам мәселесін үғыну тәсілі әліге дейің айқындалмай келеді. Бұл мәселе туралы дәстүрлі пікірлер, позициялар адамды белгілі образ, тірі тіршілік түрінде (animal, zoon) қабылдап, адам туралы ілімді соған сәйкес дамытады. Ал шындығында сұрақтың қойылуы «адам кім?» түрінде емес, «адам калайша адам?» болып берілуге тиіс.

Хайдеггер философиясының бірегейлігіне шешуші әсер берген Аристотельдің тіршілік, мән болмысының көп түрлілігі туралы идеясы болғаны белгілі. Болмыс тұтастығы мәселесін қарастыруға ұмтылыс, қалыптасқан дәстур бойынша болмыс мағынасын елемеу немесе бұл мәселеге бет бұру мүмкіндігінің бірден-бір шарты -сұраудың болмыстық мүмкіндігіне ие мән - өзіміз - екендігімізді мойындауға жетелейді. «Болмыс және уақыттың бірінші бөлімі - басты мәселе - болмыс мағынасы мәселесін қарастырудан бұрын тұрған «Dаsеіп» ұғымына арналған. Осылайша біз адам мәселесін талдаудың үйреншікті емес философиялық дәстүріне кезігіп отырмыз. Ал ондай қатынастың спецификасын көрсету мен түсіндірудің сансыз талпыныстары көбіне оны дәлме-дәл, бара-бар түсінуден тіпті алыс жататын болып шығады. Мысалы, феноменологиялық дәстүрден алыс емес Жан-Поль Сартр Dаsеіn ұғымын француздың еtrе-lа термині арқылы түсіндірмек болғанда Хайдеггердің қарсылығын тудырғаны белгілі. Хайдеггерлік интенциялар әсіресе, неміс ойшылының өз фундаменталды онтологиясының бағдарламасын қалыптастыруда неге қарсы болғанын анықтау барысында айқындала түседі.

Хайдеггер өзіне дейінгі философиялық дәстүрді бейнелеу формаларының көп түрлігіне карамастан адам мәселесіне қатысты адам табиғатының мәндік сипаты ғана анықталатын саралау тәсілі үшін сынады. Европалық мәдениеттің бүкіл барысына адам болмысының ерекшелігін мойындағанмен, бүл ерекшелікті табиғи мәнді ұғыну тәсіліне сәйкес белгілеу - заттық онтология парадигмасы тән. Нәтижесі аnimal паtеоnale, zoon роlitiсоп. һоmо sapiens. т.б. ұғымдары арқылы белгіленетін тіршілік иесі ретіндегі анықтамаларда көрініс тапты. Жаңа Заман философиясы адам мәселесіне деген қатынастағы мұндай тенденцияны өзінің европалық философиялық ойдың бүкіл дамуын анықтап берген методологиялық ұстанымында. әсіресе. картезиандық геs ехtensa және геs соgitans дуализмінде бейнеленген. Адам мәселесін тусінудің мұндай ерекшелігі адам тіршілігінің субстанциалды табиғатан мойындап және ондай тіршіліктің табиғатын құрайтын имманентті қасиеттерді анықтауда.

Адам тіршілігі (Dasein) туралы Хайдеггерлік түсініктің спецификасы адам идеясын радикалды проблематизациялау мен адам реалдылығын ұғынуда максималды катынаста. өзіне қандайда бір сыртқы пайымдаушьлық принциптерді тандырмайтындығында. Хайдеггер пікірінще мұндай мүмкіндік адамды терминологияда Dаsеіn ұғы мымен белгілеуден басталмақ. Және мұнда біз ешбір мазмұндық анықтамасы жоқ, таза формалды белгілеумен ғана істес боламыз. Dаsеіnнің одан кейінгі феноменологиялық сипаты өз тіршілігімізді барынша бастапқы, теориялық түрде ұғынғанға дейінгі түрде елестету дегенді білдіреді . Dаsеіn - біз өзіміз болып табылатын адам тіршілігі, Dаsеіn - адам тіршілігі кез-келген басқа мәнге ұқсас мән болып табылады. Сонымен қатар ол мәннің айырыкща ерекшелігі - оның жәй ғана «бар» болмауында. Біздің өз болмысымыздың табиғаты -анықтауға жатады. Және ондай нақтылаудың антропологиялық, әлеуметгік сипаттарын, соның ішінде адамды анықтауға көмектесетін дәстүрлі: нақыл немесе сана сияқты сапаларды ескере отырып адам мәселесіне деген қандай да бір қатынастарды экспликациялау арқылы емес.

Хайдеггер пікірінше, біздің тіршілігімізге (Dаsеіnre) бастапқыдан тән. Фундаменталды ерекшелік - болмысқа деген қатынаста. Dаsеіnre оның өз болмысы мәселе болып табылады. Өз болмысында ол әрдайым тұтас болмысқа қатынас жасап, дәл сонысында болмысты түсіну модусында тұрақтап қалады. Осылайша адам бұл дүниеде және дүниеге басқа мәндермен қатар қатысып, бар болып қана қоймайды. Өз өмірінде ол өз мүмкіндігі ретінде қарастыратын өз болмысын орындау, жүзеге асыру мәселесіне тап болады. Бұл - болмыс дегеніміз мән болмысы, яғни, мән мүмкін болатын нәрсе дегенді білдіреді. Сонымен қатар болмыс бәрін қамтитын, өзіне дейінгі анықтамалардың бәріне дейінгі тұтастық ретінде көптүрлі мәнге қарсы тұратын қандай да бір ноуменалды реалдылық та емес. Өз тіршілігімізге қатысты алғанда болмыс - өзімізді іске асыруға мүмкіндік беретін түпкі, мағыналық кекжиек, жүзеге асуымыздағы экзистенциалдық мүмкіндік. Біз толық мөлшерде еш жерде ешқашан таусылмай, сарқылмай, өзін индивидуалды тәжірибенің нақты актілері арқылы табатын алғашқь, тұрақты және соңғы тәжірибемен істес болып отырмыз. Daseifli бұған дейінгі европалық философияда адам болмысыньщ ерекшелігін ұғыну талпыныстарының модификациаланған түрі депсанау орынсыз.

Өйткені, Хайдеггер пікірінше, rеs соgіtаns, субъект, «мен» ұғымдары кез-келген рефлексия актілеріне дейін болған факті жүзіндегі өмірлік тәжірибенің толықтығын, құнарын қамтымайды. Біздің тіршілігіміз, тірілігіміз - өзіміздің ешбір ықпал ету немесе бақылау жасау мүмкіндігіміз жоқ жағдайларға қатыстылығымыз бен сипатталады. Бізді әрдайым өзіміздің осы дүниеде бар екендігімізді, дүниеге лақтырылғанымызды және онда дәл өзіміздей мәндермен қатынаста екенімізді аңғарумен боламыз. Бүл жағдайда біз кезігетіннің барлығы біздің санамызға қарсы тұратын нәрсе болмаса да, белгілі дәрежеде бізге әсер етеді. Біз рефлексиялық пайымдауга көнбейтін, бірақ Dаsеіnі-дің болмысын алдын-ала белгілеп отыратыны айқын емес, имплицитті фон түріндегі, бізге дейін калыптасқан тұтас байланыстар жиынтығына тартылған, қатыстырылған болып шығамыз. Бір қарағанда, бейсана ұғымын ендіру арқылы біздің сана туралы түсінігімізді тереңдеткен З.Фрейд идеялары мен Dаsеіnі сипаттаудан хайдеггерлік тәсіл арасына аналогия жүргізу мүмкіндігі туғандай көрінуі мүмкін. Бірақ Хайдеггер «сана» ұғымын одан тән мен рухтын дуалистік жартылығын, ажыратылатындығын. үзіктігін білдіретін дәстүрлі ұстаным туындайтын болғандықтан қабылдамайды. Шындап келгенде өз болмысымызды «дуниедегі болмыс» терминімен де белгілеуге болады деп түжырымдайды Хайдеггер, бұл ұғым дүниенің сыртқы. бізге қарсы тұратын объект емес екендігін көрсетеді. Біз дүниеде бола, дүниеге қатыса отырып тіршілік етеміз.

Адам тіршілігі - осы тіршілікке өмір-дүние берілген сәттен басталады. Адам және дүние арасында ажырамас терең байланыс бар. Шындығында мен дүниені сыртқы нәрсе ретінде қабылдай аламын; ол теориялық рефлексия деңгейінде қарастырылатын сыртқы нәрсе ретінде алына алады. Бірақ мұндай (мені сыртқы дүниеге қатынастағы маған қатысты дүниеге) мүмкіндіктің өзі де менің дүниедегі болмысыммен жаратылған. Адамның дүниедегі болмысы бұл дүниедегі бекіген болмыс ретінде көрінеді. Біз әрдайым өзіміз «тасталған» дүниеге белгілі қатынаста боламыз. Бұл дүниеге еркімізден тыс келтіріліп, бұл дүниеге қатысты бар екенімізді бір-ақ аңғарамыз. Сондықтан мәселені өзіміздің бұл дүниеде болуымыз фактісінен бастауға тиіспіз. Өйткені өзімііздің бұл дүниеде болуымыз рефлексиядан (өзімізге әсер ететін бұл дүниеге теориялық қатынастан) басталмайды. Дүние біздің бойымызда ой кешу - сезімдер мен күй-жағдайлар тудырады. Біз бұл дүниеде өзімізді ұғынғанға, сезінгенге дейін-ақ белгілі күйге келтірілгенбіз. Хайдеггерлік фундаменталды онтология үшін келесі маңызды мәселе –бұл білім проблематикасы. Хайдеггер пікірінше, бұл мәселеге адамның нақты жағдайын -оның болмысының жағдайын сипаттаудан туындайды. Сондықтан әңгімені идеядан, адамды идеаландырудан емес, адам жағдайынан бастау қажет. Біздің әрқайсымызға белгілі жағдайда білу, белгілі жағдайда өмір сүру жазылған

Әрқайсымыздың неге «тасталғанымызға», батып-жойылғанымызға қарай, сіңіргеніміздің нәрселеріміздің белгісі бар. Осыдан келіп адам туралы идеалдандырылған түсінікті қолдану емес, осы «тасталғандық» жағдайды сипаттау қажеттілігі туады. Хайдеггер мұндай анонимді, тұлғасыз, универсалды, жалпы жағдайды сипаттауға «тап» категориясын қолдануды ұсынады. Неміс тіліндегі «mаn» сөзі - әрекет етуші нақты көрсетілмейтін жағдайларда қолданылатын тұйық, райлы тұлғаның есімдік (мысалы, айту-айтады, жазу-жазады, күлу-күледі, т.б.) Хайдеггер «mаn» сөзін адамның бұл дүниеде болуын, адам тәртібінің басым тәсілі бейтұлғасыздықпен, анонимділікпен, айқынсыздықпен сипатталатындықтан көрсету үшін қолданады. Біздің барлығымыз да белгілі дәрежеде ңағызсыздық тауқыметін сезінеміз және бұл күйді ешқашан жеңе алмақ емеспіз.

Осылайша Хайдеггер адам қатынасының басым түсетін қырын емес, сананың тереңдегі фундаменталды онтологиялық котексте нығайып беку болып табылатындығын тұжырымдады. Сондықтан Хайдеггерше, бұл контекст сипатталуға тиіс. Ал біз үшін бастысы -адам кез болатынның, адам болмысында оған ықпал ететіннің бәрімен тек сананың ғана емес, адамның бүкіл болмысының суарылғанын ашып көрсету. Бір қызығы, ондағы ауытқулар мен дерттер, елестер қандай да бір нақты, қалыпты, идеалдыға қатысты алғанда түзеуші ретінде алынбайды. Өйткені біз жүйе, белгілеулерден жұрдай ортаға «тасталғанбыз». Сондықтан позитивті мазмұн беріліп айтылатын «қалыпты сана» ұғымы күн тәртібінен шығарылады. Адам тіршілігі барынша ашық, абсолютті динамикаға толы. Адам тіршілігі субстанция немесе алдымен тіршілік етіп, содан-соң ғана өзінің потенциалды мәнін иеленетін кұбылмалы нәрсе емес. Тіршілік ету - потенция, мүмкіндік. Болашақ - тіршілік ұмтылатын бағыт. Адам дегеніміз - ашықтығы тұрақты, реализациялану, жүзеге асу үстіндегі тұрақты динамикалық процесс.

Адамның дүниеге танымдық қатынасы негізделетін, барлық теориялық рефлексиялар мен дәстүрлі бастапқы нұсқаларға дейін-ақ бар болған мұндай фундаменталды реалдылықты қалай сипаттауға болады? Субъект-объектілік қатынастармен жүйеленіп, жоғарыда аталған бастапқы нұскалармен суарылған тіліміз «сүрініп», шынайылықты бейнелеуге, барлығының негізінде жатқанды ұғынуға жарамайды. Сондықтан Хайдеггер ертеде ұмытылып, көп қолданудан жауыр болып, мағынасын жоғалтып, тек сыртқы қабығы ғана қалған мағыналарды қайта табуға тырысты. Хайдеггер «сана» ұғымын еш қолданбайды. Өйткені бұл категорияда алдыңғы дәстүрдің мағыналық жүктемесі бар: сана ұғымы ойымызға субъект-объектілік оппозиция, материя ұғымдарымен қоса келеді. Сондықтан да Хайдеггер барынша тереңдегі бастапқының- Dаsеіnнің бар екенін айтады. Осылайша Гуссерль мен Хайдеггер адам мәселесін қарастырудың басқа жолын ұсынды. Европалык ойдың философиялық ұстанымының мұндай радикалды трансформациясының ерекшелігі - адам болмысының табиғаты туралы бұрынғы түсініктер мүмкін болмай қалған экзистенциалды дағдарысты ұғынудан туды.

. Экзистенциализм философиясы қазіргі Батыс Европада кең тараған. Соңғы ғасырдағы философиялық зерттеулер адам мәселесі, оның дүниедегі өмірі, өзін-өзі іздеуі, өз бірегейлігін сақтауы, өмір мағынасы, тағы басқаларға қарай ойысуда. Бұл мәселе (адам өмірі, оның мәселелері) келешекте, материя мен сана қатынасы және неңің біріншілігі мәселесін артқа ысырып тастап, философияның негізгі сұрағына айналуы мүмкін

Модернизмнің пайда болу уақытын 1863 жылмен - Парижде өткен бейнелеу өнері саласы бойынша байқауда әділқазылар алқасы қабылдамай тастаған суретшілердің туындыларынан құралған көрменің - "Қалаулы еместер Салонының" ("Салон Отверженных") ашылуымен байланыстырады. (Жұртшылық Салонға, негізінен ресми теріс баға алған туындыларды көріп-сынау үшін, күлкі үшін тамашалауға келетін болған. Ол күндерде әсіресе Э.Маненің "Шөп үстіндегі таңғы асы" ("Завтрак на траве") аяусыз әжуа-мазақ объектісіне айналады). Өнердегі модерн стилі 19-ғасырдың 80-90 жылдарында толық қалыптасып болды. Ал «Салонның» тіршілігі тоқтаған 1939 жылда - тұрмысты қолайлы ете түсуге қызмет көрсетуге кіріскен модернизм өзінің әлеуметтік пафосы мен мәнін жойып өнердегі көп стильдің біріне айналған болатын.