Ббк 81. 2 С 84 Главный редактор

221 
 
-
 
наличием  теоретических  разработок  в  области  обучения  терминологической  лексике  в 
неязыковом вузе и отсутствием теоретической и практической реализации описанных положений по 
актуальному специальность «Биотехнология»; 
-
 
производственной  потребностью  подготовки  биотехнологов  международного  уровня, 
владеющих  профессиональной  иноязычной  терминологией,  и  отсутствием  методик  обучения, 
позволяющих молодому специалисту адаптироваться в иноязычной коммуникативной среде; 
-
 
возрастающей  потребностью  овладения  иноязычной  терминологией  в  области 
биотехнологий  за  короткий  промежуток  времени  и  отсутствием  эффективных  методик  обучения 
профессионально значимой терминологии за 1 учебный год. 
Эффективное  обучение  терминологии  студентов  вуза  по  специальности  подготовки 
«Биотехнология»  обеспечивается  рядом  педагогических,  психологических  и  лингвометодических 
предпосылок.  Личностно  ориентированный  подход  рассматривается  в  данном  контексте  как  основа 
образования.  Он  отличается  от  индивидуального  подхода  и  традиционного  обучения  тем,  что 
предполагает  обязательную  опору  на  внутреннюю  структуру  познавательной  деятельности  самих 
обучающихся:  знание  того,  как  студенты  формулируют  суждения,  выполняют  творческие  работы, 
умеют  ли  они  проверить  правильность  собственной  работы,  скорректировать  её,  какие  умственные 
операции  они  должны  выполнить  и  т.д.  Данный  подход  создает  предпосылки  для  большей 
результативности  и,  следовательно,  повышает  эффективность  личностно-ориентированного 
обучения.  
С точки зрения современной методики крайне важен учет субъектного опыта обучающихся. 
Использовать  личный  опыт  в  процессе  познания  и  усвоения  -  значит  организовать  учебную 
деятельность,  постоянно  опираясь  на  личностные  интересы,  стремления  и  потребности  будущих 
специалистов-биотехнологов.  Личный  опыт  обучающихся,  их  чувства  и  эмоции  влияют  на  выбор 
интересующих  их  тем  и  текстов,  побуждая  студентов  к  выражению  собственного  мнения,  и, 
следовательно, к использованию терминологии в активной коммуникативной деятельности.  
Для  повышения  эффективности  усвоения  терминологического  запаса  следует  обратить 
внимание  на  уровень  обучения,  соответствующий  уровню  развития  обучающегося.  Учет  уровня 
подготовленности  обучающегося  значительно  сокращает  время,  затраченное  на  усвоение 
специальной  биотехнологической  терминологии.  Знание  имеющегося  языкового  уровня 
обучающегося  позволяет  определить  правильное  соотношение  между  действительным  уровнем 
развития и имеющимся у студента потенциалом 1, 3. 
При  отборе  иноязычного  содержания  обучения  учитываются  актуальные  для  студентов-
биотехнологов  темы  и  проблемы.  Они  отражаются,  прежде  всего,  в  выборе:                                        а) 
аутентичного текстового материала; б) тем для дискуссий; в) учебного аудио-визуального материала. 
Больше  всего  обучающихся  интересуют  недавно  пройденные  на  базовых  предметах  темы, 
следовательно, отбор материала строится с учетом других курсов специальности 2, 5, 6. 
Механизм  смыслового  вербального  восприятия  и  механизм  переработки  полученной 
лингвистической  информации  на  практических  занятиях  обеспечивают  эффективное  обучение 
иноязычной  терминологии.  Смысловое  восприятие  зависит  от  имеющегося  тезауруса  студента  и,  в 
большей  мере,  определяется  как  внутренними  психологическими  механизмами  обучающегося 
(памятью,  мышлением,  вниманием,  вербальным  восприятием  и  пр.),  так  и  внешними  условиями 
(предметом, местом и временем общения, лингвистической и экстралингвистической информацией и 
т.д.) 1. 
Главной  задачей  мотивации  и  самомотивации  является  организация  учебной  деятельности, 
максимально  способствующей  раскрытию  внутреннего  потенциала  личности  человека.  Студент 
понимает применение результата изучения иностранного языка и терминов специальности и осознает 
их  необходимость  для  профессиональной  деятельности,  вследствие  чего  стремится  усвоить  больше 
терминологии  за  отведенный  на  это  промежуток  времени.  Освоение  изучаемого  материала 
происходит  во  время  направляемой  рефлексии,  за  счет  которой  выделяются  схемы  деятельности  - 
пути  решения  практических  задач  или  рассуждения.  В  целом  весь  образовательный  процесс 
представляет  собой  чередование  предметной  и  рефлексивной  деятельности,  прямым  продуктом 
которой является усвоение терминологии 2.  
Для  достижения  поставленной  цели  —  усвоения  терминологии  студентами  по  направлению 
подготовки  «Биотехнология»  была  разработана  модель,  обеспечивающая  эффективное  обучение 
терминологической лексике (рис. 1). Данная модель основывается на обще дидактических принципах 
обучения лексике: 1) активности и наглядности; 2) развивающего обучения; 3) дифференцированного 

222 
 
подхода;  4)  проблемности  в  обучении;  5)  практической  направленности  и  динамичности.  Большое 
значение имеет и реализация общеметодических принципов обучения: 1) принцип коммуникативной 
направленности; 2) учета родного (русского) языка; 3) взаимосвязанного обучения сторонам и видам 
речевой деятельности 5. 
В  процессе  обучения  студентов  терминологической  лексике  видится  обоснованным 
использовать стратегии: а) направленные на отбор и рациональную организацию профессиональной 
биотехнологической 
терминологии; 
б) 
формирующие 
профессиональный 
тезаурус; 
в) 
мотивационную  и  коммуникативно-игровую  стратегии.  Каждая  стратегия  определила  свои  приемы 
обучения,  позволившие  сделать  процесс  обучения  более  быстрым,  эффективным  и  направленным. 
Можно  воспользоваться  такими  приемами,  как:  идентификация  терминов  по  определенным 
признакам, их детализация, прогнозирование, сравнение терминов в нескольких языках, образование 
сложных  терминов,  перевод  терминов  на  родной  язык  или  на  второй  иностранный  язык, 
коммуникативные  деловые  игры  и  др.  Вышеозначенные  лингвометодические  и  коммуникативные 
приемы  обучения  позволяют  студентам  научиться  проводить  сравнительный  анализ  терминов, 
составлять их дефиниции, уметь распознать наглядное изображение термина, зная этимологию слова, 
уметь  находить  область  значений  термина,  по  аналогии  с  изученным  переносить  на  неизученный 
термин сходные свойства, черты, флексии. Данные стратегии и их приемы повышают эффективность 
усвоения терминологии и позволяют надолго закреплять ее в семантической памяти студента 4, 5. 
 
 
 
Рисунок 1. Модель эффективного обучения терминологии 
по специальности «Биотехнология» 

223 
 
Список литературы: 
1.
 
Воеводина,  О.С.  Психологические  особенности  усвоения  специальных  терминологических 
единиц  студентами  неязыковых  вузов  в  процессе  обучения  иностранному  языку  [Текст]  /  О.С. 
Воеводина  //  Вестник  Челябин-ского  государственного  педагогического  университета.  – 
Челябинск, ЧГПУ, 2013. – Вып.4. – С. 48-55.  
2.
 
Воеводина,  О.С.  Основные  принципы  эффективного  обучения  сту-дентов  иноязычной 
терминологии по направлению «Биотехнология» [Текст] / О.С. Воеводина // Высшее образование 
сегодня. – М.,: Логос, 2013. – Вып. 11. – С. 27-29.  
3.
 
Скурихин Н.А. Модель формирования коммуникативного стиля в обучении английскому языку 
студентов неязыковых специальностей [Текст] / Н.А. Скурихин // Нижегородское образование. – 
Нижний Новгород, 2012. – №1. – С.175-178. 
4.
 
Воеводина,  О.С.  Критерии  отбора  иноязычной  терминологической  лексики  предметно-
тематической  области  «Биотехнология»  [Текст]  / О.С.  Воеводина  //  Казанская  наука.  –  Казань: 
Казан. изд. дом, 2013. – Вып. 7. – С. 202-204.  
5.
 
Скурихин,  Н.А.  Коммуникативный  стиль  и  стратегии  его  формирования  при  обучении 
английскому  языку  студентов  неязыковых  специальностей  [Текст]  /  Н.А.  Скурихин  //  Вестник 
Нижегородского  государственного  лингвистического  университета  им.                                Н.А. 
Добролюбова. – Нижний Новгород, 2012. – Вып. 17. – С. 223-229. 
6.
 
Шустикова  Т.В.,  Розанова  С.П.,.  Лексические  трудности  при  переводе  //Материалы 
международной  конференции  «Профессионально-ориентированное  обучение  иностранному 
языку  и  переводу  в  вузе»,  25-26  марта  2008  г.,  РУДН,  Юридический  факультет  –  Компания 
"Britannia". − М.: РУДН, 2008. – С . 248 − 255 (0,5 п.л.).  
 
 
ӘӨЖ: 316.752/.754 
С.М. Слямова, Г.К. Джумажанова 
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті 
Қазақстан, Семей қаласы, dariya69@mail.ru 
 
ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРНЫНДА ОҚИТЫН СТУДЕНТТЕРДІҢ  
ҚҰНДЫЛЫҚ БАҒДАРЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ 
 
Қaзіргі тaңдa Білім беру мәселелері жaлпы әлемдік қоғaмдaстықтың өзекті мәселелердің бірі 
болуы  өркениет  дaмуының  білім  беру  сaпaсымен  бaйлaнысындa  болып  отыр.  ҚР  «Білім  беру» 
мемлекеттік  бaғдaрлaмaсындa  білім  беруді  жетілдіру  мен  оқыту  үдерісіне  жaңa  aқпaрaттық 
технологиялaрын  енгізу  aрқылы  сaпaлы  кәсіби  мaмaндaрды  дaярлaуды  қaмтaмaсыз  ету  мәселесі 
қaрaстырылғaн. Қaзіргі жaғдaйдa жоғaры мектеп дaмуындa уaқыт тaлaбынa сaй жоғaры білікті мaмaн 
дaярлaйтын  оқыту  әдістерін  өңдеу,  болaшaқ  кәсіп  иелерін  тәрбиелеу  мaңызды  жaғдaйлaрдың  бірі 
болып  отыр.  Болaшaқ  мaмaндaрғa  қойылaтын  мaқсaт-міндеттердің  күннен-күнге  өсуі  жоғaрғы  оқу 
орнындaғы  оқу  үдерісінің  тиімділігін  aрттыру  үшін  үлкен  ізденіс  пен  шығaрмaшылық  қaлыптaсу 
жолын тaлaп етеді [1].  
Сондықтaн дa, студенттердің жоғaрғы оқу орнынa бейімделуі мен кәсіби құндылықтaрының 
дaмуы  үдерісіндегі  қиындықтaрғa  көп көңіл  бөлу,  оғaн  мейлінше  үлкен  мән  беру  студенттің  мaмaн 
ретінде  қaлыптaсуынa,  дaмуынa,  болaшaқ  іс-әрекетінің  тиімділігіне  ықпaл  етеді.  Сол  үшін  кәсіби 
құндылықтaры үдерісінің жaлпы және нaқты сұрaқтaрын шешу ғылыми дәлелдеуді қaжет етеді. Осы 
ғылыми дәлелдеу кезінде кәсіпке бейімделу үдерісінде тұлғaның кәсіби мәнді құндылықтықтaрының 
дaмуын зерттеу қaжеттілігі туындaйды. 
Aдaм  өміріндегі кәсіп  тaңдaу,  мaмaндықты  меңгеру,  кәсіпке  бейімделу  мәселесі үлкен  орын 
aлaды.  Кәсіпке  бейімделу  мәселесін  Т.Н.  Вершинa,  И.К.  Кряжевa,  М.П.  Будяковa,    A.A.Русaлинa, 
Л.М.  Митинa  және  т.б  көптеген  ғaлымдaр  қaрaстырғaн.  Олaрдың  aйтуыншa,  кәсіпке  бейімделуге 
дaйындық,  яғни  оқу  үдерісі  кезінде  кәсіпті  меңгеру  кезеңі  мен  жaс  мaмaнның  жұмыс  ортaсынa 
қосылуы,  өндірістік  прaктикa  кезіндегі  іс-әрекеті  негіз  болaды.  Студент  кәсібін  меңгеру,  кәсіби 
қaлыптaсуы  кезінде  өмірлік,  кәсіби  жоспaрлaрды  өзгертеді,  жетекші  іс-әрекеттері  aуысaды,  тұлғa 
құрылымының  қaйтa  құрылу  үдерісі  жүреді.  Сонымен  қaтaр,  Т.A.Кухaревa,  И.Кaлaйковa, 
Ю.A.Aлексaндровский,  М.И  Дьяченко  және    П.A.Кaндыбович  еңбектері  жоғaрғы  оқу  орындaрындa 
кәсіпке бейімделу себептері мен қиындықтaрын зерттеуде ерекше орын aлaды. 

224 
 
Болaшaқ  мaмaндaрдың  тұлғaлық  қaсиеттерінің  дaмуындa  құндылықтық  бaғдaрлaрдың 
тигізетін  әсерін  бір  сөзбен  aйту  қиын.  Сондaй-aқ,  құндылық  бaғдaрлaр  ең  aлдымен  кәсіпке 
бейімделумен  тығыз  бaйлaнысты.  Жaлпы  aлғaндa,  құндылықтық  бaғдaрлaр  белгілі  бір  кәсіпке 
бейімделуге  оң  және  теріс  ықпaлын  тигізеді.  Студенттердің  ұмтылғaн  құндылықтaры  мен  оның 
кәсіпке бейімделуі aрaсындa үйлесімділік, бaйлaныс болуы керек. 
Қaзіргі  кезде  кез-келген  кәсіп  орaсaн  зор  әлеуметтік  мәңге  ие,  болaшaқ  мaмaн  иелеріне 
қойылaтын  мемлекеттік  дaмуын  қaмтaмaсыз  ететін  мaмaндықты  игеру  кезіндегі  жaуaпкершілік 
әрқaшaн  бірінші  орынғa  шығaды.  Ғылыми-зерттеу  жұмыстың  өзектілігі  болaшaқ  мaмaндaрдың 
кәсіпке  бейімделуіндегі  құндылықтaрының  дaмуы  мәселелерінің  жүйелік  сипaтымен  негізделеді. 
Студенттердің  құндылықтaрын  зерттеуде  кәсіпке  бейімделуді  қaрaстыру  жaғдaйы  өте  мaңызды, 
себебі ол тұлғaның өмір бойы қaлыптaсaтын негізгі жaғдaйлaрының бірі, әрі тұлғaның өмірлік дaму 
жолдaрынa әсер етеді. Психология ғылымындa кәсіби бейімделу үдерісін, кәсіби құндылықтaрының 
дaмуындaғы  студенттердің  тұлғaлық  ерекшеліктерін,  жоғaры  оқу  орнындaғы  оқу  үдерісінің 
спецификaсын  зерттеу  ерекше  мәнге  ие  болa  тұрсa  дa,  бұл  мәселе  әлі  күнге  дейін  толық  қaнды 
зерттелінбеген.  
Сондықтaн,  студенттердің  кәсіпке  бейімделуіндегі  кәсіби  мәнді  құндылықтықтaрының 
дaмуын  зaмaн  тaлaбынa  сaй  зерттеуді,  жүйелеуді  қaжет  етеді.  Осығaн  бaйлaнысты,  біздің 
зерттеуіміздің  негізгі  мәселесі  туындaйды.  Студенттердің  кәсіпке  бейімделуіндегі  кәсіби 
құндылықтaрының  дaмуын  зерттеу  жaстық  динaмикaны  тереңірек  түсінуге  және  жaстық,  кәсіби 
дaғдaрыстaрдың  болу  критерийлерін  aнықтaуғa  әсер  етеді.  Қоғaм  тaрaпынaн  болaшaқ  мaмaндaрғa 
қойылaтын тaлaптaрдың өсуімен тaқырыптың өзектілігін тығыз бaйлaныстыруғa болaды. 
Тұлғa  мәдениетінің  негізі  оның  жaлпы  aдaмзaттық  құндылықтaрғa  қaтынaсынaн  көрінеді. 
«Құндылық»  термині  болмыстың  белгілі  құбылыстaрының  aдaми,  әлеуметтік  және  мәдени  мән-
мaғынaсын  білдіру  үшін  қолдaнылaды.  Aдaм  қызметіндегі  зaттaр,  қоғaмдық  қaтынaстaр  және  олaр 
қaмтығaн тaбиғaт құбылыстaры құндылықты қaтынaстaр нысaндaры ретінде тaнылғaн бaғaлы зaттaр 
сипaтындa  іс-әрекетке  қосылaды,  яғни  бұлaрдың  бәрі  де  жaқсылық  пен  жaмaндық,  шындық  пен 
жaлғaндық,  әсемдік  пен  ұсқынсыздық,  әділдік  пен  әділетсіздік  және  т.б.  тұрғысынaн  пaйымдaлaды. 
Белгілі  құбылыстaрды  бaғaлaуғa  негіз  болғaн  тәсілдер  мен  өлшем-шектер  субъектив  бaғa  түрінде 
қоғaмдық сaнa мен мәдениетте бекиді де, aдaм әрекетін бaғыттaушы құрaлдaрғa aйнaлaды. Қaлыпты 
тәртіптік  ұғым  формaсынa  енген  мұндaй  құрaлдaр  түрі:  ұстaнымдaр  және  бaғaлaр,  бұйрықтaр  мен 
шектеулер, мaқсaттaр мен жобaлaр. 
Aдaм  өмірінің  өзегі  –  құндылықтaр,  aл  бaсқa  мaқсaттaр  оғaн  жеткізетін  бaспaлдaқтaр  ғaнa. 
Осы қaғидaғa сүйенсек, қоғaмның жaңaру кезіндегі жaңaшa көзқaрaстaрдың бірі – құндылық бaғдaр. 
Біздің 
зерттеуімізге 
қaжетті 
ұғымның 
бірі 
– 
құндылық. 
Қaзaқстaн 
Ұлттық 
энциклопедиясындa:  «құндылық»  –  бұл  обьектінің  жағымды  және  жағымсыз  жақтарын  білдіретін 
философиялық-әлеуметтік ұғым. Құндылық ұғымы алғаш рет ХІХ ғасырдың ортасында пайда болған. 
Оған  алғаш  рет  философиялық  тұрғыдан  Р.  Ротце  мен  Г.  Коген.  Ежелгі  философтардың  пікірінше, 
құндылықтың  әр  түрлі  көріністеріне  жататын  және  табиғи,  қоғамдық  құбылыстар,  адамның  іс-
әрекетін  бағалауда  пайдаланатын  сұлулық,  қайырымдылық,  мейрімділік,  сияқты  этикалық, 
эстетикалық  ұғымдар  қолданылады.  Құндылық  заттың,  обьектінің  адам  үшін  маңызды  екенін 
айқындайды.  Құндылық  пәндік  және  субьективтік  деген  екі  бөліктен  тұрады.  Құндылық  бағдар 
мәселесімен  келесі  ғылымдар  айналысады:  аксиологиялық  құндылық,  философиялық  құндылық, 
әлеуметтік, жалпы психология, философия, мәдениет антропологиясы, педагогикалық психология [2]. 
Психологиялық  сөздікте:  «құндылық»  түсінігі  коғaм  үшін  әлеуметтік-тaрихи  мaңызы  бaр, 
«жеке  aдaм»  өмірінің  болмысын  aнықтaйтын  құбылыс.  Бaсқa  жaғынaн,  психологиядa  құндылық-
қоғaмдaғы морaльдық қaрым-қaтынaс [3]. 
«Құндылық бағыттарын» терминін алғаш рет АҚШ-қа қоныс аударған поляк шаруаларының 
өмірлік көзқарастарын зерттеу үшін 20-жылдары У. Томас қолданған. Ғалым-педагогтар, құндылық 
бағдарды қалыптастыруда тәрбие құралын, даму және жас ерекшеліктерін анықтай отырып, қоршаған 
ортаның  әлеуметтік  ерекшелігін  де  ескерген.  Құндылық  бағдарын  қараған  кезде  «құндылық» 
түсінігін жоғарғы ғылыми деңгейде қарау керек. Адам қызметінің алуан түрлеріне қарай, құндылық-
мейірімділік пен жамандылық, шындық пен жалған, әдемілік пен сүйкімсіздік, істеуге болады және 
болмайды деген негіздерде бағаланады. 
Білімнің  қоғамдық  құндылығы  да  жоғарыда  аталған  алғы  шарттармен  анықталады.  Алайда, 
мемлекет және қоғам тарапынан болатын білім дамуына орай түсіністік пен ұмтылыс әрқашан сәйкес 
бола  бермейді.  Мотив  адамның  мінез-құлқына  қозғау  салатын,  жағымды  әрекеттерге  бағыттайтын 
күш.  Тиісті  мотивтер  болмайынша  мінез-құлықтың  қажетті  нормалары  бекілмейді,  адамгершілік 

225 
 
қасиеттер  қалыптаспайды.  Сол  себептен  педагогикалық  тұрғыдан  дұрыс  ұйымдастырылған  оқу-
тәрбие үдерісі әдет пен дағдыны, адамгершілік қасиет пен құндылықтарды қалыптастырудың тиімді 
жолы болып табылады. Әдет-әрекет жасауды қажетсіну, ал әдет дағдымен тығыз байланыста болады. 
Жеке  тұлғаның  құндылық  бағдарының  қалыптасуы,  егер  оқушы  мен  студент  үшін  оқу,  оқу  еңбегі 
шын мәніндегі іштей күйзеліс тудырып, білім деңгейлерін көтеру үшін талпынатын болса, белгілі бір 
қажеттілікке  айналса,  онда  оқу  еңбегі  олар  үшін  құндылық  болып  табылады.  Жеке  тұлғаның 
құндылық  бағдарының  мотивация  саласының  негізін  құндылықтар  қалайды.  Жалпы  алғанда,  жеке 
тұлғаның құндылық бағдар жүйесіне қызығушылық мынадай факторлардан тұрады деп санаймыз: 

 
Жеке тұлғаның құндылық бағдар проблемасына қызығу. 

 
Жеке тұлғаның құндылық бағдар үдерісін меңгеруге талпыну, ықылас білдіру. 

 
Жеке тұлғаның құндылық бағдарының ғылыми әдістемесін игеруге ықылас білдіру, қызығу.  
Сонымен,  жеке  тұлғаның  құндылық  бағдар  жүйесінің  мотивация  саласы:  жеке  тұлғаның 
құндылық бағдар үдерісі; жеке тұлғаның құндылық бағдары; жеке тұлғаның құндылық бағдарының 
педагогикалық  диагностикасы  және  жеке  тұлғаның  құндылық  бағдарының  ғылыми  әдістемесін 
меңгеруге, қалыптастыруға деген ынта-ықыластың пайда болуымен анықталады 4. 
Қазіргі кезеңде жоғарғы оқу орнында білім берудің жаңашылдық бағытына сай, студенттердің 
құндылық  бағдарын  тереңдетіп,  шығармашылық  дербестігін  қалыптастыру  -  кәсіптік  білім  берудің 
басты  мақсаты.  Өйткені  қай  елдің  болмасын  өсіп  өркендеуі,  әлемдік  ортада  алдыңғы  шептен  орын 
алуы  оның  ұлттық  білім  беру  жүйесінің  жаңа  сипаты  –  жаңа  оқыту  технологияларын,  оқу 
ақпараттарын  ұтымды  қолдану,  шығармашылық  оқыту  түрлерін  кеңінен  пайдаланумен  тығыз 
байланысты. 
Әдебиеттер тізімі: 
1
 
ҚР «Білім беру» мемлекеттік бaғдaрлaмaсы. – Астана, 2011. 
2
 
Коген  Г.  Науки  о  духе  и  философия.  /Пер.  с  нем.  В.Н.  Белова.  //Кантовский  сборник.  Научный 
журнал. Калининград. - №1 (27). - 2008. - С. 82-86. 
3
 
Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. 
— 344 б. 
4
 
Карандашев В.Н. Методика Шварца для изучения ценностей личности: концепция и методическое 
руководство. - СПб.: Речь, 2004. - 70 с. 
 
 
ӘӨЖ: 373.1 
А.А. Cолтанбекова 
А. Байтұрсынұлы атындығы Тіл білімі институты 
Қазақстан, Алматы қ. 
 
ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРДІҢ  МЕКТЕП  БАҒДАРЛАМАСЫНДА  ОҚЫТЫЛУЫ 
 
Қалыптанған  пунктуациямен  қатар  қалыптанбаған  пуктуация  деген  ұғым  қатар  жүреді. 
Қалыптанбаған  пунктуация  жайлы  бір  нормадан  ауытқыған  түрлі  қолданыстағы  тыныс  белгілер 
жүйесі  жатады.  Белгілі  бір  пунктуациялық  нормадан  ауытқушылықтың  өзіндік  себептері  болады, 
автордың сөзді қалай қолданады оған да байланысты. жалпы қалыптанбаған пуктуация түрлі тілдік 
құбылыстарды сонымен қатар автордың жеке тұлғасын ашып көрсететін тыныс белгілер жүйесі бір 
орталыққа біріктіріледі. 
Белгілі  бір  ережеге  бағынған  пунктуациялық  нормадан  бөлек  ситуативті  немесе жағдаяттық 
пунктуациялық  норма  белгілі  бір  анықталған  тұрақтылыққа  ие.  Яғни  нақты  бір  мәтіндегі 
функционалды-семантикалық  жағдаяттарға  қатысты  ерекшеленбек.  Пунктуациялық  норма 
пунктуациялық  минимуммен  шектеледі,  соған  бағынады,  ал  жағдаяттық  пуктуациялық  норма 
ақпараттық  және  экспрессивті  сөйлеудің  ерекше  формасын  қамтамасыз  етеді.  Жағдаяттық  норма 
мәтіндегі  ақпаратты  сипаттайды:  мұндағы  тыныс  белгілер  мағыналық-логикалық  қызмет  (түрлі 
мәтіндерден  көрінеді,  әсіресе  ғылыми  және  ресми-құжаттық  мәтіндерге  тән)  атқарады,  айрықша 
бөліп көрсетілген (ресми, көркем және публицистикалық мәтіндерге тән), эскпрессивті-эмоционалды 
(көркем және публицистикалық мәтіндерде), сигналды (жарнама мәтіндерге тән). 
Қазіргі қазақ тілінде тыныс белгілер дұрыс қолданылып жүр ме? Сөздің әуезділігі, сөйлемнің 
мағыналық  ерекшеліктері  тілдік  коммуникация  үдерісінде  қолданылатын  дауыс  кідірісі  және  әр 
тыныс  белгінің  функционалды-семантикалық  табиғаты  жетіле  дамып  зерттеле  қойған  жоқ.  Тыныс 

226 
 
белгілері – адамның ойын дәл, нақты, түсінікті, тиянақты етіп жеткізетін, жазу тіліне қызмет ететін 
шартты белгі. Тыныс белгілерін зерттейтін  ілім пунктуация деп аталады. Ол латын тілінің «punctum» 
– «нүкте» деген сөзінен алынған. Жазуда қолданылатын тыныс белгілерінің табиғатын, қолданысын, 
атқаратын  қызметтері  мен  білдіретін  мағыналарын  айтылу  мен  жазылудағы  қолданыс  ережелерін 
зерттейді. Қазақ тілінде мынандай тыныс белгілерінің түрлері бар: нүкте, үтір қос нүкте, леп белгісі, 
сұрау  белгісі  нүктелі  үтір,  көп  нүкте,  жақша,  тырнақша,  сызықша.  Аты  аталған  тыныс  белгілердің 
әрқайсысының  графикалық  сызбасы  қалыптасқан  әрі  сөйлеуде  болсын,  жазылуда  болсын  дауыс 
ырғағының белгілі бір жерде көтеріңкі не бәсең айтылуы, екпін түсіре отырып мәнермен  қай жерде 
үзіліс, қай жерде кідіріс жасау керектігін реттеп отыратын қызмет атқарады.  
Тыныс белгілері қолданыс ережелеріне қарай үшке бөлінеді:  
1) Сөйлем басында қойылатын тыныс белгілер: үтір, сызықша, қос нүкте. 
1)  Сөйлем  соңына  қойылатын  тыныс  белгілері:  нүкте,  сұрау  белгісі,  леп  белгісі,  көп  нүкте. 
Сырт  қарағанда  ештеңе  білінбейтін  мына  үйдің  ішінде  қандай  ғажап  тіршілік  жатқанын 
таңқалысты  (С.  Жүнісов,  Ақан  сері).    Бұл  мондыбас  кісіге  не  түсіндіріп  жарытушы  еді?  (Р. 
Райымқұлов, Бұрылыс.). Енді байқасам тарсылдай соққан сағынышты жүрегім қит етсе, жарылып 
кетерліктей! (С.Мұқанов, Мөлдір махаббат). 
2) Сөйлем ішінде қойылатын тыныс белгілері: үтір, нүктелі үтір, жақша, қос нүкте, тырнақша, 
сызықша.  Бүгінгі  таңда  мектеп  жасындағы,  институт  қабырғасындағы  жалы  қазақ  тілді  оқырман 
қауымға тыныс белгілердің  адамның көңіл күйі мен сезімін, айтайын деген ойын әсерлі де түсінікті 
жеткізуге  көмектесетін,  синтаксистік  байланыстарды  дәл  ажыратып  тұратын  таңбалар  екендігін 
ғылыми  зерттеу  жүргізе  отырып  түсінікті  ете  аламыз.  Тыныс  белгілері  қате  қойылған  мәтіннің, 
сөйлемнің мағынасы күңгірттеніп не тіпті өзгеріп кетеді. Сондықтан оны дұрыс қоюдың мәні зор.  
Бүгінгі таңда орфография мен пунктуация мәселелерінен біршама толық әрі жүйелі тұрғыда 
мағлұмат беретін еңбекке Р.Сыздықованың «Емле және тыныс белгілері» зерттеуін жатқызамыз [17]. 
Оның  қатарында  Ф.Мұсабекованың  «Қазіргі  қазақ  тілі  пунктуациясы»,    Н.Оралбаева  мен 
Ә.Абылақовтың  «Қазақ  тілі»,  А.Қыдырниязованың  «Орфография  және  тыныс  белгілері»  оқу 
құралдары бар. Алайда аталған еңбектердің шыққанына біршама уақыт өтуіне байланысты және олар 
арнаулы орта оқу орындарына арналып жазылғандықтан пысықтау материалдары да шағын.  
Тіліміздегі  сөздер  синтаксистік  қызмет  атқару  үшін  бір-бірімен  синтаксистік  байланысқа 
түседі.  Сол  байланыстарды  көрсету  үшін  тыныс  белгісі  қажет  екендігін  айтып  өттік.  Қазақ  тілінің 
пунктуациясы  бұрын  орыс  тілінің  пуктауциялық  үлгілерін  басшылыққа  алу  арқылы  қалыптасты. 
Басқа  түркі  тілдері  де  орыстың  пунктауциялық  ережелерін  басшылыққа  алады.  Оған  дәлел  секілді 
ерекше  графикалық  сызбаны  алғаш  ұсынған    Б.И.  Осиповтың  жүргізген  зерттеулері  арқылы  білуге 
болды.  Оның  ойынша  «жалпы  пунктуацияның  тарихы  сонау  19  ғасырдың  басынан  басталады»  ‒ 
дейді.  Пунктуацияның  пайда  болуы  интонациямен  тікелей  байланысты,  интонация  синтаксиситік 
қатынасты білдіретін бірден бір тілдік бірлік болып саналады, бұл жерде орфографияның еш қатысы 
жоқ.  Синтаксистік  құрылым  деңгейін  анықтауда  интонацияның  ықпалы  күшті  болса,  онда 
пунктуацияның  функционалды  жағы  барлық  тілдерді  актаулды  мүше  ретінде  қатысады.  Көптеген 
зерттеушілердің  зерттеуі  бойынша  ерте  кездегі  пуктуация  интонациялы  —  мағыналы  болса,  қазіргі 
кездегі пунктуация синтаксисті-мағыналы сияқты қағидатты ұстанады.  
Жалпы  тыныс  белгілер  А.Байтұрсынұлының  еңбектерінде  арнайы  термин  бере  отырып 
зерттегенін  білеміз.  Қазіргі  үтір  мен  нүкте,  нүктелі  үтірді  дәл  сол  күйінде  қолданбаса  да  ол  тыныс 
белгідерінің  сөздің  мағынасын  ашып  көрсетуде,  сөйлемнің  оның  ішінде  құрмалас  сөйлемнің 
арасындағы мезгілдік болсын, мекендік, жақтық семаларды жақсы ажыратып көрсеткенін байқаймыз. 
Ғалымның  ой  іргесімен  жанасқан  сөйлем  деген  жақсы  дефинициясы  бар,  қазіргі  функционалды 
грамматикадағы таксис семантикалық категориясын білдіреді. Сөйтіп осы іргелес сөйлемдерге мысал 
келтіре отырып тыныс белгінің қойылуын түсіндіреді:  
1)
 
Күн ашық. Тоғайлар шат. Ың-жың орман. 
2)
 
Күн кеш болды. Ат болдырды, ел көрінбеді. Батыр сасайын деді. 
3)
 
Біссімілдә  безгелдек!  Бұлай  жатсын  дуадақ!  Сыбағама  қоңыр  каз.  Үлесіме  үш  үйрек.  Екі 
сартқа бір тартар, аққуды батыр екен атар. 
1-мысалға  алынған  сөйлемдер  арасында  жақсы  күннің  жайын  сөйлеген  ой  іргесінің  ғана 
біргелігі бар. 2-мысалға алынған сөйлемдер арасында кеш уақытта болған уақиға жайын сөйлеген ой 
іргесінің ғана біргелігі бар. 3-мысалға алынған сөйлемдер арасында үлес кіретін сөйлеген ой іргесінің 
ғана біргелігі бар. 
Сөйтіп,  үш  мысалдың  үшеуіндегі  сөйлемдер  біріне-бірі  тек  ой  іргесімен  ғана  жанасқаны 
болмаса,  бастарын  қосып  тұрған  басқа  еш  нәрсе  жоқ.  Сондықтан  бұлардың  аралары  да  біріне-бірі 

227 
 
қосылмай,  ашық-ашық  үзіліп  айтылады.  Жазғанда  араларына  үлкен  тыныс  белгісі  (.)  қойылады. 
Іргелері жақын болса, ортаншы тыныс белгісі (;) қойылады. Бұл жерде нүктені ғалым үлкен тыныс 
белгісі деп, нүктелі үтірді ортаншы тыныс белгі деген атау береді. үтірді кіші тыныс, дефисті  ұзын 
сызық,  қос  нүктені  қос  ноқат  деп  берген  екен.  Бұл  тыныс  белгілерінің  сөйлемдерде  қай  жерде 
қойылатынын  мысал  арқылы  дәлелдейді.    1)  Қарабай  мен  Сарыбай  аңға  шықты.  Екі  дос  бірін-бірі 
сүйді, құшты. Қолға алды татулықты, араздықты. 
Сыйысулы сөйлемдердің белгісі – бірнеше мүшелері бірөңкей болу. Мәселен: 1-сөйлемде екі 
мүшесі  бірөңкей:  Қарабай,  Сарыбай  –  екеуі  де  бастауыш.  2-сөйлемде  де  екі  мүшесі  бірөңкей: 
татулықты, араздықты − екеуі де толықтауыш.  
Салалас сөйлемдердің аралары әуелі кіші тыныс – теріс үтірмен айырылады. Екінші ортаншы 
тыныс  −  үтірлі  ноқатпен  айырылады.  Сұйылыңқы,  қойылыңқы  жалғасу  бар  жерде  қойылтушы 
сөйлемнің алдына ұзын сызық (−) қойылады. Сұйылтушы сөйлемнің алдында қос ноқат (:) қойылады 
[Байтұрсын  ұлы  ақымет].  Сондай-ақ  ғалым  төл  сөздер  мен  төлеу  сөздерде  қойылытын  тыныс 
белгілердің  қызметін  де  айтып  кетті:  Төл  сөздер  қабатша  («  »)  ішіне  жазылады.  Төлеу  сөздерге 
тыныстар  жай  сөйлемдерше  қойылады.  Мәселен:  Шал  айтты:  «Көрмеймісің  не  еткеніңді?  Желігіп 
жындануға  жеткеніңді?  Бардай-ақ  әкең  құны  сонша  шаншып.  Терісін  іске  алғысыз  еткеніңді». 
Шалдың бұл сөзі төл сөз болған соң, қабатша қойылып тұр [Байтұрсын ұлы ақымет]. 
1915  жылы  жарық  көрген  «Жазу  қағидалары»  деген  кітапшада  тыныс  белгілерінің 
қолданылуы  туралы  ережелер  берілген.  Онда  тыныс  белгілерінің  жеті  түрі  ғана  аталып,  олардың 
әрқайсысына берілген ережелерге мысалдар келтірілген. Леп белгісі «дауыс ишараты» деп, сызықша 
мен  жақша  және  көп  нүкте  «ишарат»  деп,  тырнақша  «екі  ишарат»  деп  аталады.  Яғни  XIX  ғасырда 
және XX ғасырдың басында түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде баспадан шыққан кітаптарда 
тыныс белгілері дұрыс, жүйелі түрде таңбаланбаса да, ақырын-ақырын графикалық сызбасын көрініс 
тапты.   
Орыс  алфавитіне  көшкен  кезде,  кейбір  қазақ  тілі  мамандарының  «Жазуда  тыныс  белгілерін 
дұрыс қоя білу керек, осы уақытқа дейін жұрттың бәріне бірдей заң болатындай тыныс белгілерінің 
ережелері жоқ, қазір қазақ халқы орыс алфавитіне көшіп отырғанда, жазуда үлкен маңызы бар тыныс 
белгілерін дұрыс қоя білу мәселесін де осы бастын қолға алу керек» деген сияқты баспасөз бетіндегі 
пікірлер  қазақ  тілінің  пунктуациясын  дамытуға    алып  келді.  Профессор  Р.  Сыздық  «Байтұрсынов 
жазуы және емле ережелерінің тарихы» деген мақаласында тыныс белгілерінің осы күнгі терминдерін 
алғаш  ұсынған     А.  Байтұрсынов екендігі  айтты. Тыныс  белгілердің арнайы  терминдері  болмаса да 
1898  жылы  жарық  көрген
 
ДУГ  газетінде  Байтұрсынов  ұсынған  тыныс  белгілерінің  қатарын  яғни 
қазақша нұсқасын келтіре кетеді: «Қазақ жазбаларының орфографиясы мен жазба мәдениеті туралы 
әлеуметтік үн де ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың алғашқы 10-15 жылы барысында ашығырақ 
шықты,  мақалалар  жарияланды,  қазіргі  тыныс  белгілерінің  түр-тұрпаты  мен  орындары  көрсетілді 
(ДУГ,  1896,  №31).  Жоғарыда  айтылды,  араб  жазуымен  берілген  мәтіндерде  ешқандай  тыныс 
белгілері  болмады.  ДУГ-тің  өзі  бастапқы  нөмірлерінде  тыныс  белгілерінсіз  шығып  тұрыпты.  Кейін 
өзі танытып түсіндірген тыныс белгілерін пайдаланды. 
Бірақ  не  газет  редакциясы,  не  жеке  авторлар  бұл  тыныс  белгілерінің  қазақша  толық  (түгел) 
атауларын  (терминдерін)  бере  алмады.  Тыныс  белгілері  дегенді  тыныстар  деп  атады  және  тыныс 
белгілерін қою емес, тыныстарды жүргізу деді. Ал жеке бірқатарының атауларын: нүктені – тыныс, 
үтірді – жарты тыныс, нүктелі үтірді – тыныстың төрт бөлгенінің бірі, сұрау белгісін сұралған 
жауаптың  аяғына  қойылады  деп,  леп  белгісін  ашуланып  не  қорқып,  яки  таңданып  айтқан  сөздің 
аяғына  қойылды  деп,  осы  үлгіде  әрі  қарай  тырнақшаның,  қос  нүктенің,  көп  нүктенің,  дефистің, 
сызықшаның  терминдік  атаулары  емес,  түсіндірмелері  ғана  көрсетілген  (ДУГ,  1898,  №42).  Тыныс 
белгілерінің  осы  күнгі  терминдерін  алғаш  ұсынған  А.Байтұрсынов  болатын.  Араб  таңбалы  жазуда 
тыныс  белгілерінің  жоқ  болғандығы,  бас  әріп  таңбасының  жоқтығы  мәтінді  дұрыс  жазуға,  түсініп 
оқуға  кедергі  келтіретіндігі  сөз  болды.  Әсіресе  «Түркістан  уалаяты»  мен  «Дала  уалаяты»  газеттері 
жарық  көре  бастағанда,  тыныс  белгілерін  қолдану  әрекеті  басталды.  «Синтаксистік  тұтастық» 
(период) деп аталатын мәтін сегменттерін (бөліктерін) айырып азат жолдан (абзацтан, жаңа жолдан) 
бастап жазу да осы кезде көрінді. А. Байтұрсыновтың оқулықтары мен еңбектерінде, ХХ ғасырдың 
басында  шығып  тұрған  «Қазақ»,  «Айқап»  газеттерінде  кеңінен  орын  алды.  Араб  жазуымен 
ұсынылған мәтінде орын алмаған (және орын алуы мүмкін де емес) мәселе – бас әріптің қолданылуы 
болып  қала  берді,  сондай-ақ  дефис  пен  сызықшаның  қолданысы,  оқшау  сөздердің  сөйлемдегі  өзге 
сөздерден тыныс белгілерімен, көбінесе үтірмен бөлектетіліп көрсетілуі сияқты пунктуацияның жеке 
тұстары да әлі айқындалып, тұрақталмағандығы көрінді [18]. 

228 
 
Қазіргі пунктуацияның тәжірибесінде «пунктуациялық норма» термині тар мағынада яғни тек 
тыныс  белгілердің  қолданысы  ретінде  қалып  қоймайды,  одан  да  кеңірек  түсіндіріледі. 
Пунктуациялық  норма  сөйлеу  нормасымен/мәтін  ішіндегі  ойдың  жүйелілігімен  сәйкесетін  тұстары 
жиі  орын  алады.  Яғни  жалаң  күйдегі  сөйлемдердегі  тыныс  белгілердің  қолданысы  мен  қызметін 
зерттеу  өткен  ғасырда  орын  алған,  қазіргі  таңда  пунктуациялық  нормаға  көшу  дегеніміз  мәтіндегі 
немесе  сөйлеу  тіліндегі  коммуникативті-прагматикалық  нормадағы  тілдік  бірліктердің  қолданысы. 
Мәтіннің  өте  күрделі  тілдік  құрылым  екендігін  білеміз.  Оны  айқындайтын  басты  белгілері  – 
жүйелілік  және  тұтастық.  Мәтіннің  тұтастық  категориясы  мәтінді  ұғынып,  оның  мәнін  түсінгенде 
ғана  пайда  болып,  логикалық  жағымен  тығыз  байланысты  болса,  жүйелілігі  күрделі  бірліктерді 
құрайтын  тілдік  құралдардың  белгілі  әдіс-тәсілдермен  ұйымдасуынан  көрінеді.  Коммуникативті-
прагматикалық норма дегеніміз белгілі бір қоғамдағы коммуниканттардың  түрлі тілдік жағдаяттағы 
сөйлесімді  құрайтын  түрлі  деңгейдегі  тілдік  бірліктердің  құрылымы.  Тілдік  норма  әр  деңгейдегі 
тілдік бірліктердің өзара тіркесім қабілетін белгілесе, сөйлеу нормасы нақты бір уақыт кесіндісінде 
сөйлеу жағдаятында қалыптасады. Яғни сөйлеу тіліне коммуникативті-прагматикалық нормалар тән 
болып  келеді.  Сөйлеу  жағдаятына  байланысты  тіл  бірліктерін  таңдау  ережелері  болады.  Мұндай 
нормалар тіл үйренушілер арасындағы қарым-қатынас үстінде, тіл меңгеру барысында қалыптасады. 
Тіл  үйренуші  санасында  аталған  нормалар  тәрбие,  тәжірибе,  білімнің  арқасында  қалыптасып, 
қабылданып,  сөйлеу  жағдаятының  түріне  қарай,  сөйлеуші  қажеттілігіне  қарай  қолданысқа  түседі. 
Осы  көрсетілген  нормалар  (коммуникативті,  тілдік,  прагматиаклық  пункцтуациялық  нормалар) 
сөйлеуде  бір  жүйеге  түсіп  белгілі  бір  коммуникативті  жағдаяттағы  әлеуметтік  болмысы  анықтала 
түсті.  Қарым-қатынас  барысында  тілдің  көбіне  прагматикалық  қызметіне  мән  беріледі.  Ауызекі 
қатысым  барысындағы әрбір сөйлесімнің  ықпал  ету  күші  адресат  факторымен  қатаң  түрде санасуы 
керек.  Қатысым  орнатудың  сәттілігі  коммуникативті-прагматикалық  нормаларды  сақтауға  да  көп 
байланысты. Өйткені қатысым нақты коммуникативті жағдаят, әңгімелесушілердің интенциясы мен 
ниетін негіздейтін үйлесімді тілдік амалдарды таңдау, әңгімелесушілердің ара қатынасы, жеке сөйлеу 
дағдылары  мен  қатысым  жағдайы  арқылы  реттеліп  отырады.    Коммуникативті  жағдаятқа  мынадай 
белгілер  тән:  белгілі  бір  әлеуметтік  орта,  оның  белгілері,  коммуниканттардың  өзіндік  мінез-құлқы, 
сөйлесу  барысындағы  көпшілікке  қарап  айтылған  тілдік/тілдік  амал-тәсілдер  қатары;  сөйлесетін 
ортақ  тақырыптың  атауы,  ондағы  тыңдаушы  мен  айтушының  арасындағы  әлеуметтік,  қоғамдық, 
мәдени-тұрмыстық  аясының  теңдігі;  қатысымға  қатысушылардың  мақсаты  мен  уәжі 
коммуникативтік жағдаяттың компоненттерімен тығыз байланысты болып келеді.   
Қорыта айтқанда, пунктуациялық норманы теориялық тұрғыдан меңгерудің маңызы зор. Кез 
келген  адам  сауатты  жазу  үшін  пунктуациялық  нормаларды  толық  игеруі  керек.  пунктуация  – 
сөйлемді  және  мәтінді,  сөйленімді    мағыналық  бөліктерге  бөлудің  графикалық  тәсілі.  Осыған  орай 
тыныс белгілерін дұрыс қоя білу – сауаттылықты арттырады, әрі сөйлемнің синтаксистік құрылымын 
меңгеруге көмектеседі.  
Әдебиеттер тізімі: 
1
 
Сыздық Р.
 Байтұрсынов жазуы» және емле ережелерінің тарихы  
2
 
Құрымбеков  Н.Л.,  Жеткенбай  Л.Н.  Қазақ  тіліндегі  тыныс  белгілерінің  қойылу  ережелерін 
формалдау.  //  «Қоғамды  ақпараттандыру»  III  Халықаралық  ғылыми-практикалық  конференция 
материалдары. – Астана, 2012.  
 
 
ӘӨЖ: 37.01:37.036.3 

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: