Ббк 1. С 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 1,7 Mb. Pdf көрінісі
|
| жанын шүберекке түю – образ. Сондай-ақ көлеңкесінен қал-
тыраған (қорыққан болса керек), қылтасы қалтырап (тізе-сі қалтырап деудің орнына), жүрегіне мұзды су құйып жібергендей (жүрекке су құю деген образды қазақ айтпаса ке- рек), біреу қыз алып қашса, біреу босқа (қызығына болу ке-рек) қашады (Қ.Жұмаділов), мұрттарын балта кесер ме (бал-та шабар ма деудің орнына), аузынан азу тісі аршылғанша (түскенше болса керек, егер аршылу етістігі қолданылса, аузы- нан емес, аузы болуы керек, өйткені аршылатын – азу тіс емес, ауыз ғой, демек, бұл қолданыста бір ауытқу, бір грамматикалық қате бар), елмен (көппен болуы керек) көрген – ұлы той, абы- ройын айрандай ақтарып алған (Қажыбаев) (төгіп болса 168 керек: ақтару – саналы түрде істелетін нәтижелі іс, ал төгу – абайсызда болатын шығынды іс, демек, бұл етістік атаула- ры бірін-бірі алмастыра алмайды), жібек шыттай үлбіреу (жібектей немесе жібек матадай болса керек, өйткені шыт – мақта матаның атауы, бір мата әрі жібек, әрі шыт деп атал- майды ғой), менің көңілім қайысты – қабырға қайысады, ал көңіл қалады, жабырқайды) т.т. Осылардың барлығы тұрақты құрылымдарды уәжсіз құбылту болып шығады. Бұлар – норма-дан жөнсіз ауытқулар. Мақал-мәтелдердің құрамындағы сөздерді себепсіз өзгерту тіпті жиірек кездеседі. Мысалы, «жерден жеті теңге» (халық қоян деп айтады) тапқандай; қызғыштай қорғап (қорып болуы керек); «қуырдақ (дұрысы: ет) тәттілігін қойса, мен ұрлығымды қояр ем»; «бір аязын екі етікке тығып» (С.Досанов); «алақанындағы аялысы» (аяулысы болар? – Тілеуханов); «хабарына кіріп шықпайды» (қаперіне болар? – Қ.Исабаев). Жазушының (Т.Жұртбаев) Ерегіскен ел болмас деп келтірген мәтелі – сірә, Махамбет ақынның атақты Егескен жау ел болмас деген өлең жолының қайталанған варианты бо-лар. Жазушы егер бұл әдемі сентенцияны орайы келіп тұрғанда қолданғысы келген болса, сөздерін бұзбай алуы қажет еді, өйткені егесу етістігінің де, ерегісу сөзіндегі сияқты «аразда-су», «жанжалдасу, дауласу» семантикасы болғанмен, бұл сен-тенция осы бір бейтаныстау, бірақ тілде бар тұлғаның (егесу сөзінің) қатысуымен әсерлі болып тұр. Сөздерді өз орнында жұмсамау этнографиялық ұғымдарға байланысты қалыптасқан қолданыстарды (сөз тіркестерін, күрделі етістіктерді, мақал-мәтелдерді т.б.) бұзып, олардың құрамын өзгертіп, компоненттерін мағыналас синонимдер-мен ауыстырып атауда көзге түседі. Мысалы, құйрық-бауыр жеу – этнографиялық рәсім атауы, ол құда түскендерге келісім беру рәсімі, сондықтан бұл тіркес көбінесе құда бо-лып, құйрық- бауыр жесті түрінде қолданылады. Осы күрделі этнографизмді құйрық-бауыр асасып тарасты деп өзгертіп қолданғанда (У.Қалижанов) оны рәсім атауы ретінде емес, жай ғана тағам жеу, қонақ болу мағынасында деп түсінуі керек бо-лады. Сол сияқты бел сөзі бел баласы, бел құда тіркестерінде келіп, біріншіде «әкесінің өз баласы, туған баласы» ұғымын 169 береді, ал бел құдалар деген этнографиялық атау – тумай жа- тып ұл-қыздарын атастырған адамдардың атауы. Сондықтан жүктеу/скачать 1,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|