Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 26 Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі

326
327
Бейімбет, Ілияс, Сəкен, Сəбит, Мұхтар, Ғабит сияқты аға буынның 
өкше ізін баса келіп қосылған белгілі сыншы Қаратаевтан бөле-жара 
қараудың еш реті жоқ.
Сонымен, Қаратаевтың творчестволық ізденісі негізінен бір 
бағытта болды, оның оң жамбасына келген жанр, өнер тіліне ауда-
рып айтқанда, амплуасы – сын мен зерттеу ісі дегенде, оны тек 
тар көлемде бір жақты түсінбеуіміз қажет. Əдебиет сыншысы əрі 
зерттеуші ретінде ол туған əдебиетінің түкпір-түкпірін ой көзімен 
шолған, бағыт-бағдарын байсалды болжаған, құлашы кең, қарпуы 
мол алымды қаламгер. Мейлі проза ма, поэзия ма, драматургия 
ма, əлде туған əдебиетіміздің өткен тарихы немесе бүгінгі теория-
сы ма – бəрі бір, осылардың қай-қайсы да Қаратаев қаламының 
барған, болған, башайлап зерттеген, ең кем қойғанда, ат шалдырған 
төбелері. Қазақ əдебиетінде сыншы назарынан қаға беріс қалған 
қалтарыс жоққа тəн десек, асырып айтқандық бола қоймас. Бұл 
да əдебиетші диапазонының кеңдігін танытады деп ойлаймыз. 
Біз Қаратаев қаламының өрісі жайында сөз қозғағанда əдебиеттің 
жанрлық жағын, тақырыптық шеңберін ескеріп айтқан едік. Ал 
ғалым-сыншының творчествосы жайында пікір айтқан əдебиетші-
ғалымдар X. Əдібаев пен Ж. Молдағалиев: «Қазір қалам тартып 
жүрген (тіпті үлкені бар, кішісі бар) талапкерлердің ішінен сыншы-
ғалым пікір айтпаған немесе арнаулы зерттеу жазбаған жанды кез-
дестіру қиын. Мұхаметжан Қаратаев творчествосы кең құлашымен 
де, шалқар тереңдігімен де еріксіз таңдай қақтырады», – деп жазады. 
Əрине, бұл пікірлердің арасында шалғайлық жоқ. Əңгіме Қаратаев 
талантының ауқымдылығында, қалам қарпуының алымдылығында, 
туған əдебиетімізді түгел қамтып пікір айтуға тырысатын барынша 
еңбеккерлігінде болып отыр. Бұл қалам қызметінде жүрген көбіміз 
үшін үлгі-өнеге алар, мақсат тұтар қасиет болып саналса керек. Осы 
орайда əдебиетіміздің əз ағасы, əйгілі жазушымыз марқұм үлкен 
Мұхаңның – іні Мұхаңа бұрынырақ өткен елу жылдық тойы тұсында 
жылы лебізін білдіріп, «Қазақ əдебиеті» газетінің 1961 жылғы 20 
январь күнгі санында жариялаған «Өрлеу егіз-қатар болсын» атты 
мақаласында: «Екі бірдей тілде, қатар ана тілдерінде тең сөйлеп жаза 
алатын қасиетінің үстіне Мұхаметжанда əрдəйім кімге де болсын, 
қандай жиынға, қандайлық оқушыға да болсын елеулі етіп айтары 
бар, нəрі бар бір сыйпат бар. Екінші сол нəрлі айтарын тілмен де, 
қаламмен де бір емес, екі бірдей тілде айта білетін құдірет бар.
...Міне, Мұхаметжанда біз қадірлейтін осындай өнерлі сыйпат 
бөлекше», – деп берген бағасын еске түсіру əбден лайықты. Бұдан біз 
қай шаршы топқа болсын, қысылмай қосып, қызармай отыруға бола-
тын, «əдебиетшің, сыншың қайсы?» – десе, мынау», – деуге лайық 
ініге деген аға сенімін ғана емес, қуаныш сезімін де қоса аңғарамыз. 
Кейініректе сын мұраты саналып, мақал-мəтел тақылеттес жатталып 
кеткен «сын шын болсын, шын сын болсын» деген тамаша пікірді де 
М. Əуезов осы Қаратаев творчествосына қатысты айтқаны есімізде.
1923 жылы туған ауылы Төлікөлден Сұлутөбеге кетіп бара жатқан 
жолаушыға ілесіп, оқу, білім іздеп аттанған сапарында жасөспірім 
баланың көңіліндс болашақ өмір жолын таңдап алу жайында бірдеңе 
бола қоюы неғайбыл. Онысында əйтеуір жарыққа, білімге ұмтылу 
талабы ғана бартын. Бұл бір ғана Мұхаметжан емес, сол тұста 
«қоңылтақ күні салқын қоңыр күзде» аулынан ала тайға мініп аттанған 
ақын Ғалидың, «жетім тайлақтың еркешіне жабысып» жөнелген 
Тайырдың, əдебиет əлемінде тай-құлындай тебісіп төл өскен белгілі 
жазушылар Хамза Есенжанов пен Зейін Шашкиннің, жалпы Мұхаң 
құралпы буын өкілдерінің көпшілігі бастан кешкен хал еді. Əйтеуір, 
қазірде алпыстың асқарына шығып, аға буынның қатарына кір-
ген сол топтың өнер-білімге ұмтылысында, ізденісінде ерекше бір 
құлай берілген құштарлық, соншалықты ынтызарлық аңғарылады. 
Сыңайы, мұның төркінінде «Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп шығып 
күн болуды» арман еткен ақын ағамыз Сұлтанмахмұт айтқан «талап-
талпыныс» тұруы да ықтимал. Ал жасалған мəдениеттің, əдебиеттің 
ең жайлауына еркін басып келген кейінгілеріміздің көбімізде сол аға 
буын өкілдерінің бойында болған құштарлық, ынтызарлық, ұнамды 
мағынасындағы қомағайлық жағы жетісе бермейді-ау дейміз. Осы 
жағынан келгенде, оларға қызыға да, қызғана да қарауға болады.
Міне, сол құштарлық жетелеп аттанған он үш жасар баланы қиял 
қанатына қондырып, алға бастаған арманы алысқа – өнер өріне, 
əдебиетке, əсірссе оның ең бір жауапкершілігі мол саласы – сынға 
əкеп қосты. Əуелі екі жылдық мектеп-интернат, сосын орта білім, 
одан қазақ мəдениетінің, ғылымының қара шаңырағы атанған Абай 
атындағы мемлекеттік педагогикалық институт, Ленинградтың ас-
пирантурасы – міне, М. Қаратаевты əдебиеттану ғылымына, əдеби 
сынға жеткізген баспалдақтар осылар.
Əдебиет табалдырығын аттағаннан бастап, сын жанрының жүгі 
жеңіл болмайтындығын, ол өзінің табиғатында тəттісі мен қаттысы, 
ащысы мен тұщысы алма-кезек араласып отыратын, əділдік пен 
батылдықты бірдей талап ететін аса күрделі жанр екендігін ерте 

328
329
пайымдап, дұрыс болжаған М. Қаратаев сыншының миссиясы 
жайында: «Үзілді-кесілді үкім шығаратын сот емес, қаламдас жол-
дас, ақылшы дос, бəрінен бұрын шын мəнісінде əдебиетші-суреткер 
болу қажет! Міне, сыншы дегеніміз осындай болса керек», – дейді. 
Ол осы үлгіні өз тəжірибесімен, өз творчествосымен көрсетіп келе 
жатқан қаламгер.
Жанрлық табиғаты жағынан сынның миссиясы – əдеби процестің 
алғы шебінде болу екенін ерте түсінген білімдар сыншы сол 
творчестволық жолын бастаған жылдардың өзінде-ақ қалыптанған 
дайын пікірлерді паналамай, əдебиет жұртшылығына айтары бар, 
өзіндік беті, пікірі бар, болашағына үлкен үміт артуға болатын 
зерделі зерттеуші екендігін таныта келгенді. 1933 жылы Сəкен 
Сейфуллиннің дастанына байланысты жазған «Қызыл ат» жəне со-
циалистік реализм» деген мақаласында сыншы бұл шығарма тура-
лы айтылып жүрген сын пікірлердің қате тұжырымдарына батыл 
қарсы шығып, дастанның тууына себеп болған республикамыздың 
шаруашылық саласын басқаруда орын алған кейбір кедергі-кем-
шіліктер мен асыра сілтеушілік екенін ашып, ақын позициясын жақ-
тады. Ол өз пікірін: «Қызыл ат» дастаны... кемшіліктері бола тұра, 
қазақ-совет əдебиетінде жаңа колхоз тақырыбына жазылмақ болашақ 
шығармалардың құнды бастамасы болып орын алатынында күмəн 
жоқ», – деп қортындылаған еді. Бұл сол тұста əдебиет босағасын 
жаңа аттаған 23 жасар жас сыншы үшін олқылық етпейтін батыл да 
байсалды болжам болатын. Бүгін біз əдеби, сын пікірлер сабасына 
түсіп, шығарма туралы пікір қалыптасқан кезде Қаратаевтың осыдан 
көп жыл бұрын айтқан болжамының шындықтан шалғай кетпегенін 
көріп отырмыз.
Сол сияқты 1935 жылы қазақ-совет жазушыларының I пленумын-
да «Қазақ əдебиет сынының міндеттері» туралы жасаған баяндама-
сында да Мұхаметжан Қаратаев əдебиет ескілігін, өткен мұраны 
зерттеу, танып, біліп, игеру жөнінде, əсіресе Абай мұрасына көзқарас 
жөнінде айтылып келген кейбір белді де беделді əдебиетшілердің 
пікірлеріне қарсы дау айтуға əрі өз пікірінің дұрыстығын дəлелдеуге 
іркілген жоқ. Əйтеуір «ескі» дегенді тілге тиек етіп, өткен 
мұрамыздың жақсысына да, жаманына да күдіктене қараушылық, 
тіпті қол сілтеп, ат-тонды ала қашу сияқты сындағы социологиялық 
жалаң ұраншылдықтың, схематизмнің орын алушылығының 
бір себебі – онымен арнайы шұғылданатын тұрақты кадрдың 
аздығы екенін түсіндіре келіп, баяндамашы: «Сынды кəсіп қылып, 
мамандығым деп санап, осы жолда білімін көтеріп, көркем өнердің 
тарихын зерттеп, ізденген, талаптанған сыншыны көрсетіңіздерші! 
Жоқ, таба алмайсыздар ондай сыншыны. Осы уақытқа дейін сынды 
өткен-кеткеннің кездейсоқ жолы түскенде соғып кететін станция-
сы құсатып қараушылық болды. «Көп түкірсе – көл», – мұның да 
пайдасы бар. Бірақ жалғыз осы жол-жөнекей соғумен сынды аяққа 
қоя алмаймыз» – деген еді. Міне, содан бері сын жұмысына «жол-
жөнекей» соқпай, онымен түбегейлі індете шұғылданған, соның 
ыстығына күйіп, суығына тоңып, жақсы-жаманын бірдей арқаласып 
келе жатқан алғашқы əдебиетшілердің бірі – Қаратаевтың өзі бол-
ды. Ғалым-сыншы қазірде қазақ, орыс тілдерінде шыққан оннан аса 
қалың-қалың ғылыми-зерттеу, сын кітаптарының авторы. Солардың 
кейбіреулерін атай кету де артық емес: «Туған əдебиет туралы ой-
лар», «Шеберлік шыңына», «Эпостан эпопеяға», «Социалистік 
реализмнің қазақ прозасында қалыптасуы», «Рожденные Октяб-
рем», «Казахская литература», «Мировоззрение и мастерство», 
«От домбры до книги», «Вершины впереди» т. б. Осы тізбеге оның 
Ілияс Жансүгіров поэзиясының сыр-сыйпатын, Мұхтар Əуезовтің 
«Абай жолы» романының ұлттық сана-рухын азаматтық, қоғамдық, 
семьялық, жалпы адамзаттық қарым-қатынастар тұрғысынан су-
реттейтін эпопеялық диапазонын айқындаған зерттеулерін, «Қазақ 
əдебиетінің тарихын», оның ішінде «Қазақ-совет əдебиетінің тари-
хын» (III том, I – II кітаптар) жасауға сіңірген қыруар еңбегін қоссақ, 
бұл аз олжа емес, бір қаламның азар көтеретін жүгі екенін көреміз. 
Əрине, бұл сияқты соқталы қалың-қалың кітаптардың əр қайсысына 
жеке-жеке тоқталып, талдау жасап жату уақытты да, орынды да 
көп алар еді жəне ол өзі тіпті мүмкін де емес. Ал осындай қыруар 
еңбектерді қырқа матап, топтастырып, тұтастай пікір айтсақ, сын-
шы пікірінің пісіп-жетілгенін, пайымдауларының бір кітаптан бір 
кітапқа биіктеп өсіп келгенін, туған əдебиетімізге зəредей болса 
да қолғабыс септігін тигізсем-ау деген жанашырлық сезім күйінен, 
ізгі ниеттен туындаған бағалы дүниеліктер екенін аңғарамыз. Міне, 
Қаратаев еңбектерінің құндылығы да түптеп келгенде осында.
М. Қаратаевтың аракідік басқа жанрларға да соғып кететін кез-
дері жоқ емес. Бұған оның «Жыр қанатында» (А. Брагинмен бірігіп 
жазған), «Даладағы дабыл» (алғашқы нұсқасын Қ. Алтайскиймен 
бірігіп жазған) атты көркем туындылары, М. Горькийдің «Менің 
университеттерім», М. Шолоховтың «Тынық Дон» эпопеясының III 
кітабын аударуы, жалпы туған əдебиетіміздің күнделікті əралуан 

330
331
көкейтесті проблемалары жайында жасап жүрген баяндамалары 
толық айғақ. Бұл жерде оның университет, институт қабырғаларында 
жастарға білім беріп келе жатқан педагогтік еңбегін айтып жатпай-
ақ қоялық.
Қаратаев зерттеулері əдебиеттің сан саласын қамтиды дедік. 
Соның ішінде ол туған əдебиетімізде социалистік реализм əдісінің 
туып, қалыптасуы мəселесіне сонау əріден бастап əркез назар ауда-
рып отырды. Ұлттық əдебиетіміздің жарты ғасырлық тəжірибесіне 
сүйенген зерттеуші жаңа əдістің – социалистік реализм əдісінің 
бұрынғы прогресшіл дəстүрлермен тамырластығы, байланысы ту-
ралы: «Қазақ халқының ғасырлар бойы құралған бай ауыз əдебиет 
қазынасы мен Абай негізін салған жазба əдебиет өрнектері жаңа 
социалистік реализм əдебиетінің қолайлы жағдайда өсіп, дамуына 
қажетінше азық, нəр берді. Өмір шындығын кейбір жақтарынан бол-
са да халық мүддесіне бейім, дұрыс бейнелеген реалистік үлгілер 
мен адам арманын əр заман алға мегзеген дарынды романтикалық 
сарындар жаңа əдістің бойына судай сіңді дей аламыз», – деп пікір 
түйді. Міне, сыншының осы салада жүргізген ұзақ мерзімді зерттеу 
жұмыстарының нəтижесі оған ғылым докторының мантиясын (ша-
панын) жапты.
Публицистикалық ұшқырлық, теориялық тереңдік, салихалы ой, 
бейнелі де бедерлі тіл, талдайтын шығармасы туралы қолдан келген-
ше əділдік безбенін тең ұстау – міне, Қаратаев зерттеулері мен сын 
еңбектеріне ортақ қасиеттер осылар. Ғалым аға, сыншы аға алпыс-
та. Халық ұғымында бұл батагөй қарттың жасы емес, жігіт жасы. 
Сөз болып отырған жағдайдағы біздің ұғымымызда – білімін аямай, 
жұртпен, əсіресе жастармен бөлісетін дарқан жомарттықтың, алды-
на ақыл сұрай баратын ұстаздық хақына ие болған ағалықтың жасы. 
Бұл дəрежеге ол тек алпыстағы жасымен ғана келіп отырған жоқ, 
төл əдебиетімізді, туған əдебиетімізді өркендетуге сінірген қыруар 
еңбегімен, табан ақы, маңдай терімен жетіп отыр. Юбилярға күні 
кеше ғана берілген жоғары үкімет наградасы – Еңбек Қызыл Ту ор-
дені де сол еңбектің жемісі.
1971.
АЙҚЫН НҰРҚАТОВ ХАҚЫНДА
Дос лебізі
Талантты сыншы, əдебиетші-ғалым, филология ғылымдарының 
кандидаты, айтулы азамат Айқын Нұрқатов мезгілсіз қаза болды. 
Қатыгез ажал қазақ əдебиетшілерінің қатарынан болашағы зор да-
рынды қалам иесін алып кетті. Айқын есімі, оның мезгілсіз қазасы 
қысқа болса да, қызулы өмір өткізген Ғани Мұратбаев, Саттар Еру-
баев, Баубек Бұлқышев, Абдолла Жұмағалиев, Мұқан Иманжанов 
есімдерін еріксіз еске түсірді.
Айқын Нұрқатов 1928 жылы Көкшетау облысының Рузаев ауда-
нындағы Шұқыркөл аталатын ауылда дүниеге келді. Сол туған ауы-
лында орта мектеп көлемінде білім алған ол 1946 жылы Алматының 
Абай атындағы мемлекеттік педагогикалық институтының қазақ 
тілі мен əдебиеті факультетіне түсіп, 1950 жылы оны үздік бітіріп 
шықты. Əдебиетке ерте құмартып, институт қабырғасында озық 
оқыған Айқын бірден қазақ əдебиеті кафедрасының аспирантурасы-
на қалдырылды.
Айқын əдебиетке елуінші жылдардың бас кезінде келіп қосылды. 
Қазіргі «Жұлдыз» журналының сын бөлімін басқара жүріп, ол 1954 
жылы «Вл. Маяковский жəне Қазақ-совет поэзиясы» деген тақырыпта 
кандидаттық диссертация қорғады. Алғашқы кезде республиканың 
баспасөз беттерінде бірлі-жарым өлеңдер жариялап, кейініректе 
аударма мəселесімен де біраз шұғылданған Айқынның өз талантын 
айқара ашып, жемісті еңбек еткен саласы – əдебиетіміздің жауынгер 
сыны еді.
Бұл салада Айқын сол қысқа өмірінің ішінде қыруар еңбек 
беріп үлгерді. Күнделікті баспасөз бетінде ол екі жүздей əдеби сын 
мақалаларын жариялады. Шоқан Уəлиханов, Вл. Маяковский, Сəбит 
Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин творчестволары ту-
ралы шағын-шағын очерк-кітапшаларын басып шығарды.
Үлкен сынды үлкен əдебиет туғызады. Жалпы көркем əде-
биетіміздің даму дəрежесінен кенжелеп қалып келе жатса да, 
соңғы жылдарда əдебиет сыны саласында анағұрлым дерлік іл-
гері басқандық бар екенін атап өткен көңілге тоқ, көзге қуаныш. 
Бұл ілгерілегендікті ең алдымен сыншыларымыз бен əдебиет зерт-
теуші ғалымдарымыздың сын нысанасына проблемалық күрделі 
мəселелерді тігіп, солар жайлы байсалды, ойлы пікірлер айтып бет 
бұра бастағандығынан, ұзақ жылдар бойы шаңдағы шыққан бел-

332
333
гілі сүрлеуден шығып, жаңа ізге, жаңа стильге түсе бастағанынан 
аңғаруға болады.
Соңғы уақытта сыншылар арасында күнделікті баспасөз бет-
теріндегі мақала, рецензиялармен ғана шектелмей көрнекті жазу-
шыларымыздың творчестволарына ғылым шолу жасап, үңіле зерт-
теп, тереңірек баға беруге ниеттену бой көрсетті. Міне осынау жаңа 
да игі бастаманы алғашқы ілегінде Айқын Нұрқатов та бар еді.
Сын саласында жеке кітап болып басылған алғашқы бағалы 
еңбектердің бірі – Айқын Нұрқатовтың жазушы Мұхтар Əуезов 
творчествосы жөнінде жазған монографиялық очеркі (1957 ж.). 
Бұл көлемді еңбек əйгілі жазу шымыз М. Əуезовтің мол салалы, кең 
арналы творчестволық жолына шолу жасауға, оның басты-басты 
еңбектерін талдап, баға беруге, жазушының қазақ-совет əдебиетінде 
жəне көпұлтты совет əдебиетінде алатын орнын айқындауға арнал-
ған. Жұртқа мəлім, аты əйгілі болған сүйікті жазушы жайын-
да талай мақала жазылған да болатын, жазылып та келеді. Аға 
жазушының кейбір жеке шығармалары жайында немесе кей-
бір жеке образдары жайында əралуан қайшы, талас пікірлер де 
айтылғанды. Бірақ ол жеке-жеке мақалалардың қайсысының 
болса да Əуезов творчествосына жан-жақты талдау жасауға 
мүмкіндіктері болған жоқ.
А. Нұрқатовтың бұл кітабы Əуезов творчествосы жөніндегі та-
лассыз пікірлерді жүйеге салған, ал бірқатар талас мəселелердің ба-
сын ашып, орынды дəлелдемелері мен тың пікірлер айтқан алғашқы 
еңбектердің бірі болды. Бұл жағдай, біріншіден, оқушы жұртшылық-
ты алдында зерттеуші еңбегінің бағасын арттырса, екінші жағынан, 
оның кейбір жеке кемшіліктері жөнінде кінасын жеңілдетеді. Өйткені, 
алғашқы еңбекте ондай-ондай олқылықтың болуы да ықтимал жəне 
автор өз еңбегін М. Əуезов творчествосы жайында ең соңғы сөз деп 
ұсынған да жоқ еді. А. Нұрқатов бұл алғашқы кітабында жазушының 
мол мұрасын бақайшағына дейін талдап, барлық сипатын ашып бе-
руді міндетіне алмағандығын айта келіп, ол жұмысты болашақтың 
үлесіне қалдырды да, бірақ сүйікті жазушының творчествосын зерт-
теу ісіне əлі де сан рет оралатындығын, ол жөніндегі пікірлерін əлі 
де негіздеп, тереңдете беретіндігін оқушыға алдын ала ескерткен 
болатын.
Солай бола тұрса да, бұл еңбек, автордың сыпайылығына 
қарамастан, М. Əуезов творчествосы жайында едəуір жүйелі 
мағлұмат берген бағалы еңбек болды.
Өмір құбылыстарына социалистік реализм деп аталатын твор-
честволық əдістің биігінен қарап суреттеу жазушыға қандай қажет 
болса, көркем шығармаға немесе жеке жазушының творчествосына 
талдау жасап, баға беруге бұл əдіс сыншы мен əдебиет зерттеушісіне 
де сондай қажет. Автор сөз болып отырған еңбегінде осы принципті 
мүмкіндігінше ескергендігі аңғарылады.
Əр жазушының өзіне тəн өмір жолы, өзіне лайық творчестволық 
даралығы, өзіндік стилі бар. Сол сияқты М. Əуезовте бүгінгі 
дүниежүзілік мəдениетке үлкен үлес қосқан көрнекті қаламгер 
дəрежесіне жеткенге дейін тарихтың талай тар соқпағы мен бұралаң 
сүрлеуін артқа тастады. Демек, оның творчествосының даралығы, 
қыры мен сыры, өзіндік өзгешелігі мол болуы табиғи нəрсе. 
Зерттеушінің міндеті осындай өзгешелікті көре білу болса, Айқын 
еңбегі сол сауалға жауап беруге жараған еңбек болды.
Кітаптың ең негізгі жəне көлемді тарауларында М. Əуезовтің 
драмалық шығармалары мен Абай жайындағы төрт томдық эпопе-
ясы, ол шығармалардағы алуан түрлі əлеуметтік топтар өкілдерінің 
образдары талданады. Осы талдау үстінде автор жазушының тек 
өзіне ғана тəн бірқатар ерекшеліктердің басын ашып береді жəне 
оның зерттеу құралы болып табылатын тіл шеберлігін сипаттай-
тын мысалдар келтіреді. Совет əдебиетінде жасалған көлемді 
көркем полотнолардың алдыңғы қатарлыларынан саналатын Абай 
жайындағы эпопеяға зерттеуші ерекше мол орын беріп, баса назар 
аударды.
Қоғамдық үлкен өмірді көрсететін «Абай жолы» сияқты кесек 
туынды жасау үшін, жазушы Абай өміріндегі фактілердің хроно-
логиясына айналып қалмай, олардың ішінен шығарманың негіз-
гі идеясын шешуге тиіс боларлық нəрселерді ғана алып, əрбір 
жеке кейіпкерді типтік дəрежеге көтерген. Батыстың классикалық 
əдебиетіндегі тарихи шығармаларға қарағанда, М. Əуезовтің тари-
хи эпопеясындағы осындай өзгешелік пен артықшылықты алғаш 
айтушылардың бірі де А. Нұрқатов болды. Бұл ретте автордың 
орыстың классикалық əдебиеті мен совет əдебиетіндегі тарихи 
шығармаларға экскурсия жасауы да орынды.
М. Əуезов қазақ театр искусствосының өркендеуіне көп еңбек 
сіңірген белгілі драматург. Ол жазған жиырма шақты пьеса мен 
бірқатар аудармалар əдебиетіміздің драматургия саласына еле-
улі үлес болып қосылды. Əсіресе, оның «Еңлік – Кебек», «Айман 
– Шолпан», «Түнгі сарын», «Қобланды», «Бекет» сияқты пьесалары 

334
335
əрқайсысы əр тұста ұлттық сахнамыздың көркі саналғандығы бел-
гілі. Міне, М. Əуезов творчествосының бұл саласы да зерттеушінің 
еңбегінде үйлесімді көрінісін тапқан.
М. Əуезов – кейіпкердің характері мен портретін жасауға шебер 
жазушы. Бұл мəселедегі бір ерекшелігі оның кейіпкерлерінің ха-
рактері, кейде тіпті портреті де қайсыбір шығармалардағыдай жол-
жөнекей ашылып қалмай, шығарманың ұзына бойына біртіндеп өсіп, 
толысып жетіледі. Жазушы кейіпкерлерін «былай еді» деп таныс-
тырмайды, оны оқиғаға қатысына, іс-əрекетіне қарай оқушының өзі 
танып біліп, бағалайтын болады, яғни кейіпкер жөнінде дайын мі-
нездеме ұсынбай, іс-əрекеті, портреті бар жанды кейіпкерлердің өзін 
ұсынады да, оған мінездеме беруді оқушының еркіне қалдырады.
М. Əуезовтің суреткерлік шеберлігін танытатын тағы бір нəрсе – 
оның шығармаларындағы табиғат көріністерінің берілуі. Пейзаждық 
көріністерді суреттеуді жазушы шығарманың композициялық 
шешіміне қатыссыз өз алдына дара мəселе деп қарамайды, қайта 
оны кейіпкердің көңіл-күйін, іс-əрекеті мен мінез-құлқын тереңдете 
айқындау үшін пайдаланады.
М. Əуезов шығармаларының құндылығын арттыратын тағы 
бір қасиет – тілі. Ол – тілге мейлінше бай жазушы. Оның қай 
шығармасын оқысаң да, философиялық мəн терең, еріксіз еліктіріп, 
баурап əкететін поэтикалық тіліне таңқалмай қоймайсың. Жəне 
оның тіл шеберлігі тіпті ең алғашқы шығармаларының өзінде-ақ 
айқын көріне берген еді.
А. Нұрқатов жазушы творчествосының осындай əр-алуан ерек-
шеліктерін аталған еңбегінде мүмкіндігінше кең қамтып, жан-жақты 
сөз етуге тырысты.
Зерттеуші жазушының жеке кейіпкерлері жөнінде бұрын 
айтылған кейбір жаңсақ пікірлерге дəлелді тойтарыс та берді. 
Мəселен, ғалым М. С. Сильченко «Абай жолы» романының I кітабы-
на жазған рецензиясында Əбдірахман образын шындықтан қашық, 
өмірде ол жазушының суреттегеніндей дəрежеге көтеріле алған жоқ 
деп кінəлаған еді.
Бұл арада біз романдағы Əбішке өмірде болған Абайдың баласы 
деп қарамай, əдеби кейіпкер (образ) деп қарауымыз қажет. Əрине, 
шығармадағы кейіпкердің өмірде прототипі бола беруі жиі кезде-
сетін заңды нəрсе. Бірақ жазушы ешқашанда өмірдегі болған тарихи 
адамды шығармаға бұлжытпай кешіре салуға уəде берген жоқ, тіпті 
олай етуге тиісті де емес. Олай болса, романда Əбішті Абай баласы 
етіп қана қалдырмай, жинақталған, типтендірілген, автор тарапынан 
біраз кемелдендірілген, прогресті жақтаушы белді образ деңгейіне 
көтеру. М. С. Сильченко айтқандай, жазушының кінəсі, кемшілігі 
емес, қайта, қол жеткен табысы, тапқырлығы, шеберлігі деп таны-
луы тиіс. Біздіңше, бұл жағдайды А. Нұрқатов дəлелді түрде барын-
ша дұрыс түсіндірген.
Сондай-ақ сыншының Абай туралы эпопеяның соңғы кітабын-
да Дəрмен алып қашып Мəкенге үйленгеннен басқа қоғамдық, 
əлеуметтік аренада аршынды əрекет көрсетпейді, бұл образ алғашқы 
кітаптардағы деңгейінен əрі дами алмай қалған, сондықтан да соңғы 
кітапта Дəрменнің ақындық, əлеуметтік іс-əрекетін əлде де сəл 
толықтыра түссе, сөйтіп біз оны Абай артқан үмітті ақтайтындай 
дəрежеде көрсек деген талабы да көңілге қонады.
Сыншының бұл еңбегі қазақ əдебиеті мен өнерінің 1959 жылы 
Москвада өткізілген он күндігі тұсында орыс тіліне де аударылып, 
жеке кітап боп шықты.
1960 жылы февраль, март айларында Мұхтар Əуезов совет жа-
зушылар делегациясының құрамында Л. Леонов, С. Щипачев, 
О. Гончармен бірге Америка Құрама Штаттарына барып қайтты. Елге 
оралғаннан кейін капитализм дүниесінің ең басты еліне жасаған са-
парынан алған əсерлері жайында Қазақстан Жазушылар одағында 
өткізген 6ір əңгімесінде жазушы Айқынның осы кітабының орыс 
тіліндегі бір данасын Нью-Йорк қаласындағы Ұлт əдебиеттері кіта-
пханасынан көргендігін соншалық бір қуанышты, мақтаныш сезімі-
мен хабарлағаны əлі есімізде. «Əңгіме ол кітаптың мен жөнінде 
жазылғандығында емес, – деп еді Мұхаң, – қазақтың бір жас 
ғалымының кітабы орыс тілінде басылып, ол сонау мұхиттың арғы 
бетінде, мүлде бейтаныс жат елде алдыңнан шығып қарсы алып жат-
са, ол кімге болса да ғанибет емес пе?»
Əрине, жазушы творчествосына жан-жақты шолу барлау жасаған 
алғашқы көлемді еңбекте сыншының сол тұста жалпы М. Əуезов 
творчествосының алғашқы кезеңі жайында орын алып келген кей-
бір жаңсақ пікірлерді ауқымынан аса алмағандық фактілері де кез-
деседі. Сол олқылықтарды ескерген ол, өз уəдесінде тұрып, жазушы 
мұрасына қайта оралып, 20 баспа табақ монографиялық көлемді 
еңбек жазып жүріп қайтыс болды. Бірақ автор бұл еңбегін белгілі бір 
жүйеге түсіріп, алды-артын бірде тегістеп жазып шығуға үлгірмеді. 
Сондықтан да Айқын қайтыс болғаннан кейін шыққан екінші кітапқа 
оны М. Əуезов шығармалары жайында əр тұста жазып жариялаған 

336
337
мақалалары жəне «Абай жолы» эпопеясы жайында қайта жазып 
шыққан көлемді тарауы ғана енгізілді. Бұл жинақтың екінші бөлімі 
оның əр тұста жазған басқа əдеби сын мақалаларынан құралды.
Айқынның тағы бір көлемді еңбегі 1962 жылы жарыққа шыққан 
«Идея жəне образ» атты мақалалар жинағы. Бұған оның 1956–1960 
жылдар арасында жазған мақалалары енген. Бұл еңбектер қазіргі 
қазақ совет əдебиетінің келелі мəселелерін қозғауға, жекелеген 
ақын жазушыларымыздың творчествосын, ірі-ірі шығармаларын, 
суреткерлік шеберлігін, көркемдік ізденістерін талдауға арналған. 
Логикалық ойдың соқталығы, айтылмы пікірдің айқын да батылдығы, 
дəлелдің күштілігі, тілді көркем де өткірлігі – міне, жалпы алғанда, 
сыншы Айқынның, əдебиетші ғалым Айқынның қаламына хас 
қасиеттер оның жоғарыда айтылған мақалалар жинағына енген 
еңбектерінен де айқын аңғарылады.
Атап өтерлік бір жай – Айқынның бұл кітабында да бірнеше мақала 
ұлы жазушымыз М. Əуезов творчествосына арналды. Мəселен, 
«Жылдар – ойлар» атты мақаласында ол жазушының осыған ұқсас 
атпен жарияланған ғылыми-зерттеу жəне сын мақалалары кіта-
бына талдау жасайды. Тегінде, Абайдың өмірі мен творчествосы 
М. Əуезовтің суреткерлік творчествосының ғана емес, сонымен бір-
ге ғалымдық қызметінің де кең өрісті өзегі, үзілмес арқауы екендігін 
атап көрсете келіп, ғалымның зерттеу тəсіліндегі ерекшеліктерге 
тоқталады: «Автор ақын шығармаларын тақырып-тақырыпқа бөліп, 
үзіп-үзіп жіктемей, тұтас күйінде алған – деп жазады Айқын. – Ол 
хронологиялық принцип ұстанып, ақын творчествосын ұзына бойы-
на шолып зерттеп шығады. Бұл – əдебиеттану ғылымында ежел-
ден бері қолданылып келе жатқан, өзін-өзі ақтаған жемісті зерттеу 
тəсілі. Ақын мұрасының қай саласын, қай жанрын талдаса да, ав-
тор осы тəсілден танбайды. Ал оның шеберлік қырларын, тіл ерек-
шеліктерін, эстетикалық жəне философиялық көзқарастарын жəне 
ақын поэзиясындағы дəстүрлік жəйттар мен жаңашылдықты кезең-
кезеңіне қарай, сап-сабымен ашып тастап отырады».
Абай творчествосын зерттеу жұмысымен кейін Айқынның өзі 
де шұғылданды. Бұл мəселеде М. Əуезовтің жəне Абай творчес-
твосын түбегейлі зерттеген басқа ғалымдардың: С. Мұқановтың, 
Қ. Жұмалиевтің, М. Сильченконың т. б. еңбектері сыншының іздену 
өрісіне темірқазық жұлдызындай бағыт-бағдар сілтегені, игі əсерін 
тигізгендігі даусыз. А. Нұрқатов өзінің бірнеше жыл бойы жүргізген 
зерттеулерінің нəтижесінде «Абайдың ақындық дəстүрі» атты мо-
нографиясын жазып бітіріп еді. Бірақ автор ол еңбегін де жариялап 
үлгіре алмады. Бұл кітап та авторы қайтыс болғаннан кейін, 1966 
жылы жеке кітап болып басылып шықты.
Айқын бұл еңбегінде өзінің алдындағы аға буын ғалымдардың 
осы саладағы еңбектеріне сүйене, солардан тағлым алып үйрене 
отырып, Абайдың өзінен кейінгі қазақ ақын-жазушыларына тигіз-
ген игі əсері, үлгі-өнеге ықпалы жайында тың пікірлер айтуға, оның 
ақындық дəстүрінің соны соқпақтарын, тың іздерін табуға талаптан-
ды. Абайды түгел таныдым, кемел игеріп, түбегейлі толық зерттеп 
біттім деу қате екендігі жайында, ақын поэзиясының идеялық һəм 
əсемдік (көркемдік) əлемі болашақ сан ықылым буындардың сансыз 
оралар байтақ мол дүние екендігі жайында М. Əуезов айтқан ескерт-
пелерді Айқын берік тұтынды. Сөз болып отырған кітабында ол ұлы 
ақынның дəстүрін кейінгілердің идеялық бағыт-бағдарларынан да, 
сондай-ақ көркемдік шеберлік тəсілдерінен де, өлең формасындағы 
ізденіс жаңалықтарынан да, жалпақ тілмен айтқанда, жалпы сөз 
саптасынан да іздестірді. Ол іздегендерін автор Абайдың тіке-
лей ұстаздық көмегіне, ақындық, ағалық ақыл-кеңесіне сүйеніп 
жыр жазған Ақылбай, Мағауия, Əсет үндерінен, одан беріректе 
Сұлтанмахмұт Торайғыров пен Сəбит Дөнентаев, Спандияр Көбеев 
пен Мұхаметжан Сералин, т. б. творчестволарынан тапты. Айқынның 
кітабында Абай өлеңдерінің  сырт формасына, жеке шумақтарына 
жеңіл-желпі сырттай еліктеушілер, эпигондар, көпшілік қауымға 
онша-мұнша кең таныс емес, беймағлұм есімдер де кездеседі. Бұл 
сөз жоқ, зерттеушінің ізденіс өрісінің кеңдігі. Ол алған тақырыбына 
деген ыждағаттылық пен мұқияты зерделілік қалпын танытса ке-
рек.
Сондай-ақ, зерттеушінің болжауы бойынша, қазақ-совет ақын-
дарының алғашқы буын өкілдерінің ішінде де Абайдан үйреніп, бел-
гілі дəрежеде өнеге-үлгі алмағаны, ең кем қойғанда, оны құмарта 
оқымағаны кемде-кем көрінеді.
«Абай тек өз творчествосымен, өз мұрасымен ғана ұлы емес, 
– дейді зерттеуші.– Қазақтың реалистік жазба əдебиетінің негізін 
қалаған ұлы классигіміздің жалпы ұлттық əдебиетіміздің кемелде-
нуіне, толысып өсуіне тигізген əсері ұшан-теңіз.
Абай мұрасын игеру, оның творчествосын терең зерттеу – 
өткендегі мəдени қазынамызды пайдаланудағы ең түбегейлі мəселе-
лердің бірі болғаны сияқты, біздің əдебиетіміз, əсіресе поэзиямыз 
өзінің қалыптасып дамуының қай кезеңінде де ұлы ақынның жемісті, 

338
339
құнарлы дəстүрлерінен сырт қалған емес. Бұл – даусыз шындық. 
Мұны өткендегі жəне қазіргі əдебиетіміздің даму тарихынан анық 
көреміз. Қазақтың айтулы, ірі-ірі ақындарының қай-қайсысы да 
өздерінің іздену жолдарынан Абай творчествосының тереңіне 
үңілмей, оның тұнығынан сусындамай кете алмайды».
Жалпы кітаптың өн бойында зерттеуші көзінің жітілігін, 
пайымдауларының парасаттылығын, дəйектілігін дəлелдейтін фак-
тілер, тамаша талдаулар мол ұшырасып отыратын. Мəселен, автор 
«дерексіз ұғымдарға тіл бітіру, жан беру, абстракциядан образға ауы-
су – Абайдың ақындық стихиясы екендігін, оның қаламының шыққан 
сөздер сурет боп көрініп, үн болып естіліп жүре беретіндігін» атап 
көрсете отырып, ақынның интимдік лирикасынан екі өлеңге талдау 
жасайды: 
«Дем алыс ісініп, 
Саусағы суынып,
Белгісіз қысылып, 
Пішіні құбылып».
...Өзгесін былай қойғанда, – дейді автор, – «дем алыс ісініп» де-
ген бір жолда қаншама қуат, қаншама тапқырлық бар. Бұдан артық 
айту қиын сияқты. Бірақ айтуға болады екен. Оны айта алған да – 
Абайдың өзі».
«Егерде қолың тисе білегіне, 
Лүпілдеп қан соғады жүрегіне. 
Бетіңді таяп барсаң тамағына, 
Шымырлап бу енеді сүйегіне.
«Сүйекке шымырлап бу ену» – бұрынды-соңды ақындарымыз-
дың ішінде мұны тек Абай ғана айта алды. Бұған ешқандай 
комментарийдің қажеті жоқ. Өйткені талдай бастасаң, өлеңді бар 
əсемдігінен, бар нəзіктігінен айырып аласың. Белинский айтқандай, 
тілсіз түйсіктерге тіл беретін, жан бітіретін шын мəнісіндегі 
лириканың, шын шеберліктің үздік үлгісі осы болса керек».
Əрине, Абайдың өлеңдеріне таңдай қағып, тамсанып, таңырқау 
жаңалық емес. Сөз жоқ, ғажап көрініс, тамаша сурет. Бірақ осы 
өлеңдерді сан рет оқып жүріп, көбіміз оған оншама мəн бермеп-
піз. Біздің бұл жерде айтпағымыз – жұрт байқамағанды Айқын 
байқапты да, байыпты байлам жасапты. Зерттеуші зердесіне тəнті 
болмасқа лаж жоқ. Ойлап қарасақ, бұл жан сезімінен гөрі тəн сезімі-
не ойысыңқырайтын физиологиялық құбылыс. Мұндай кұбылысты 
Абай айтпай, басқа бір ақын айтса, бəлки, тұрпайылыққа төбе 
шашың тік тұрып, құйқаң шымырлауы да мүмкін еді. Ал Абай 
өлеңінде тұрпайылық тұрған анайылықтың да нышаны жоқ, қандай 
сыпайылық, қандай шынайы сурет, тіпті тұнып тұрған сезім гармо-
ниясы. Біздің риза болатынымыз Айқын Абай лирикасының осы 
қасиетін тамыршыдай танып, тап басқан.
Айқын Қазақ ССР Ғылым академиясының М. О. Əуезов атындағы 
Əдебиет пен өнер институтының аға ғылыми қызметкері бола жүріп, 
қазақ əдебиетінің көп томдық тарихын жасау ісіне де барынша ат 
салысып, ең белгілі де белді авторлардың бірі болды. Ол қазақ 
əдебиетінің орта мектепке арналған оқулығын жасаушылардың да 
біреуі болатын.
Аз өмірінің ішінде əдебиеттану ғылымы мен сын саласында 
соншалықгы мол еңбек қалдырған талант иесінің бұл еңбектері 
оқушы жүрегіне қалтқысыз жол тапқандығы күмəнсіз.
1965–1978.

жүктеу/скачать 0,95 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: