Ббк 81. 2 Қаз б 20 Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Ақпарат жəне мұрағат комитеті

107
Айман түк оқу білмейтін, Құраннан құлағына тиетін сөздерді 
ғана  айта  алатын  адам,  иман  айт  деген  соң  естіген  сөздерін 
теріп иман айтқан болады.
«Ағуз  билла  минашшайтан  ражим  ан  илла  қазиғұл  қап, 
қалимат,  шайбат,  иллаһа,  илалайын», – дегенде  үй  иесі: 
«Ардағыңнан  айналайын,  Алтай  бабамның  баласы-ай!  Мана-
дан бері білмей отырған сөздеріміз тап осы еді», – деп жылап 
жібереді.
Иман  айтып  болған  соң,  жаназасын  да  шығар  деп  өтініп, 
шариғат  пидиасына  не  қосады  екен  деп  үй  иесі  сұрайды. 
Айманның  алдымен  ойлайтыны  жол  азығы – бір  ту  қой,  бір 
қағаз шай, бір шана шөп, онан кемді шариғат қоспайды дейді. 
Үй иесі Айманның айтқанын істейді.
Жаназа  намазын  оқып  тұрып,  Айман  құлақ  қағып  дауыс-
тап: «Мал тараку, жан тараку, иман тараку, бір қадақ шай, бір 
қой тараку» дегенде артында тұрған жолдасы да өзіндей молда 
болса керек, Айман ұмытып тұрған шығар деген оймен есіне 
салайын деп сыбырлап: «Тұржағуны бар еді ғой», – дейді. Ай-
ман: «Жаның шығып бара ма? Жаңа келді таржағуны, – деп екі 
жағына сəлем береді де, – апарып көміңдер», деп, жүре береді.
(Шорман жиғанынан)
9. ДАУКЕСТЕР СӨЗІ
Алтай Hay деген кісі «битін жоқтап құн сұрайтын» өте дау-
кес болған. Нау біреуден ешкі даулап, Акмырза биге жүгініске 
барыпты. Ақмырза би сұрағанда Наудың ешкісін сипаттағаны:
Саусам бұлақ еді,
Іші толған ылақ еді,
Терісі бұтқа қап еді,
Мүйізі пышаққа caпеді,
Тоқты қарын майы бар еді,
Тоқсан шақпақ кұрты бар еді, – депті.
Ақмырза  осының  билігін  өзің  айтшы  дегенде,  Наудың 
айтқан билігі.
«Бидің  билігіне  бір  ат,  ешкінің  мойнына  қосақ,  соңына 
тіркеу,  төрешіге  түк  жоқ», – деген.  Ақмырза: «Ал,  бірақ  Нау 
құрымай, дау құрымас, өмірің даумен өтер», – деген.

108
* * *
Нау жолаушылап бір жақтан келе жатса, өзеннің ар жағынан 
біреу: «Насыбайың  бар  ма?  Мұрным  қаңсып  өліп  барамын», 
– дейді. Нау: «Бар», –дейді.
Анау ар жақта тұрып: Насыбайың болса, атшы», – дейді.
Нау  шақшасын  суырып  алып,  ердің  қасына  қағып-  қағып, 
аузына салып жібергенде, ар жақтағы атынан мұрттай ұшып, 
құлап қалады. Біраздан соң тұрып, атын жалдап келіп, Наудан 
насыбай атады.
Насыбай  атып  тұрып,  тамыр  болайық,  шақшаңды  бер, 
шақшаның қолқасына мен де жарармын дейді. Нау шақшасын 
беріп, аты-жөнін сұрап, біліп алып, жүріп кетеді.
Бір жыл өткен соң, шақшасының қолқасын алуға, Нау тамы-
рын іздеп барады. Шақшаны алған кісі тұтамдай сиыр мүйізіне 
не алмақшы болып келдің деп, Науға сөз бермейді. Қадалған 
жерінен қан алмай, айрылмайтын Нау жабысып айырыла қойа 
ма? Екеуі дауласып Бағаналы Барлыбай биге жүгініске барады. 
Наудың даукес бəле екенін білгеннен кейін, Шақша алған кісі 
Наудан бұрын барып бидің аузын алып қойады.
Би  екеуінің  басын  қосып  отырып,  Науға  айтады: «Е,  Нау, 
сонша  жерден  ат  қинап  іздеп  келіп,  жүгініске  түскендей,  қу 
мүйізіңде не қасиет бар еді?» – дейді.
Нау: «Уай, несін айтамыз. Шақшам жақсы еді: тау текенің 
мүйізінен істеген тақысы еді. Қырық қой, төрт ат істеген кісінің 
ақысы еді, сексен маржан көзі бар еді, тоқсан қой, тоғыз ат бо-
лар деген істеген кісінің сөзі бар еді. Берген ақыны азсынып, 
тау жайлаймын деп, бар шамды алды. Ой қыстаймын деп, шо-
тымды алды, қыр қыстаймын деп, балтамды алды, қалауың деп, 
бөрте атымды алды; жау шапты деп, төрт атымды алды, қайқы 
келген қара атымды алды, тілік құлақ сары атымды алды, сары 
аттың енесі кішкентай ғана бием еді, əкесі тұлпарға жиен еді», 
– дейді.
Шақша алған кісі Наудың сөзінен қысылып, сасқалақтап, не 
айтарын біле алмай:
«Қыстың қатты боларын ылақ білер,
Күннің суық боларын құлақ білер,
Берген нəрсең тұтамдай сиыр мүйізі,
Төрелігін Барлыекең өзі-ақ білер», – дейді.

109
Сонда Нау тұрып:
«Қыстың қатты боларын тоқты білер,
Қарақойын
8
 жайылымы қоқты келер.
Пара беріп қоймасаң Барлыекеңе
Айтпаған сөз мəнісін боқты білер», – дейді.
Барлыбай би алғанымды біліп қойған ба екен деп қысылып, 
«төрешіден  қалмайды,  айтушыдан  қалады»,  көп  сөйлемей 
Наудың ақысын бер деп, шақша алғанға ақырыпты. Науды ер-
тіп апарып, қасқа тоғыз беріп, ырзаласыпты.
(Шорман жинағынан)
10. КӨСЕМ БАЛА
Қалмақ  пен  қазақтың  соғысып  жүретін  заманында,бір 
соғыста  қалмақ  казақты  жеңіп,  қазақтардың  жылқыларын 
алып  кеткен.  Қалмақтар  жылқыны  алып  барған  соң,  артынан 
қазақтар  кісі  жіберген,  ол  жіберген  кісіге  қалмақтың  қаны 
айтқан: «Қазақ  сендерден  үш  ауыз  сөз  сұрайын,  сол  сұраған 
сөзіме жауап тауып берсеңдер, жылқыларыңды қайтарамын», 
– деген. Сол сөзді жіберген кісі еліне айтып келген. Қазақтан 
баратын адам шыға алмаған, егер барған адам жауап бере алма-
са, қалмақтың қаны басын алатын болған соң.
Қалық  жиылып  бір  адам  да  бара  алмай,  сасып  тұрғанда, 
бір жас бала келіп, қалмаққа жауап беруге мен барамын деген. 
Бір  адам  табылмай  тұрған  қазақ  қалқыбалаға,  барсаң  бар  де-
сіп  қаулы  қылысып,  жібермекші  болған.  Сонда  бала  айтқан: 
«Маған бір түйе, бір ешкінің текесін əкеліп беріңдер», – деп. 
Қалық сұрағанын тауып берген.
Сол нəрсе мен құралды сайлап алып, жалғыз өзі жүріп кет-
кен, жолда келе жатып бір аз қалыққа жолығып, менің жолым-
да кімдер бар деп сұраған, калық балаға баратын жолында бір 
білгіш данышпан адам бар, соған, соға кет деген. Бала жолда 
кез болып, Данышпанның үйіне келіп, сырттан сөйлес қылып 
тұрған. Данышпан: «Балам, түс. Тапсам қонақ асыңа бір қой, 
таппасам екі қой сойып беремін», – деп үйіне қондырып, бала-
ны тамаққа тойдырып, жақсылап жайлап жатқызады. Ертеңіне 
8 
Қарақойын – Нау қыстауының аты.

110
баланы  жөнелттірерінде,  бала  данышпаннан  сұраған:  Мен 
қалмаққа жауап беремін деп бара жатсам да, сіздің кешегі бір 
сөздеріңізге түсіне алмадым деп, сонда данышпан айтқан: «Сіз-
ге  тапсам  бір  қой  сойамын  дегенім:  бойдақ  қойым  иə  қысыр 
қойым болса, соны сойармын деп едім, егер таппасам, екі қой 
сойармын дегенім: буаз қой сойармын дегенім еді. Сол уақытта 
маған  жолдас  боларлық  адам  екен  деп,  қалмаққа  бірге  ертіп 
алып  кеткен.  Жолда  бірнеше  күн  жүріп,  қалмақтың  шəріне 
жақындап  келіп,  кірейін  деп  келе  жатса,  қалмақтың  шəріне 
кіретін  жолына  абайға  қойған  көп  иті  бар  екен.  Бұларға 
қарсыласып жібермеген соң, бəрін де бала атып, қырып тастап, 
кіріп  келе  жатса,  иттің  бəрін  қырып  біреу  келеді  деп  қанға 
қабар барған. Қан шақырып көрсе, жауап бере келген қазақ ба-
ласы екенін көрген. «Сен баласың, еліңнің үлкені қайда?» – де-
ген. Бала: үлкен десең, түйе əкелдім деген. Қан: ақсақалыңды 
айтамын деген. Бала, ақсақал десең, ешкінің текесін əкелдім, 
сақалы бір кез деген. Қан, жоқ, олай сөйлеме, адамдарыңды ай-
тамын деген. Бала, адам десең, өзім келдім деген. Қан: тіліңді 
тəңір кессін деп, жауаптан тоқталып, сөзін қойған.
11. ƏДІЛ БИ
Бір адам далада жол жағалап келе жатса, жайылып жүрген 
бір  топ  түйеге  ұшырайды.  Бұл  адам  өзіне  жол  ашпақ  үшін 
қолындағы  тайағын  түйелерге  лақтырып  жібереді.  Тайағы 
құрғыр  ұшып  барып  бір  түйенің  көзін  шығарады.  Түйеші 
түйенің құнын даулайды. Бұл бəледен құтылайын деп түйенің 
көзін шығарған адам тұра қашыпты. Бір биік жардың кенері-
нен секіріп түскен екен, салмағымен көлеңкелеп жар астында 
жатқан  бір  бишара  қартты  басып  өлтіреді.  Мұны  сол  маңда 
жүрген қарттың баласы көріп қалады.
Жолаушы қашады, мұны қарттың баласы түйешімен қуып 
келеді.  Сорлы  қашқын  бір  дарианың  жиегіне  келіп  жет-
се,  қайықшыға  ұшырайды,  сасқанынан  қайықшыға: «Мені 
дарианың  ар  жағына  шығарып  сал,  бір  ширек  ет  берейін», 
–  дейді.  Қайықшы  қашқынды  өткізеді.  Ал,  енді  қашқынның 
қайықшыға  беруге  еті  жоқ.  Не  қыларын  білмей,  дағдарады. 

111
Қайықшы  қашқынды  жағасынан  алып  жібермейді.  Сүйтіп 
тұрғанда кейінгі екі даугер келіп жетеді. Даугер енді үшеу бо-
лады: біреуі түйенің көзін, екіншісі атасының кұнын, үшіншісі 
қайық пұлын сұрайды. Қашқын не қыларын білмейді.
Қайықшы  қашқынға  айтады: – Егер  төлеуге  етің  болмаса, 
айағыңның балтыр етін кесіп бер, – дейді.
Бұлар  қанша  дауласса  да,  келісе  алмай,  ақырында  сол 
маңдағы бір данышпан биге барып жүгініседі.
Би түйешіге айтады:
– Əй, балам, бір түйені мен анадай жерге тұрғызайын, сен 
қолыңа  тайақ  алып,  сол  түйенің  көзіне  дəл  тигізсең,  түйенің 
көзі  түгіл,  бүтін  түйенің  өзін  төлеуге  үкім  қылайын.  Тигізе 
алмасаң өзің жазалы боласың.
Бұл сөздерді есіткен соң, түйеші ойға қалып, дауын кешіп, 
кетіп қалады.
Би енді қарттың баласына айтады:
– Шырағым, мен осы адамды (қашқынды) жардың астына 
жатқызып қойайын, сен жарға шығып үстіне секіріп түс; егер 
өзіңнің салмағыңмен қашқынды өлтірсең, мен саған өз жаным-
нан əкеңнің құнын төлейін, өлтіре алмасаң, өзің өлесің.
– Бұл сөзді естіп, қарттың ұлының зəресі ұшып, құн даула-
удан қашады.
Ал енді жалғыз-ақ қайықшы қалады. Данышпан қайықшыға 
айтады:
Мынау  адамның  балтырынан  бір  ширек  ет  кесіп  ал,  бірақ 
бір ширектен артық та, кем де болмасын; мұнан не артық, не 
кем болса, өз обалың өзіңе, басыңды аламын.
Соны естіп қайықшы қашады.
Бұл ертегіге қосымша бір билік өлең бар, соны төменде ай-
тып өтелік.
Əділ бидің алдынан іс кетпейді,
Жебірлікті нəпсі үшін істетпейді,
Ердің құнын екі ауыз сөзбен ептеп,
Абыройын кісінің еш төкпейді.
Қылар жақсы түймедей түйедейді,
Жөнін тауып əр істің жүйелейді,
Жаман болса, төрешің ептей алмай,
Ақ ісіңді қаралап, күйелейді.

112
Дұшпандарды жақсы би дос қылады,
Дауыңа дау жаман би қостырады.
Бұ бір мақал: «Киікті ата алмаған
Атамын деп, үркітіп бостырады».
Ұрысқанды жақсы адам табыстырар,
Ақылменен жапсарды қабыстырар.
Жаман адам от қылып жандырмаққа
Сөніп жатқан шаланы қағыстырар
Жақсыларға жалқын от саз болады,
Жатқан бəле жаманнан қозғалады.
Жақсы менен жаманның парқы басқа
Айта берсең бірталай сөз болады.
(Əбубəкір Диваев)
12. ЖƏНІБЕК БАТЫР
Жəнібек батыр бала күйінде ақыл, білім үйренуге Қаракерей 
Соқыр Абыз деген кісіні іздеп келген екен. Сəлем беріп кіріп 
келсе, қарттықтан екі жағын жібекпен таңып отырған кісі екен.
Жəнібекті көріп: «Сен қай ұлсың?» – деді. «Қошқар ұлымын», 
– дейді Жəнібек.
«Қошқардың адам иісті бір ұлы бар деп еді, сол боларсың 
ба?» – деді.
Жəнібек: «Болармыз», – депті.
«Балам,  не  жұмысың  бар?  Бұл  жақта  неғып  жүрсің?» – 
деді.
«Осы жақта бір қарт атамыз бар дегенге қолын алып, бір-екі 
ауыз ақыл, білім алайын деп жүр едім», деді.
«А,  а...  Ел  бастап,  жұрт  алайын  деген  ұл  екенсің,  сөз  бас-
тап  би  болайын  деген  ұл  екенсінң.  Алдыңа  келсе,  əділдігіңді 
айама: аймағың кетпес алдыңнан. Қол бастап, жол алайын де-
ген екенсің. Жолдастың мыңын алма, бірін ал: мың кісіге бір 
кісі  олжа  салатұғын.  Олжаңды  айамасаң,  жолдасың  қалмас 
қасыңнан.
Жүз  жиырма  алтыға  толып  отырмын.  Жас  күнінде  қалың 
бер де, қатын ал: жігіттің қан болатын, қыздың қарым болатын 
кезі сол, қартайған соң өкінбе, ұлым. Қару жисаң, мылтық жи: 
жайау жүрсең – тайағың, қарның ашса –тамағың».

113
Жəнібек мұнан шығып, Кіші жүзде тоқсанға келіп отырған 
Тайған деген биге келді.
Келсе,  бидің  елі  көш  екен.  Көш  үстінде  кез  болып,  сəлем 
беріп, ат үстінен көріседі. Мұнысын жақтырмай, би: «Жаным, 
қай ұлсың?» – дейді.
–«Қошқар ұлымын», – дейді Жəнібек.
«Ұлым, неғып жүрсің?» – дейді.
«Осы  жақта  бір  қарт  атамыз  бар  дегенге  жолығып,  қолын 
алып, бір-екі ауыз ақыл сұрайын деп едім», – дейді Жəнібек.
«Е, е... – деді би, – азуы алты қарыс арғынның Қошқарының 
ұлы Жəнібек, алшынның бір алжыған шалын келемеж қылып 
кетейін деп едім десеңші!» –дейді.
«Мен  сөз  сұрайын  деп  келсем,  көңілімді  қайтарды  ғой», 
– деп, Жəнібек атының басын бұрып алып, жүріп кетті.
Анадай бара жатқанда, би: «Əй, Жəнібек!» – деп шақырды.
Жəнібек артына қарады. Сонда би: «Атыңның басын бұрма, 
солай  тұр.  Жүзімнің  кішілігінен  бір  ауыз  сөзбен  көңіліңді 
қайтардым. Өгізді өрге салма, қанатың талар, жаманға жүзіңді 
салма, сағың сынар», – депті.
(Алтынсары ұлының кітабынан)
13. ҚОЖАНАСЫР АҚЫЛЫ
Жиын  үй.  Жиылған  жұрт.  Əркім  мінбеге  шығып,  жұртқа 
білген  ақылын,  үгітін  айтып  жатыр.  Бір  уақытта  мінбеге
Қожанасыреддин  шығып: «Жамағат,  менің  сөйлейін  деп  тұр-
ғаным не нəрсенің жайы, білесіндер ме?» – деді. Жұрт: «Жоқ, 
білмейміз», – дейді. «Білмесеңдер, білмейтін нəрселерің жайы-
нан қалай сөйлеймін», – деп Қожа мінбеден түседі.
Жұрт  қамтама  қалып,  білмейміз  деп  ағат  айтқан  екенбіз, 
енді сұраса, білеміз деп айтайық деседі.
Басқалар  сөйлеп  жатқан  соң,  Қожа  шыдап  тұра  алмайды, 
тағы қалықтан сұрайды: «Жамағат, мен не жайын сөйлемекпін, 
білесіңдер ме?» – дейді. Жұрттың бəрі: «білеміз, білеміз», – деп 
шулай қойа береді.
«Өздерің біліп тұрсаңдар, мен несін айтайын», – деп Қожа 
сөйлемейді. Тағы мінбеден түседі.

114
Жиында болған адамдар, Қожа енді сұрай қалса, білетініміз 
де, білмейтініміз де бар делік, онда не дер екен дейді.
Басқалар  мінбеге  шығып,  анау  жақсы,  мынау  жақсы,  олай 
ету керек, бұлай ету керек деп, ақылдарын айтып жатқан соң, 
Қожа төзіп отыра алмайды, тағы мінбеге шығады.
Жұрттан үшінші рет тағы сұрайды. «Жамағат, мен нені ай-
тайын деп тұрмын, білесіңдер ме?» – деп. Жұрт: білетініміз де, 
білмейтініміз де бар», – дейді.
«Олай  болса,  білетіндерің  білмейтіндеріңді  үйретсін,  біл-
мейтіндерің  білетіндеріңнен  үйренсін», – деп  Қожа  мінбеден 
түседі.
14. ШАЙҚ САҒДИДАН
 
Қалтасында біреудің 
Жұпары болса сақтаулы.
Жұпарын ол дауыстап
Көрмейді лайық мақтауды.
Мақтамай-ақ əркімге
Жұпардың өзі-ақ білдірер.
Үндемей-ак төңірекке
Тəтті иісін жайып сіңдірер.
Дүниеде көркем күйлер көп
Жаны бар оны сезбей ме?
Сезбейтін оны құр тұлып,
Тұлыптан кісі безбей ме?
Əн мен күйге түйе де
Шаттанар қайуан десек те,
Сезбейтін оны адамды
Салпаң құлақ есек де.
 
(«Асау тұлпар»)

115
15. ТУҒАН ЖЕР
(Жуковскийден)
Туған жер! Көрген жаман, жақсылықты,
Не түрлі татқан тəтті, ашшылықты,
Кең дала, қалың тоғай, таныс ағаш
Бірінен-бірі болып қызғылықты.
Сүйікті аспан көктің сəулелері.
Қайғысыз сабақ алып жүргендері
Бірінен-бірі басып, асып түсер
Түрлі ойын балалықтың əурелері.
Жарықтық қасиетті туған жер-ай!
Əркімге сенің жолың емес оңай.
Қалпында қандай жүрек тұрады екен?
Сен десе орынынан қозғалмай, жай!
(Бекет)
16. ӨМІР
Мана көкті қаптап еді қара бұлт,
Күн күркіреп қорқытып, ұшырып құт.
Көк тұнжырап, мұңайып, қабақ жауып,
Көз ашқанша аспанда жарқылдап от.
Бұрқыратқан екпінді дауыл еді.
Сабап құйған жеркеніш жауын еді,
Қорқып-сасып жан-жануар есі шығып,
Бəрі-ақ іздеп баспана тауып еді.
Бұлт айықты көк жүзі болды ашық,
Бар нəрседен қайғы-мұң кетті қашып
Күн сəулесі жер жүзін құшақтады,
Қосылуға қашаннан болған асық
Бейне алтындай көкте бұлт тұр ғой жайнап,
Енді жел жоқ мазалап оны айдап.
Жанға рақат, гүлдерден қош иіс аңқып,
Жан беріп, кең далаға құстар сайрап.
Өмір осы бірде ол болар бұлтты,
Қатты желді, дауылды, кейде отты.
Құрып демің, қайғырып жас төгерсің,
Бұлт ашылар –қайғының бəрі бітті.

116
17. ЖАТЫРСЫҢ НЕГЕ ҰЙЫҚТАП?
Жатырсың неге ұйықтап қара шекпен?
Жарық жаз қайта келді былтыр өткен.
Қарашы, анау сенің көршілерің,
Əлі жүр қызметінде ертеңгі еткен.
Баққаның күндіз-түні тек бір ұйқы,
Адамсың талабың жоқ мұнша неткен?
Қарашы, көз жіберіп өзіңе-өзің.
Кім білер, қата шығар менің сөзім.
Бидай жоқ сарайыңда жалғыз түйір,
Білмеймін, не ойлап жүрсің сенің өзің?
Тап-тақыр шарбағың тұр босқа жайнап.
Кеткендей шоланың тұр пері жайлап,
Атыңды алдақашан борыш алды,
Ақырда жайау қалдың сорың қайнап.
Сандығың мынау жатқан төңкеріліп,
Үйің тұр қарт кемпірше бүкірейіп.
Басыңды енді, жаным, көтермесең,
Сөз айтпас қайтып саған жұрт түңіліп.
Есіңе ал, бұрын қандай болғаныңды,
Барында бақ-дəулетің оңғаныңды.
Жөнелтіп астығыңды əр шақарға,
Толықсып сол бір күнде тұрғаныңды.
Көруге қалық сені асық еді.
Əр жерде-ақ есік саған ашық еді.
Төр болса қонақтықта сенікі еді,
Қадірің осылайша асып еді.
Бұл күнде жарлы болдың адам нанбас,
Болған соң жалқау адам ұйқың қанбас.
Бидайың көптен піскен орусыз тұр,
Жарқыным, жетер енді ұйқыңды аш!
Құс шоқып, жел ұшырып тамам болды.
Етесің, өзіңе-өзің не үшін қас?
Ұйқыңды, қара шекпен, бөлсең нетер?
Мінекей, жаз мезгілі тағы да өтер
Ауладан көзін салып күз қарайды,

117
Артынан қатты ызғарлы қысы жетер,
Қар жауып шанамен жұрт жүріп жатыр.
Базарға не сатасың жалқау пақыр.
Арбалап астық сатып көршілерің,
Қарашы, пайда көріп оңып жатыр.
(Бұйраұлы)
18. ҚАСҚЫР МЕН МЫСЫҚ
(Крыловтан)
Орманнан қасқыр келді елге қашып,
Алақтап, не қыларын білмей сасып.
Соңынан бір топ аңшы қиқу салып,
Ит қосып келе жатыр шапқыласып,
Жалынып қасқыр сонда мысыққа айтты.
Шетінде бір ауылдың ұшырасып.
«Мысықжан, бұл жердегі жұрттар қандай?
Жау қуып келе жатыр арттан қалмай.
Ит үрген, қиқу салған адамдардың
Дауысын естимісің тартқан керней?
Айта гөр қайырымды ел бар болса,
Тасалап мені жаудан құтқарғандай».
«Бара ғой», – мысық айтты, Қойанкөзге,
Жігіт кем ер көңілді онан өзге.
Адамды анау-мынау тоқтатарлық
Аузының ебі де бар сөйлер сөзге».
«Оны қой, – қасқыр айтты, – ол жасырмас,
Жеп едім бір ту қойын былтыр күзде».
«Барып көр олай болса,Құрамысқа
Адамкем жасыруға онан ұста.
Шамасыз өзі асқан жақсы жігіт,
Жалғыз-ақ тоны келте, қолы қысқа».
Мысықжан, оны да қой өзгесін айт.
Жеп едім бір лағын өткен қыста».
«Иесі анау үйдің Көпберген бай,
Жақсылық, жамандықты көп көрген бай.
Қонақжай, өзі асқан дəулетті адам,

118
Жатсаң да ауырламас бірнеше ай».
«Баруға, – қасқыр айтты, – жүрексінем:
Оның да қозыларын жеп ем талай».
«Білмеймін сілтерімді енді қайда?
Барып көр Қисықбасқа анау сайда.
Болғанмен басы қисық, өнері көп,
Əр түрлі табылады онан айла».
«Мысықжан, оны да айтып əуре болма,
Жеп едім бір бұзауын өткен айда».
«Мен қайран, – мысық айтты, – істеріңе!
Залалдан басқа нəрсе істедің бе?
Байдың көбі, жарлының жалғызы да,
Тиіпті тыңдап тұрсам, тістеріңе,
Залалгер жұртқа тегіс болып əбден,
Енді не іздеп келдің, іштеріне?
Жынды жоқ, сені аман құтылдырып,
Алғандай бəле тілеп үстеріне.
«Не ексең, соны аларсың» деген сөз бар,
Ор, енді егініңді, піскенінде».
(«Қырық мысал»)
19. ТҰТҚЫН ЗАРЫ
(Красовскийден)
Күн шығып, күн батады мезгілімен,
Қаталық бұл қапаста əлденеден?
Жүреді ерсең-қарсаң күзетшілер,
Алланың ырза болып бергенімен.
Мен түстім бұл түрмеге қапылыстан,
Көңілін бұрғандықтан қатын дұшпан.
Кінəм сол – көзін жойдым құпиа емес.
Кінəсін əшкерелеп емес бостан.
Сол үшін мұндай күйге түстім міне!
Тағдырдың кезі шығар, мені тосқан.
Түбіме жеттің жауыз... менің дағы,
Еріңнің адал пейіл, ақ жолдағы
Белгілі түзік жолдан шығып, сайқал.

119
Жаныңа дажал болдың жана тағы.
Балалар артта қалды жетімсіреп,
Қалайша олар енді етер қорек?
Кім білед? Аш-жалаңаш болмайтынын!
Ата-ана болмаған соң тұрар демеп.
Жатырмын мен тұтқында қапаланып,
Азаптың неше түрлі дəмін алып.
Күн-түні бір тоқталмай, қиналамын,
Кей-кейде тасыған жас көзден ағып.
Темірден əдейі соққан нық шынжырлар,
Бекітіп екі айағым алыпсыңдар.
Сыңғырлап жар шақырып бір тынбайсың,
Шамам жоқ босануға айла табар.
Қарасам, күзетшідей күн мен түнге
Түнеріп бағысып тұр мені неге?
Е! Менің сыңғырлаған шынжырларым,
Сендермен өлем шығар... келмей жөнге!
(Бекет)
20. ТАЗА БҰЛАҚ
Бар екен таудан аққан таза бұлақ,
Түк ел жоқ маңайында қылған тұрақ.
Жағалай біткен ағаш жапырақты,
Жайқалып күн мен желден тұрған құрғап.
Шілденің тас қыздырған ыстық күні,
Мөп-мөлдір суы салқын əйбат түрі
Шыныдай жалтыраған тазалығы,
Көрініп айнадай боп жатқан түбі.
Жақанкез үш жолаушы келе жатқан,
Шөлдеген ыстық күнде, таңдай қатқан.
Кез болып бақытына əлде қалай,
Су ішіп, мейірі қанған сол бұлақтан.
Рақат сусын қанып, жан жайланып,
Қарап тұр аққан суға қайран қалып.

120
Көреді су ағардан жазулы тас,
Жағалап жоғарырақ жүрсе барып.
Үшеуі мұны көріп қалды тоқтай:
Жапанда жазуы бар неткен тақтай?
Жазылған оқып көрсе сөзі мынау:
«Болсаң бол, ей жолаушы, бұ бұлақтай!»
Сəудегер екен бірі үшеуінің,
Тыңдаңыз сондағы айтқан сөзін мұның:
«Апырай, бұл жазылған ақыл екен,
Өткізбей ағар бұлақ күні-түнін.
Алысқа бармақшы ол тынбай ағып,
Қосылмас өзге бұлақ бұған нағып.
Зорайып ақырында өзен болып,
Суынан пайдаланар тамам қалық.
Меніңше, мұнан мұрат-мағана сол:
Кəсіп қыл, жалқауланбай талапты бол.
Бұлақтай мақсұтыңа сен де жетіп,
Басыңа тигізерсің пайдаңды мол».
Екінші ғалым екен аса зерек,
Ол айтты басын шайқап назданып бек:
Бұл сөздің мағанасы сіз айтқаннан
Меніңше, болса керек тереңірек.
Бұл сөзден ғибрат сол адамзатқа:
Тегін қыл, жақсылықты пұлға сатпа,
Бұлақтай кез келгенге дайар болып,
Міндетсіз біліміңді тарат, қалыққа».
Жас жігіт жолаушының үшіншісі,
Əдемі көрер көзге көркем кісі.
Тоқталып ешнəрсе айтпай тұрып еді,
«Не ойласаң, сөйле, мырза!» – деді өзгесі.

121
Бұл жігіт берді жауап сонда тұрып:
«Орнында ақпай бұлақ тұрса тұнып,
Шөп-шалам, шаң-топырақ, селеу басып,
Сарқылып қалар еді əлі құрып.
Жұрт құмар бұлақ таза болғандықтан,
Жазудан мағанам сол менің ұққан:
Көңіліңді, бойың менен таза сақта,
Пəктікпен артыларсың сонда жұрттан.
Ақ пейіл, таза жүрек, жүзің жарқын,
Секілді мөлдір бұлақ суы салқын,
Болғандай дертке шипа жаны сүйіп,
Шүбəсіз пайдаланар болсын қалқың».
(Азамат)

жүктеу/скачать 6,13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: