Ббк 83. 3 (5 Қаз) с 94 Қазақстан Республикасы
жүктеу/скачать 3,75 Mb. Pdf көрінісі
|
/-іп жұрнақты көсемшеден жасалған қимыл-сын бағыныңқыны өзгелер тәрізді Абай да жиі пайдаланған: Терін сатпай, телміріп, көзін сатып, 105 Теп-тегіс жұрттың бәрі болды аларман (I, 28). Қарсы алдына жымырып келтірем деп, Ақ тымақтың құлағы салтақ-салтақ (I, 35). «Күз» өлеңінің үш шумағының, «Қараша, жел тоқсан мен...» өлеңінің бес шумағының 3-тармағы – осы тұлғамен жасалған қимыл-сын бағыныңқылар. Шумақтың 3-жолы бағыныңқының шартты, себеп-салдарлы, қарсылықты түрлері де болып келгені Абайда аз емес. Жалпы өлеңді сөйлемде бағыныңқы мен басыңқының орын тәртібі әдеттегіден ауысып келе беруі – заңды құбылыс. Бұл Абайда да бар. Сонда 3-жол басыңқы, 4-жол бағыныңқы болып та орналасады: Терең ой, терең ғылым іздемейді, Өтірік пен өсекті жүндей сабап (I, 67). Кейде ыстық қан басып кетеді оны, Дөңбекшіген түндерде тыншыға алмай (I, 227). Шумақтың соңғы жолдарының синтаксистік құрылысында олардың сабақтас құрмалас болып байланысуынан, біздің есебіміз бойынша, Абайда сан (жиілігі) жағынан кем түспейтін құрылым – екі жолдың бір жай сөйлем болып келуі. Бұл – Абайда система. Мұндайда 3-жол 4-жолдағы сөйлемнің жай- ылма бір-ақ мүшесі болып құрастырылады. Ол мүше бастауыш та болуы мүмкін. Әрине, буын саны едәуір үлкен бір жолға бір ғана бастау- ышты орналастыру үшін ол көбінесе эпитет-анықтауыштармен (кейде бірыңғай) беріледі:
Оңғақ бұлдай былғайды, бір дым тисе (I, 38). 105 Осы жерде және әрі қарай мысалға келтірілген жолдар – шумақтың 3-4-тармақтары. 280 Өзі қысқа, өзі асау тентек өмір Арттағыға бір белгі қойса нетер? (II, 106). Немесе:
Жалғандықтан жасалған көңіл жүгі (I, 56), – деген сияқты күрделі конструкция да болып келеді. 3-жолы тұтас бір-ақ анықтауыш болып келген шумақтар да бар. Мұндайда ол анықтауыштар не бірыңғай (бірнешеу) бо- лады немесе есімше тұлғадан жасалған болады, ал есімшелер сөйлемнің қай мүшесінің қызметін атқарып тұрса да, етістіктік кейбір белгілерден айырылмайды, яғни оның алдында меңгерілген есімдердің (тұрлаусыз мүшелердің) қолданылуы жолды толтыруға кең мүмкіндік береді. Мысалы: Жүрегімді кескілеп сатып жүрген Арсыздарды досым деп неге аяймын? (II, 113), – дегенде 3-жол – 4-жолдағы арсыздарды деген толықтауыш- тың күрделі анықтауышы, оның қазық сөзі сатып жүрген деген есімше тұлғасы өзінің алдына бір толықтауышты
тармақты бір өзі алып тұр. Мұндай конструкцияларды құ- рауда Абайдың есімше, сын есім тәрізді тұлғаларды жиі субстантивтендіре беретіндігінің де әсері бар. Күрделі немесе бірыңғай бастауыш пен анықтауыштардың бір тармақ құрауы – қазақ поэзиясының синтаксисінде Абайдан бұрын да, соң да қолданылған тәсіл. Ал Абайда толықтауыш мүшені бір жолға орналастыру да едәуір жиі қолданылған. Бұл – Абайға дейінгі 11 буынды өлең синтаксисінде кемде-кем. Ілік жалғаулы анықтауыш пен меңгерілген толықтауыштар жеке бір жолға орналасқанда, оның келесі тармақпен синтаксистік жақындығы тіпті тығыз болады (екі жолдағы бір-біріне қатысты мүшелерді курсивпен көрсеттік): Арын сатқан мал үшін антұрғанның Айтқан сөзі құрысын, шыққан үні (I, 29). Іші – алтын, сырты – күміс сөз жақсысын Қазақтың келістірер қай баласы? (I, 66). Мұндай жағдайдағы бір жолға берілген тұрлаусыз мүше келесі жолдағы өзіне қатысты мүшеге жақын тұру тенденция-
281 сын ұстайды, сондықтан тұрлаусыз мүшенің өзі (не негізгі сөзі) мүмкіндігінше тармақтың соңына орналасады да оны меңгеріп тұрған мүше келесі жолдың бас жағында болады: Әншейін күн өткізбек әңгімені
Қадірін жақсы сөздің білер жанға Таппай айтпа оған да айтар кезді (I, 70). Көздің жасы, жүректің қаныменен Ерітуге болмайды ішкі мұзын (I, 173). Шумақтың 3-4-жолдарын бір жай сөйлем етіп құрастыру Абайдың әсіресе аударма өлеңдерінде молырақ. Мысалы, М.Ю.Лермонтовтан аударған «Альбомға» деген өлеңінің төрт шумағының да 3-4-жолдары бір-бір жай сөйлем болып келген. Соңғы екі жол тұтасып бір ғана жай сөйлем құрағанда, Абайда 1-2-жолдағы сияқты бір тармаққа бірыңғай мүшелерді бірөңкей орналастыратын сәттері де бар. Мысалы: Жасырмай, жастықпенен, нанғыштықпен Айтыпты шыншыл тілің бар іңкәрін (11, 80). Ер-тоқымы, атымен, қаруымен Ер шеркесті әкелген амалым бар (II, 115). Немесе 3-жол санамаланып келген бірыңғай мүшелер бола- ды да 4-жолдың басында жалпылауыш сөз тұрады: Құда-тамыр, дос-жарың, қатын-балаң – Олар да бір қалыпты бола алмай жүр (I, 34). Жақынның да, жардың да, асықтың да – Бәрінің де қызығын көріп білсек (II, 112). 11 буынды өлеңнің соңғы жолының синтаксистік тағы бір құрылысы – ол екеуінің салалас құрмалас жасап тұруы. Абай- да бұл да өнімді, бірақ оның жалғаулықты түрі жоққа жуық. Көбінесе екі жай сөйлем мағына іліктестігіне қарай ғана сала- ласады, сондықтан кейде параллель жеке сөйлемдерден ажы- рату да қиынға түседі. Дегенмен өлең табиғатының өзі 3-4-жолдарда параллель жеке сөйлемдерден гөрі, бір-бірімен тығызырақ байланысқан салалас бір сөйлем болуын қалайды. Өйткені әдетте алдыңғы 106 Бұл сөз Абай шығармаларының 1957 жылғы басылғанында әңгімеге түрінде берілген. 1909 жылғы басылуында әңгімені болып жазылған. Дұрысы да солай болу керек, өйткені әңгімені тыңдар едің болуға тиісті. 282 жолдарда фактіні констатациялау жиірек кездеседі де олар- да параллель сөйлемдердің келуі әлдеқайда заңды болады, ал соңғы тармақтар айтылмақ ойдың түйіні болады да ол ой әлдеқайда күрделі тұтас конструкциямен (құрмалас сөйлем немесе бір жайылма жай сөйлем) білдірілуді талап етеді. Сондықтан мағыналары іліктесіп жатқан тиянақты екі сөйлем (екі тармақ) көбінесе салалас құрмалас ретінде танылады. Мы- салы: Бай ұлына жалшы ұлы жалынышты, Ағып жүріп ойнатар көздің жасы (I, 72), – дегенде екі жай сөйлемнің екеуі де – баяндауыштары тиянақты жеке жай сөйлемдер, бірақ екеуі – параллель емес, бір-біріне іліктес, салалас құрмалас конструкцияның компоненттері. Бұларды байланыстырып тұрған және бір белгі – екі сөйлемнің бастауыштарының ортақтығы (жалшы ұлы). Дегенмен Абайдың 11 буынды шумақты өлеңдерінде соңғы тармақтардың жеке-жеке параллель сөйлем болып келетін сәттері жоқ емес. Бұл – көбінесе тұтас шумаққа жайылатын тәртіп. Яғни шумақтың төрт жолы мағына жағынан бір-біріне жақын төрт параллель сөйлем болып келеді: Жүрегіңнің түбіне терең бойла, Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла. Соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім. Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма (I, 223). Мұнда әр тармақ – автономиялық құрылыс. 1-ші және 4-жолдардың өзі – әрқайсысы екі жай сөйлемнен құралған са- лалас құрмаластар. Бұл төрт жолды бір құрмалас деуге болмай- ды, дегенмен төртеуі – бір субъектіге қазықталған, бір идеяны баяндайтын тұтас дүние. Сөйтіп, 11 буынды Абай шумақтарының 3-4-жолдары бір- бірімен негізінен төмендегіше байланысқан болып келеді: 1) екеуі бір құрмалас сөйлем құрайды, оның ішінде көбінесе сабақтас құрмалас болады, сан жағынан салалас құрмаластар да едәуір және оның жалғаулықсыз түрлері ғана кездеседі; 2) екеуі бір жай сөйлем болып келеді, ондайда көбінесе бір жолға күрделі бір ғана мүше немесе бірыңғай мүшелер орналаса- ды. Абайда бұл – жүйелі түрде актив қолданылған конструк- 283 ция; 3) параллель жеке сөйлемдер болып келеді, бұл сирек қолданылған және көбінесе тұтас шумақтың конструкциясына орай құрылған, яғни мұндайда тұтас төрт жолды шумақ төрт бөлек параллель сөйлем етіп берілген. Бұл үш құрылымның ішінде Абай өлеңдерінің синтаксисіне тән немесе сонда етек алғаны – 2-түрі. Өйткені біздің жинаған материалдарымызға қарағанда, әсіресе меңгерілген бір тұрлаусыз мүшені бір жолға орналастыру Абайға дейінгі 11 буыңды өлеңдерде (фольклор мұрасында да, жеке қаламгерлерде де) жоққа жуық. Ал Абайда бұл сан жағынан едәуір мол, демек, система. Сондай-ақ тұтас бір шумақты төрт бөлек автономиялы параллель сөйлем етіп құрастыру да – тек жазба әдебиеттің, әдейі қырнап-өңдеудің нәтижесі. * * * Сонымен, Абайда ең жиі қолданылған 4 тармақты 11 буын- ды шумақты құрап тұрған шарттардың бірі (ұйқас пен инто- нация тұтастығынан басқа) – ол синтаксистік тұтастық, атап айтқанда жолдардың көбінесе екі-екіден (1-2 және 3-4-ді) тұтас бір сөйлем болып келуі және мағына жағынан алғашқы екі жол мен соңғы екі жолдың өзара байланысып келуі. Бұл байланыс та синтаксистік және логикалық құралымы жағынан біркелкі емес. Көбінесе мағыналық байланыс байқалады, яғни шумақтағы ойдың объектісі біреу-ақ болады да шумаққа енген төрт тармақ синтаксистік тұтас единица болып шығады. Мы- салы:
Ақыл да, ашу да жоқ, күлкі де жоқ, Тулап, қайнап бір жүрек қылады әлек. Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, Ғылым сол үшеуінің жөнін білмек (I, 7). Мұнда формальдық бастауыш көп, ал логикалық ой – тұтас өлеңде айтылатын ақыл, қайрат, жүрек туралы, мұны соңғы тармақтағы үшеуі деген сөз де танытады. Демек, логикалық ой қазығының біреулігінен шумақтағы жолдар бір-бірімен «цементтеліп» шыққан. Ой тұтастығы арқылы шумақ жолда- рын синтаксистік бір единица етіп құрастыру Абайдың әсіресе портрет және суреттеу өлеңдерінде күшті сезіледі. Мысалы:
284 Жаздың көркі енеді жыл құсымен, Жайраңдасып жас күлер құрбысымен. Көрден жаңа тұрғандай кемпір мен шал Жалбаңдасар өзінің тұрғысымен (I, 122), – деген жолдардың барлығындағы сурет тек көктемге қатысты: жыл құсы да көктемде келіп, шығар жазға көрік береді, табиғаттың жаңғыруы (көктем) жастарды құрбысымен жай- раңдасып күлетін күйге жеткізеді, қазақ даласының қатты қысында үйде бүрісіп жатып шыққан, әл-қуаты кем кемпір- шалдың көрден тұрғандай қалқиып үйден шығар кезі де көктемде. Демек, үш бөлек бастауыш, баяндауыштары бар үш сөйлемді төрт жолдық бір шумаққа енген синтаксистік тұтастық етіп тұрған – логикалық ой бірлігі. Бұл сипат «Жазғытұры» тәрізді өлеңнің әрбір шумағында бар. Барлық шумақта да субъ- ект біреу – «жазғытұрғы уақыт, көктем». Әңгіме саудагердің жаңа бұлмен ауылға келуі, диханның жер жыртып егін егуі, малдың төлдеп, біреуінің екеу болуы туралы болып жатса, осы үш картинаны бір шумақта біріктіріп тұрған – көктем тура- лы идея, яғни үшеуі де тек көктемде болатын іс-әрекеттердің суреті. Сұлу қыз, сұлу аттың портретін берген өлеңдерінде сыртқы құралымы жағынан тіпті кейде әр тармақ бір-бір сөйлем болып келсе де, олардың бір шумақ құрап, синтаксистік тұтастыққа бірігуіне себепкер – негізгі ой (тақырып) бірлігі. Мыса- лы, «Білектей арқасында өрген бұрым» деген өлеңнің төрт шумағының тақырыбы біреу – «сұлу, тәтті қыз». Әдетте, Абайдың портрет және суреттеме шығармаларында әр тармақтың грамматикалық жағынан автономиялығы күшті болып келеді, яғни кейде әр жол жеке-жеке сөйлем болып құрылады: Кемпір-шал шуақ іздеп, бала шулар. Мал мазатсып, қуанып, аунап-қунар. Жыршы құстар әуеде өлең айтып, Қиқу салар көлдегі қаз бен қулар (І,123). Мұнда 5 дербес сөйлем бар, бес бөлек грамматикалық ба- стауыш бар, бірақ шумақтағы тұтастық өте берік. Мұнда синтаксистік жолмен тұтасудан гөрі, ортақ идея – логикалық 285 ой арқылы тұтасу басым. Тегі, Абайда түр мен мазмұнның органикалық тығыз байланыста болуында строфикалық өлеңдерінің синтаксистік құрылысының рөлі күшті. Шумақ (осыдан барып тұтас бір өлең) көбінесе бір идеяның, бір образдың, бір суреттің төңірегінде болады, сондықтан бұл шумаққа өзге идея, өзге тақырып қыстырылмайды, басы артық «таңбасы жоқ, ені жоқ бурыл тайлар» мен «сағасы өткел бермейтін терең сайларға» орын қалмайды. Сондықтан да ақын бір шумақты бір идеяға, кейде бір субъектіге қазықталған екі, кейде үш, кейде тіпті жалғыз немесе төрт-бес сөйлемнің шоғыры етіп береді. Абай екі-екіден топтасып келген төрт жолды бір синтаксистік тұтастық етіп жасауда тағы бір тәсілді жиі қолданады: алдыңғы жолдардағы бір мүшені соңғы екі жолдың бірінде есімдік арқылы қайталап береді. Мысалы: Кейде ойлайды жылауға қайғы-зарын, Тынышсыз күнде ойлаған дерттің бәрін. Кейде онысын жасырар жұрттан ұрлап, Кетірер деп мазақтап беттің арын (I, 227). Бұл шумақтың соңғы екі жолы мағына жағынан алдыңғы жолдарсыз дербес дүние бола алмайды: онысы деп тұрған- дардың немене екені алдыңғы жолдарсыз беймағлұм, сон- дықтан сыртқы құралымы жағынан үш жеке сөйлем болып келген бұл шумақ біз атаған тәсіл арқылы бір-бірінсіз «күн көре алмастай» болып жымдасқан. Абайда бұл тәсіл (есімдік арқылы алдыңғы жолдардағы объектіні қайталау) едәуір мол пайдаланылған. Сондай-ақ ұлы ақынның 4 жолдық шумақтарын біртұтас ететін амалдың тағы біреуі – субъект ортақтығы. Алашқа іші жау боп, сырты күлмек, Жақынын тіріде аңдып, өлсе өкірмек. Бір-екі жолы болған кісі көрсе, Құдай сүйіп жаратқан осы демек (I, 27), – деген төрт жолдың субъектісі біреу-ақ ол – «надан» (мұның өзі жасырынып тұр, оны алдыңғы шумақтан табамыз – Наданның сүйенгені көп пен дүрмек). 11 буынды 4 тармақты шумақтағы сөйлемдерді күрделі синтаксистік тұтастық етіп ұйымдастыруға ақын жоғарыда
286 көрсетілген амалдардан басқа, сөз немесе сөз тіркесін қайталап келтіру, морфологиялық тұлғалары бірдей ұйқастарды пайда- лану, бір модальдық реңк арқылы топтастыру тәрізді тәсілд- ерді де қолданған. Абайдың 11 буынды, төрт тармақты шумақтарының бір- тұтас синтаксистік единица болып құрылуына әсіресе оларды ақынның екі-екі жолдан жымдастырып біріктіруі үлкен рөл атқарады. Сөйтіп, Абай 11 буынды, 4 тармақты строфикалық (шу- мақты) өлең түрін актив қолданған. Бұл топқа ақынның бір шумақтан тұратындары мен поэмаларын қоса есептегенде, 84 шығармасы жатады. Олардың ішінде төл өлеңдері – 54, төл по- эмасы – 3, аударма өлеңдері – 24, аударма поэмасы – 1. Бұл топқа алғашқы төрт жолы бір шумақ болып келіп, әрі қарай екі-екі жолдан ұйқасып кететін өлеңдерін қоспаймыз. Демек, ақын қазақ поэзиясында өзіне дейін орын тепкен өлең фор- масын мол пайдаланып, оның строфикалық (шумақты) түрін дамытқан. Аударма шығармаларында 11 буынды өлеңнің шумақты түрін басым қолданғаны көзге түседі. Тұпнұсқада өзгеше өлшемде келетін шумақтарды да Абай дәлме-дәл аудар- са да, еркін аударса да, 11 буынды, 4 тармақты шумақтармен береді. Крылов мысалдарының біразы 11 буынды шумақты өлеңмен аударылған. Аударма шығармаларының әзірге бізге мәлімінің жалпы саны 55 болса («Қарға мен түлкі» мысалының Алтынсарин вариантын қоспағанда), оның тең жартысы (27- сі) 11 буынды, 4 тармақты шумақтармен жазылған. Соған қарағанда, Абай шумақты синтаксистік күрделі тұтастық етіп ұйымдастырып, белгілі бір айтпақ ойды беруде қолайлы 11 бу- ынды 4 жолды өлең түрін қалаған. Және әр шумақты шашып- бөлмей синтаксистік біртұтас дүние етіп құру принципін берік ұстаған деп табамыз (әрине, мұны Абай теория жүзінде осы- лайша танып-біліп, әдейі істемегені түсінікті). * * *
Абайдың шумақты өлеңдерінің тобына біз талдап өткен кәнігі 11 буынды, 4 тармақтыдан өзге түрлері де жататындығы аян. Олардың кейбіреулерін Абайдың өзі енгізген. Сондықтан
287 бұлардың синтаксистік оформлениесінде де Абайдың ал- дында үлгі-схема болған емес, демек, тың. Енді осылардың синтаксистік құрылысын талдайық. Ең алдымен, Абайдың 11 буынды, 4 тармақтыдан өзге строфикалық өлеңдері буын саны жағынан да, тармақ саны жағынан да бірнеше түрлі болып келеді. Олар – 4, 6, 7, 8, 9 тармақтылар. Біздің байқауымызша, Абайда екі бөліктен тұратын 14 тармақты шумақтар да бар. Ол – «Сен мені не етесің?» деп басталатын өлеңі. Мұнда 7-тармақ пен 14-тармақ ұйқас құрайды. Сонда әрбір 14 жол ұйқас суретіне қарай бір шумақ болып шығады. Абай аса көп тармақты өлең түрін жиі қолданбағанмен, бірнеше рет байқап көрген. Мысалы, «Қатыны мен Масақбай» («Сырмақ қып астына») деген өлеңі – 14 тармақтан құралған екі шумақты шығарма (1957 жылғы басылуында да солай графикаланған). Мұнда да екі симметриялық бөліктен тұратын 14 жолды бір шумақ етіп тұрған 7-нші және 14-інші жолдардың өзара ұйқасы (мағыналық, синтаксистік тұтастықты былай қойғанда): келтірді – өлтірді; боқтады – тоқтады. Дегенмен Абайдың ең жиі қолданған түрлері – алты тармақ (алты аяқ) пен сегіз тармақ (сегіз аяқ). 7 және 9 тармақты өлеңдері де онша көп емес. Абайдың әр алуан мөлшердегі, әр алуан тармақталған шу- мақтарының синтаксистік құрылымына олардың сол буын саны мен тармақ санының тікелей қатысы бар. Осылардың әрқайсысын жеке-жеке талдалық. Ең алдымен төрт тармақ- тыларды қарастырайық. Бұлар буын саны жағынан 6, 7, 8 және 7-8 буын аралас болып құрылған. 6 буынды, 4 тармақты шумақтарда ең азы екі тармақ бір синтаксистік құрылым (мүше немесе сөйлем) болып келеді, өйткені мұнда буын санының әлдеқайда аздығы жеке бір тармақты 11 буындыдағыдай дербес синтаксистік единица етіп құруға келе бермейді. Мысалы: Жылайын, жырлайын, Ағызып көз майын. Айтуға келгенде, Қалқаға сөз дайын (І,137). 288 Құр айғай бақырған Құлаққа ән бе екен? Өнерсіз шатылған Кісіге сән бе екен? (I, 215). Бұларда шумақ екі сөйлемнен құрылған. Әр сөйлемді жасауға екі тармақтан қатынасқан. Ал Абай поэзиясында алты буынды тармақтың бір өзі жеке сөйлем немесе бірыңғай мүше болып келетін сәттері бар. Сөз жоқ, мұндайда сөйлем мүлде шағын болады да көбінесе жалаң сөйлем конструкциясы ғана беріледі: Қайғың – қыс, жүзің – жаз, Боламын көрсем мәз,– дегенде екі жолда тіпті үш сөйлем бар, бірақ оларда анықта- уыш, толықтауыш сияқты тұрлаусыз мүшелерге орын тимеген, сөйлемдер жалаң. 6 буынды төрт тармақты шумақтардың көпшілігінде ал- дыңғы екі жол бірыңғай параллельдер болып келеді: Сенсің – жан ләззаты, Сенсің – тән шәрбаты... Көзімнің қарасы, Көңлімнің санасы... Тегі, өлең тармағындағы буын санының аздығы парал- лельдердің болуына ең қолайлы жағдай болып табылады, ал параллельдер – өлең динамикасын, ақынның айтпақ ойын берудегі стилін өзгеше етіп беретін дүниелер. «Көзімнің қарасы» өлеңінің көп шумақтарының алдыңғы екі жолы – па- раллель конструкциялар, олар не қаратпа, не бастама, не арнау, не суреттеу сияқты «кіріспе» болып келеді, ақынның негізгі ойы алдыңғы «кіріспемен» мағына жағынан жымдаса келіп, соңғы екі тармақта беріледі: Көзімнің қарасы, Көңлімнің санасы, – деген параллель – арнау, ақынның айтпақ ойы – сол «көзінің қарасы мен көңлінің санасына» арналған «ішінде бітпейтін ғашықтың жарасы». 6 буынды өлеңдердің синтаксисінде байқалатын және бір ерекшелік – инверсияның жиірек қолданылуы. Сөйлемді 289 мейлінше шағын етіп құрастыру үшін оның ішіндегі сөздердің орнын әлдеқайда еркіндеу ұстау қажеттігі туады. Сондықтан алты аяқ өлеңдерде: Мен сәлем жазамын Қарағым қалқама. Қайғыңнан азамын, Барушы айта ма? (I, 216) – тәрізді инверсиялар еркін қолданылады. Бұларда шумақ жол- дарын бір-бірімен цементтеп тұрған да – осы инверсия. Әрбір екі жолда – «төңкеріліп» келген бір сөйлем: Күн бойы күтемін, (басыңқы). Келер деп хабарың (бағыныңқы). Мұндай инверсиялар алдыңғы екі жолда да, соңғы екі жолда да ұшыраса береді. Мысалы, «Мен сәлем жазамын» деген өлеңнің алдыңғы тармақтары инверсиялы конструк- ция болса, «Көзімнің қарасында» көбінесе соңғы екі тармақ инверсияланған: Бітпейді ішімде Ғашықтың жарасы... Жөндеп те айтпадым, Жүрегім лүпілдеп... Инверсияның ең күшті қолданылған жері – «Болды да пар- тия» деп басталатын шығарма. Мұнда шумақ бастан-аяқ қатаң түрде екіге бөлінген симметриялық конструкциядан тұрады. Негізгі ой осы конструкциялардың басында (1-жолында) берілгендіктен, амалсыздан инверсия жасалған:
Жасың мен кәріңді. Жоқтамай ұмыттым Ақыл мен нәріңді (I, 220). Мұнда сөйлемнің негізі (бастауыш, баяндауышы) – екіге бөлінген шумақтың әр бөлігінің 1-жолында, 2-жолдар сол сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері (жасың мен кәріңді, ақыл мен
6 буындық төрт жолды бір шумақтың синтаксистік құры- лысы жағынан тең екі бөлікке бөлініп тұруына ұйқас та себеп болып тұр. Мұндағы абаб түріндегі шалыс ұйқастың әрбір аб 290 тармағы көбіне-көп бір синтаксистік единица болып келеді. Ал ааба суретімен берілген «Көзімнің қарасында», жоғарыда айттық, алғашқы екі тармақ көбінесе параллельдер де соңғы екеуі соған іліктескен негізгі ойға арналған. Сөйтіп, 6 буынды 4 тармақты шумақтың синтаксистік бірлігі әлдеқайда берік, өйткені мұнда көбінесе буын санының аздығынан әр екі жол бір единица құруға мәжбүр және олар екі-екіден тағы жұптасып, шумақ құру қабілетіне ие. Ал шумақ негізінен бір күрделі синтаксистік тұтастық болып шығады. Ондағы тармақтарды біріктіретін мағына тұтастығы болады, яғни алғашқы екі тармақ соңғы екеуінде айтылатын ойға не бастама (арнау, қаратпа т.т.), не анықтама (мысалы «Көзімнің қарасында») болып келеді де, төрт жол тұтас дүние болып шығады. Немесе бір шумақтағы екі сөйлемнің бір-бірімен мағыналық іліктестігі күшті болады (мысалы, «Мен сәлем жазамын» өлеңінде). Сондай-ақ төрт жолдың әрбір екеуі
біртұтас дүние құрайды. 6 буынды 4 жолды шумақтардың біртұтас единица болып құрылуында ақын инверсия тәсілін де қолданған (мысалы, «Болды да партия» өлеңінде). Сөйлемдер ықшам; көбінесе жалаң немесе үш мүшелі ғана жайылма; ішіндегі сөз тәртіптері қатаң қаратпа, қыстырма тәрізді оқшау элементтер өте сирек, бірыңғай мүшелер болса, олар да сан жағынан екіден аспайды және бір ғана тармаққа орналасады: Өсекке салмаңдар Ойымды, жарымды (I, 220). Жылайын, жырлайын, Ағызып көз майын (I, 137). Қызарып, сұрланып, Лүпілдеп жүрегі (І, 135). Абайдың төрт тармақты шумақты өлеңдерінің келесі то- бына 7-8 буынды түрі жатады. Бұлардың өзі екі түрлі: көп шумақтары бірөңкей 7 немесе 8 буынды түрлері мен 7-8 ара- лас буынды түрлері. Соңғы (7-8 аралас) топтағы өлеңдердің барлығы да абаб суретті шалыс ұйқаспен жазылған. Олардың синтаксисі де осыған тікелей байланысты құрылған. Әдетте, аб 291 суретті тармақтар синтаксистік дербес бір құрылым (единица) болады: 1) Желсіз түнде жарық ай – а Сәулесі суда дірілдеп, – б 2) Ауылдың жаны – терең сай, – а Тасыған өзен күрілдеп (I, 77). – б Мұндайда шумақ екі-екі жолдан өзара өте берік жымдасқан болады, өйткені екеуі – әрдайым дерлік бір сөйлем, көбінесе жай сөйлем болып келеді: 1) Қалыңдық құшып, сүюге Күйеуіне ынтызар. Дайындалған ойы бар (I, 126), Бір шумақтағы екі пардың өзара байланысына келсек, көбінесе мағына мен ұйқас бірлігі ғана байқалады. Мұндағы мағына бірлігі идея жағынан бір-бірімен ұштасқан екі сөй- лемнің көбінесе параллель құрауында танылады. Мысалы: Бала болдың, жас болдың – Жалғандыққа ермедің. Төре болдың, бас болдың – Көкірегіңді кермедің (I, 184), – деген жолдардағы екі сөйлем (әрі екі жол) – бір-біріне барлық жағынан параллель түскен конструкциялар, бірақ екеуі бір субъектіге қазықталған: әңгіме – Әбдірахман туралы. Әрине, Абайдың 7-8 буынды, 4 тармақты абаб ұйқасты өлеңдерінің бәрі түгелімен параллель парлардан тұрмайтыны мәлім.
Параллель құрмайтын шумақтар синтаксистік құрылысы мен мазмұны жағынан екі түрлі болып келген парлардан құрылады. Бірақ мұнда да синтаксистік тұтастық белгілі бір амалдармен жүзеге асып тұрады. Мысалы: Жиырма жеті жасында. Әбдірахман көз жұмды. Сәулең болса басыңда, Кімді көрдің бұл сынды? (I, 182) – дегенде соңғы пардың (екі жолдың) алдыңғымен мағыналық байланысы бұл сынды деген сөздердің қатынасуы арқылы беріліп тұр.
292 Абай 7-8 буынды 4 тармақтан құрылған шумақты өлең түрін мол (жиі) пайдаланған. Төл шығармаларында, біздің есебімізше, 19 өлеңі, аудармасында 16 өлеңі осы топқа кіреді. Бір көңіл аударатын нәрсе – ақынның 7-8 буынды шумақтары негізінен дерлік абаб суретті шалыс ұйқаспен берілген. Бұл типтес өлеңдердің тек төртеуі ғана ааба ұйқасымен құрастырылған, ал біреуі («Шегіртке мен құмырсқа») абвб ұйқасымен жазылған 107
. Сөйтіп, 7-8буынды 4 жолды шумақпен жазылған 40 өлеңнің 35-і шалыс ұйқаспен келуі бұлардың синтаксистік құрылымын белгілеген: аб пары бір единица (көбінесе сөйлем) болып келеді де, ол шумақтың келесі аб па- рына не параллель түседі, не екеуі мазмұны іліктес сөйлемдер болып шығады. Бұларда шумақ тұтастығын жасайтындар: 1) төрт жолдың бір субъектіге қазықталуы. Мысалы: Мәз болады болысың Арқаға ұлық қаққанға. Шелтірейтіп орысың Шенді-шекпен жапқанға (I, 84), – дегенде субъект біреу – болыс. 2) Бір пардың (3-4-жолдардың) екінші пармен есімдік не- месе басқа сөздер арқылы іліктесуі: Шыны ғашық жар болса, Неге өлдім деп налымас. Онда екеуі кез келсе, Бірін бірі танымас (І,126). Мұндағы екеуі – алдыңғы парда айтылған ғашықтар. 107
Шағын буынды 4 тармақты шумақтардан құрылған өлеңдердің ішінде тағы біреуі абвб ұйқасымен келген, ол да – аударма мысал өлең («Жарлы бай»). Бұл – таза 7 буынды өлең. Сірә, біздіңше, абвб ұйқасы өлең синтаксисін қара сөзбен сөйлеу нормасына жуықтататын тәрізді. Мысалы, Сен мына бір ішінде Ділдасы бар дорбаны ал. Бірін алсаң және бір Ділда дайын, қолың сал (II, 125), – деген жолдар проза тәртібіне жақын құрылған, мұнда қазақ өлеңінде көп кездеспейтін тасымал да бар: Бірін алсаң және бір Ділда дайын, || қолың сал. Ішінде диалогтары бар, өзі күнделікті өмірді суреттейтін мысал өлеңдерді сөйлеу нормасына жуықтатып беруді ақын интуициясы дәл сезгенге ұқсайды. 293 Қорқытпайды қар мен мұз, Өзге нәрсе қорқытты. Ойсыз, доссыз, бақытсыз Жыбырлақпен өмір өтті (ІІ, 96).
рында ашып көрсетілу арқылы бұл екі пар бір шумақ құрып тұр. 3) Тәуелдік жалғаулы сөздер арқылы шумақ ішіндегі сөйлемдер синтаксистік тұтастық құрайды. Бұл тәсіл 7-8 буынды шумақтарда өте актив қолданылған. Мысалы, Әбдірахманға арналған өлеңінде: Талаптың мініп тұлпарын Тас қияға өрледің. Бір ғылым еді іңкәрің, Әр қиынға сермедің (I, 184), – деген шумақты тұтас дүние етіп тұрған – екінші компоненттегі іңкәрің деп тәуелдеулі тұлғада берілген сөз арқылы оның алдыңғы компонентпен іліктесуі. Шумақтың синтаксистік тұтастығын құрайтын және бір тәсіл бар, ол – 1-тармақта айтылған ой қазығына қалған тар- мақтардың тәуелді (байланысты) етіп берілуі: Жастықтың оты, қайдасың? Бұл – бірінші тармақ, негізгі ой. Қалған жолдар: Жүректі түртіп қозғамай, Ғылымның біліп пайдасын, Дүниенің көркін болжамай. Бұлар – жастық отының іс-әрекет амалдарын білдіретін, синтаксистік құрылымы жағынан бірінші басыңқы сөйлемге тәуелді бағыныңқы сөйлемдер. Демек, төрт жол – бір-ақ сөйлем, субъект – біреу (жастықтың оты), грамматикалық бастауыш та – біреу (сен), ой да – тұтас, біреу. Абайда бұл тәсіл де едәуір мол қолданылған. Әрине, Абайдың 7-8 буынды төрт жолды шумақтарының күллісі жоғарғы көрсетілгендегідей әр алуан тәсілдермен жым- дасқан біртұтас күрделі синтаксистік единица болып келмейді. Сыртқы құралымы (ұйқасы, тармақ саны) жағынан бір шумақ болып тұрғанмен, мағынасы және синтаксисі жағынан екі
294 бөлек (әрбір аб тармағы) дүние болып келетін өлеңдер де жоқ емес. Мысалы, «Құрсаған бұлт ашылмай» 108
өлеңінің 4 шумағы да осындай екі-екі автономиядан тұрады. Бірінші шумақтың алғашқы екі тармағы «құрсаған бұлт пен аспанның жүзі» жайында болса, екінші пары – «үрпейген жүрек пен талапты көңіл» жайында. Шумақ ішіндегі екі парды біріктіріп тұрған еш нәрсе жоқ тәрізді. Не мағыналық тұтастық, не байланы- стырушы формальдық элемент жоқ (әрине, мүлде ешқандай байланыс, іліктестік жоқ деуге болмайды, жалпы идеясы, философиялық толғану стилі жағынан тұтастық сипаты байқалады). Бірақ Абайда мұндай өлеңдер кемде-кем. Сірә, Абай шумақ тұтастығын қатаң сақтау принципін ұстаған. Абайдың бірқатар төрт тармақты өлеңдері – бірөңкей 7 не- месе бірөңкей 8 буыннан құрылғандар. Бұлар сан жағынан көп емес. Таза 7 буындылардың көпшілігі («Білімдіден шыққан сөз», «Айттым сәлем, қаламқас», «Қиыстырып мақтайсыз», «Сұлу аттың көркі – жал» деген өлеңдер) ааба ұйқасымен жазылған, синтаксистік құрылысы да соған орай абаб ұйқастылардан өзгешелеу болып келеді. Мұнда алғашқы екі тармақ көбінесе параллель конструкциялар болады да соңғы екеуі тұтас бір сөйлем болады. Ал параллельдің өзі жеке сөйдемдер болғанда, 11 буындағыдай емес, көбінесе келте сөйлемдер болып келеді немесе 1-2-жолға бірыңғай сөйлем мүшелері орналасады. Мы- салы: Қайғың болар шермен тең,// Қара көңлім жермен тең (I, 105). Өлең жазған тырбанып,// Ән үйренген ырғалып (I, 106). 108
Бұл өлең Абай кітаптарында және Мүрсейіт дәптерінде (1905 жылғыда) «Жақсылық ұзақ тұрмайды» деген өлеңнің жалғасы ретінде берілген (1957 жылғы басылымның 156-бетін қараңыз). Мазмұны жағынан да, өлеңдік құралымы жағынан да, біздіңше, бұлар – екі бөлек дүниелер. Екеуі де 7-8 буынды болғанмен, алғашқысы («Жақсылық ұзақ тұрмайды») – ааба ұйқасымен басталып, әрі қарай – жол аралап
себепкер болған нәрсе мазмұндарындағы ұқсастық болар: екеуінде де уайым-қайғы сөз болады. Бірақ бір идеяны бірнеше өлеңінде жырлау Абай үшін, жалпы қаламгер үшін – жат нәрсе емес. Сондықтан өлеңдердің құрылысына қарап, екеуін екі өлең деп табамыз.
295 Көзім жатқа қарамас,// Жат та маған жарамас (I, 103). Сонымен қатар аа ұйқасымен келген алғашқы екі тармақтың параллель емес бір сөйлем болып келу құбылысы 7 буынды шумақта 11 буындыдан гөрі жиілеу: Білімдіден шыққан сөз Талаптыға болсын кез (I, 86). Сұлу қыз бен я батыр Болмаған соң, Тәңір алғыр (I, 86). Бір-бірімен осылайша не параллель құрап, не бір сөйлем бо- лып, тығыз байланысқан алдыңғы екі тармақ соңғы екеуімен іліктесіп келіп, синтаксистік біртұтастық құрайды. Ол іліктестік, өзгелердегі сияқты, тәуелдік жалғаулы сөздер мен есімдіктер арқылы, ортақ субъект арқылы, ортақ сөздер т.б. арқылы жүзеге асырылған. Таза 8 буынды өлеңдер төрт тармақты шумақ құрғанда, әрдайым дерлік абаб ұйқасымен келгендіктен, синтаксистік құрылысы осы типтегі 7-8 аралас буынымен бірдей берілген. Міне, Абайдың төрт тармақты шумақтарының синтаксистік құрылысы – осындай. * * *
6 тармақты шумақ мөлшерімен Абай 10 шығармасын жазған. Оның ішінде біреуі ғана бір шумақтан тұрады, бірақ ұйқас суретіне қарап 6 тармақты деп есептейміз. Бұл – Абайдың Лермонтовтан аудармасы («Ғашықтық іздеп тантыма»). Абай Лермонтовтың «И скучно, и грустно» деген шығармасының екі шумағын екі түрлі етіп аударып көрген. «Әм жабықтым, әм жалықтым» деп басталатын шумақ, біздіңше, 8 тармақпен берілген (кітапта 6 тармақ – II, 71). Суреті – аабвггбв. Ұйқас суретіне қарап оны біз былайша жазар (графикалар) едік: Әм жабықтым, Әм жалықтым. Сүйеу болар қай жігіт Көңілден кеткен соң тыным? Әм сүйіндім, Әм түңілдім.
296 Үнемі неткен үміт, Өткен соң бар жақсы жылым? Ал осы өлеңнің екінші шумағын Абай 6 тармақпен аударып көрген, суреті – абабвв: Ғашықтық іздеп тантыма, Аз күн әуре, несі іс? Өзіңнің қара артыңа, Өткен өмір – бейне түс. Өлгенше болар бар ма дос? – Қуаныш, қайғы – бәрі бос. Соңғы аударманы 6 тармақты шумақ түріне жатқызуға оның композициясы да дәлел болады: соңғы екі тармақ алдыңғылар- да айтылған негізгі ойдың қорытындысы ретінде берілген. Абайдағы 6 тармақты шумақтар тармақ саны жағынан бірдей болғанмен, синтаксистік құрылысы мен буын саны жағынан әртүрлі. Олардың ішінде ең көбі – ұйқас суреті аабввб болып келетіндері. Бұлардағы буын өлшемі көбінде – 447 447, біреуінде – 557 558, тағы біреуінде – 447 443. Бұл шумақтардағы синтаксистік құрылым да ұйқас суреті мен буын өлшеміне тікелей қатысты. Мүмкін, алты шумақты өлеңдердің екеуін («Кешегі Оспан», «Бойы бұлғаң») ұйқас суретіне қарап жеті тармақты етіп беруге де болар ма еді: бұларда соңғы тармақтың бір бөлігі алдыңғы тармақпен ұйқасып келеді. Сондықтан оны да бір тармақ етіп, ең соңғы үш буынды сөзді 7-тармақ етіп графикалауға болар ма еді: Кешегі Оспан – Бір бөлек жан, Үйі – базар, түзі – той. Ақша, нәрсе Ала берсе, Ат та мінсе, Көнді ғой. Кітапта: «Ат та мінсе, көнді ғой» (1,151) түрінде бір тармақ етіп таңбаланған. Мұның да себебі жоқ емес, өйткені көнді ғой деген тіркес синтаксистік жағынан өз алдына автономия құра алмайды, ол – алдындағы тармақтардың органикалық бөлігі 297 (бірақ сөйлемнің жеке бір-екі сөзін бір тармақ етіп шығару – Абай тәжірибесінде жоқ нәрсе емес, мысалы, «Ем таба алмай» өлеңін қараңыз). Біз қалай етіп тармақтасақ та (6 немесе 7), оның синтаксистік құрылысы өзгермейді. Бұл шумақтар екіге бөлініп тұрады: алдыңғы үш тармақ бір единица (көбінесе бір сөйлем), соңғы үшеуі – бір сөйлем. Бірінші бөліктің аа ұйқасты алғашқы екі жолы әрдайым дерлік параллель конструкциялар болып келеді: «Ала бер»-ден, «Келе көр»-ден... Жауға мылтық, Досқа ынтық... Жұрт тынымсыз, Бәрі ұғымсыз... Әз тұтуға, Сыйласуға... т.т. Осылайша мағына жағынан да, морфологиялық тұлғалануы жағынан да тепе-тең параллельдер болып келген екі тармақ сөйлем ретінде аяқталмай, үшінші тармақпен ұласады да белгілі бір синтаксистік единица (сөйлем) құрайды: «Ала бер»-ден, «Келе көр»-ден Бір күн басын бұрды ма? Ал қалған үш жол өз ішінен тағы екіге бөлінеді: 4-5-жолдар мен 6-жолдың төрт буынды бөлігі көбінесе өзара тағы парал- лельдер түзейді: Сырты абыз бар, Желқабыз бар, Алты ауыз бар... Осы үш параллель үш буынды соңғы сөзбен ұласып, синтаксистік бір единица түзейді: Алты ауыз бар – өзге жоқ. Сонда соңғы бөлік көбінесе бірыңғай мүшелері бар бір ғана сөйлем болып шығады. Ал шумақ ішіндегі осы екі бөлік өзара тағы берік жымдасып, біртұтас синтаксистік единица құрайды. Кейде тіпті алты жол тұтасымен бір сөйлем болып келеді:
298 Бойы бұлғаң, Сөзі жылмаң Кімді көрсем, мен сонан Бетті бастым, Қатты састым, Тұра қаштым жалма-жан (I, 154). Кейде шумақ екі сөйлем болып келеді де ол сөйлемдер өзара іліктесіп, тұтас дүние құрайды: Ақы берген, Айтса көнген Тыныштық іздер елде жоқ. Аққа тартқан, Жөнге қайтқан Ақыл айтқан бенде жоқ (I, 155). Мұнда бір-біріне параллель екі сөйлем әрі мазмұн сәйкестігі арқылы, әрі құрылыс сәйкестігі арқылы бір-бірімен байланы- сып, бір шумаққа сыйғызған синтаксистік күрделі бір тұтастық жасап тұр. Сөйтіп, аабввб суретті 6 тармақты шумақтың синтаксистік құрылымы әуелі екі топқа бөлінеді, оны жүзеге асыратын – 3-6-жолдардың өзара ұйқасы, онан соң әр бөлік өз ішінен параллельдер құрайды, оны да жүзеге асыратын – қатар келген аа, вв ұйқастары, сонан соң екі топ (бөлік) біртұтас дүние – синтаксистік тұтастық – жасайды. Бұл – қатаң сақталған тәртіп. Алты тармақты өлеңдер ішінде жоғарғы екі өлеңге ұйқас суреті жағынан өте ұқсас бір шығарма – «Ем таба алмай» өлеңі. Айырмасы – мұнда соңғы тармақ үш буынды (егер «Кешегі Оспан» дегеннің кітаптағы тәртібімен таңбаласақ; «Ем таба алмай» 5 тармақпен берілер еді). Жас теректің Жапырағы
Жамырайды, соқса жел. Түсті мойын, Толды қойын, Ақты сел (I, 115). Мұнда да шумақ екіге бөлінеді: алғашқы үш тармақ – бір сөйлем, соңғы үшеуі – бір сөйлем. Кейде аа және вв ұйқасты жолдар өзара параллель конструкциялар болып келеді:
299 Босқа ұялып, Текке именіп... Сырласа алмай, Сөз аша алмай... Бірақ «Кешегі Оспан» типтес өлеңдегі шумақ пен «Ем таба алмай»-дағы шумақтың синтаксисіндегі басты айырмашылық: алдыңғыда ең соңғы сөз – алдыңғы тармақтардағы айтылған ойдың түйіні, яғни мұнда басыңқылық, дербестік сипаты күшті:
Ұрла, қарла, Жұртты шарла, Ойла, барла – не болар (І,152). Ал «Ем таба алмай»-дағы соңғы сөзде мұндай сипат жоқ, ол – алдыңғы тармақтардың жалғасы ғана: бетті бастым, тұра қаштым жалма-жан; жай жатпағым, тыныш таппағым күш бо- лып т.т. Бұл өлеңде өзгелерге қарағанда инверсия мен тасымал әлдеқайда жиі кездеседі: Босқа ұялып, Текке именіп. Кімді көрсем, // мен сонан Бетті бастым Тұра қаштым Жалма-жан, – дегенде тасымал да (3-тармақта), инверсия да (тұра қаштым
нылған: шумақ соңына келтірілген соңғы тармақ инверсиялан- ған сөйлем мүшесі болып келеді. «Бай сейілді», «Буынсыз тілің» сияқты өлеңдер де ұйқас суреті жағынан аабввб болып, жоғарғы талдағандармен бірдей түседі, бірақ олардың синтаксистік құрылысында сәл өзгешелік бар. Бұлардың шумағы ааб – ввб болып екі тепе-тең бөлікке бөлінеді, олар өзара көбінесе синтаксистік параллельдер бо- лып келеді: 1) Өзі ұлыққа Қадір жоққа Қарамай өз халқына. 300 2) Сөз қатырмай, Жөнді айырмай Жұртқа шабар талпына (І,113). Сөйтіп, үш тармақтан бір сөйлем құрылып отырады. Әр бөліктің бір-бірімен байланысы көбінесе мағына жағынан ғана жүзеге асырылған. Әр бөліктің алдыңғы екі тармағы көбінесе параллельдер болады: Буынсыз тілің, Буулы сөзің... Елде – сияз, Ойда – ояз... Жасы – құрбы, Жаны – тұрғы... Алты тармақты өлеңнің тағы бір түрі абабвв суретті жалғыз шумақтан тұратын аударма өлең («Ғашытық іздеп тантыма») екенін жоғарыда талдадық. Бұл да – бір синтаксистік тұтастық: алғашқы төрт жол – баяндау, соңғы екеуі – соның түйіні: Ғашықтық іздеп тантыма, Аз күн әуре, несі іс? Өзіңнің қара артыңа, Өткен өмір – бейне түс. Өлгенше болар бар ма дос? Қуаныш, қайғы – бәрі бос. Абайдың алты тармақты өлеңдерінің ішінде буын саны жағынан алдыңғылардан мүлде бөлек келген дүние – «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін» деген 11 буынды өлеңі. Әдетте, қазақ әдебиетінде, Абайдың өзінде де бұл өлшемді өлең 4 тармақтан шумақталады. 6 тармақпен келген бұл бір өлең Абайда аабава ұйқасымен берілген. Синтаксистік құрылысы жағынан 11 буынды ааба суретті өлеңдерімен бірдей. Тек жалғастырылған 5-6-жолдардың екеуі қосылып, бір сөйлем құрайды да ол мазмұны жағынан алдыңғы төрт жолда айтылған ойдың қорытындысы (тұжырымы) болып шығады. Мысалы, 1-шумақтың: Бұл сөзді тасыр ұқпас, талапты ұғар, Көңлінің көзі ашық, сергегі үшін (I, 96), – деген соңғы тармақтары алдыңғы төртеуіндегі ақынның өлеңді не үшін, кім үшін жазатын өз сырын баяндаса, соңғы жолдарда
301 сол жазылған өлеңді қандай адамның ұғар қабілеті барын түйеді. Тегі, Абай шығармаларында шумақтың констатация (баяндау) мен тұжырым болып екіге бөлініп келуі едәуір кездеседі. Және бұл тәсілді ақын әр алуан тармақты (мысалы, «Сегіз аяқ»), әр алуан буынды өлеңдерінде қолданады. Мысалы, соңғы жол- дары тұжырым болып келетін 6 тармақты өлеңдердің ішінде «Мен жазбаймын...» деген шығармасы 11 буынды болса, дәл осындай сипат аралас буынды болып келетін «Қор болды жа- ным» өлеңінде де бар. Мұнда ұйқас суреті – абабвв: Сайрай бер, тілім, Сарғайған соң бұл дерттен. Бүгілді белім, Жар тайған соң әр серттен. Қамырықты көңіл, Қайтсе болар жеңіл? (I, 99). Тіпті бұлардағы соңғы тармақтарды тұжырым деген- нен гөрі салдар деуге де болады. Алдыңғы жолдарда се- беп айтылған, соңғы екеуінде осының салдары баяндалады: көңілдің қамырығуы – дерттен сарғайып, жары сөзден тай- ып, белі бүгілуінен. Мұндай тұжырым-салдармен бітетін шумақтар үшін қажетті шарт көбінесе соңғы екі жолдың өзара ұйқасып, өзгелерден оқшау берілуі (біз талдаған аабввб ұйқасты өлеңдерде бұл жоқ). Әрине, бұл – қатаң шарт емес, соңғы екі шумағы өзара ұйқасып келген 6 тармақты өлеңдердің ішінде түгел шумақ бір ғана ой (бір ғана сөйлем) болатын да кездері бар. Мысалы, «Қуаты оттай бұрқырап» деген өлең шумағының алдыңғы төрт жолы күрделі, бірыңғай анықтауыш немесе анықтағыш сөйлемдер болып келеді де соңғы екі жолы солардың түйіні іспетті негізгі ой болады: Қуаты оттай бұрқырап, Уәзінге өлшеп тізілген. Жаңбырлы жайдай сырқырап, Көк бұлттан үзілген Қайран тіл, қайран сөз – Наданға қадірсіз (I, 221). Мұнда алдыңғы жолдар – 5-жолдағы тіл дегеннің анық- тамасы (қандай тіл?), соңғы екі жол «осындай, осындай тілдің наданға қадірі жоқ» – деген негізгі ойды білдіреді.
302 14 тармақты «Сен мені не етесің?» өлеңінің синтаксистік құрылысы айрықша талдауға тұрарлық өте қызық. Жалпы тармақ саны 14 болғанмен, бұл өз ішінен жеті-жеті тармақтан екіге бөлінеді. Бұл шығарманың буын саны мен ұйқасу суреті де өте күрделі: 1. Сен мені не етесің – а – 6 буын 2. Мені тастап, – б – 4 буын 3. Өнер бастап – б – 4 буын 4. Жайыңа – в – 3 буын 5. Және алдап, – г – 4 буын 6. Арбап
– г – 2 буын 7. Өз бетіңмен сен кетесің. – а – 7 буын 8. Неге әуре етесің – а – 6 буын 9. Қосылыспай, – д – 4 буын 10. Басылыспай, – д – 4 буын 11. Байыңа – в – 3 буын 12. Және жаттан – г – 4 буын 13. Бай тап, – г – 2 буын 14. Өмір бойы қор өтесің – а – 7 буын Осыншама көп тармақ құрай тұра, бұл шумақ небары екі- ақ сөйлемді қамтиды: әрбір жеті жол – мүшелері инверсия- ланып берілген тұтас бір күрделі сөйлем, қара сөзбен берсек: «Сен мені не етесің [не етейін деп едің], мені тастап, өнер бастап және алдап-арбап өз бетіңмен жайыңа кетесің» болып шығар еді. Келесі бөлігі де – осындай. Бұлардың барлығында да және қызық нәрсе: ең алғашқы тармақ – айтылмақ ойдың түйіні, қазығы, ал әрі қарайғы тармақтар – сол ойды айқындай, дәлелдей түсу: Кім білер ертеңді? – Бұл – негізгі ой, идея. Әрі қарай: Өлім айтпас, Келсе қайтпас Кісіге. Бүгінгі күн. Бармын. Жолдас еттің сен бөтенді, – болып осы идеяны толықтырады. Абай поэзиясы синтаксисінің қара сөз тіліне жуық кел- тірілген сәттері де – осындай шумақтарда. Бұл шумақтарда
303 ақын инверсияны жиі қолданған. Әсіресе, төртінші тармақта берілген үш буынды сөз көбінесе инверсияға ұшыраған сөйлем мүшесі болады: өлім айтпас, келсе қайтпас кісіге – мұның инверсиясыз түрі – өлім [келерін] кісіге айтпас, (ал] келсе қайтпас. Жеті-жетіден топтасқан 14 жолдың бір шумақ бо- лып бірігуіне себепкер – тек ұйқас суреті емес, сонымен қатар олардың синтаксистік құрылысы жағынан тұтасқан дүние екендігі, оларды тұтастырып тұрғандар – мазмұн іліктестігі: 1-шумақта ақынның ғашығына арнаған назы (сен мені тастап, өз бетіңмен кетесің, неге бұлайша әуре етесің), 2-шумақ та – өзі туралы, өзінің ет-жүрегі өртенгені, бұл дүниеде барлығы туралы, 3-шумақ ғашықтық туралы т.т. осындай жеке-жеке идея-тақырыпшаларға арналған. Екіншіден, күрделі синтак- систік тұтастық құрып тұрған элемент – барлық тармақтағы айтылған ойдың бір бастауышқа (субъектіге) қазықталуы. 14 тармақтан құралған строфикалық өлеңдерге «Ата-анаға көз қуаныш», «Қатыны мен Масақбай» шығармалары да жа- тады. Соңғы өлеңнің алғашқы 4 жолы ұйқас суреті жағынан
ұқсайды, бірақ синтаксистік құрылысы жағынан 4 тармақты «ағайындарынан» мүлде бөлекше: егер төрт тармақтылар көбінесе екі сөйлемнен тұратын болса, мұнда жеті тармақ – бір-ақ сөйлем: Сырмақ қып астына Байының тоқымын, Отының басына Төрінің қоқымын Бүксітіп, Бықсытып, Қоқсытып келтірді (I, 207). Келесі жеті жол да – бір ғана сөйлем: Осының бәрімен Көңлінде міні жоқ, Жүзінің нәрі мен Бойының сыны жоқ: Бүкшиіп, Сексиіп Түксиіп өлтірді. 304 Бұл конструкция – Абай шығармаларының ішінде қара сөз (проза) құрылысына ең жуық келтірілгені: Отының басына Төрінің қоқымын Бүксітіп, Бықсытып, Қоңсытып келтірді,– деген бес тармақты қара сөзбен айтсақ: «Отының басына төрінің қоқымын бүксітіп, бықсытып, қоқсытып келтірді» болып, сол күйінде берілер еді. Абайдың бұл конструкция- ны дәл осы өлеңінде таңдауына оның тақырыбы себепші бо- лып тұрған тәрізді. Ошақ басының жай-күйін сөз еткенде, сол ситуацияға тән «қара дүрсін» сөйлеу тілінің тәртібін қолдану орайлы. Сірә, қазақ өлеңінің даму тарихында синтаксистік құрылысы жағынан сөйлеу (қара сөз) нормасына бір табан жуық келетін тәжірибе тұңғыш рет саналы түрде Абай поэзи- ясында қолданылған. Бұл әсіресе алты және аралас буынды өлеңдерінде байқалады. «Ата-анаға көз қуаныш» өлеңі сәл өзгеше: ұйқас суреті жағынан абабввв (алдыңғы өлеңде: абабввг), буын саны жағынан: алдыңғы төрт жол 7-8 буынды, қалған үшеуі 5-3-3 буынды. Синтаксисі де өзгеше: мұнда алдыңғы төрт жол – көбінесе екі сөйлемнен құралған баяндау (констатация), соңғы үшеуі – бірыңғай конструкциялардан тұратын сол баяндаудың «тоқ етер» жалғасы, бірақ бұл жалғас тұжырым іспетті кел- те құрылымдармен берілгендіктен, алдыңғы тармақтарда баяндалған іс-әрекет, оқиғаның динамикалық түрде жетіп тынған шегі тәрізді: Оқытарсың молдаға оны, Үйретерсің әрнені. Медеу етіп ойы соны, Жаны тыныштық көрмеді. Жасында күтті, Дәме етті. Босқа өтті (I, 127). (Тегі, алдыңғы екі жол III жақпен берілсе, тіпті «сымбатты» болар еді: оқытты, үйретті, медеу етті, жаны тыныштық көрмеді, күтті, дәме етті, босқа өтті). Сөз жоқ, мұнда жеті 305 тармақ – бір ғана синтаксистік құрылым: соңғы үш тармақ – алдыңғылардың ажыратылмас жалғасы. Баяндалған іс-әрекет, оқиғаның қорытынды жалғасын «тоқ етерін» келте конструкциялармен жеке-жеке тармақ етіп беру Абайдың 9 жолды «Тайға міндік» деген өлеңінде де бар. Мұндағы шумақтың алғашқы 6 жолы екі-екі сөйлемнен тұрады да соңғы үшеуі: Күйкентай күтті, Құс етті, Не бітті? – тәрізді «тақ-тұқ», «тоқ етерлер» болып келеді. Бұлардың бір- бірімен іліктесуі тұлғалық параллельдік (мазмұнды былай қойғанда) арқылы жүзеге асырылады. * * * 8 тармақты шумаққа құрылған өлеңдердің ішінде жеке синтаксистік талдауды қажет ететін – Абайдың «Сегіз аяғы», дәлірек айтсақ, «Сегіз аяқтары» (бұл өлшеммен Абай үш шығарма жазған). «Сегіз аяқта» автордың айтпағының синтаксистік (дәлірек айтсақ, өлеңдік) жағынан құралымы жай- ында бізден бұрын айқын пікір айтылды 109
. Соны қайталап, кей жерін толықтыра еске түсірсек, бұл шығарманың синтаксистік және композициялық құрылымы мынадай. Өлеңнің әрбір шумағы тезис пен антитезистен тұрады, яғни алдыңғы алты тармақ кіріспе тәрізді берілген тезис болып келеді де соңғы екі тармақ қорытынды ретінде берілген афористік сентенция бола- ды. Сегіз аяқтың 6 тармағы көбінесе өз ішінен екіге жарылып, синтаксистік әрі мағыналық параллельдер құрайды: Алыстан сермеп, Жүректен тербеп Шымырлап бойға жайылған. Қиуадан шауып, Қисынын тауып Тағыны жетіп қайырған (I, 88). Мұнда параллелизм буын мен тармақ саны арқылы да, ұйқас арқылы да жүзеге асырылған. «Сегіз аяқ» қазақ өлеңінде параллелизмді қолданудың классикалық үлгісі болып табыла- 109
Ахметов 3. Аталған кітап. 338-348-б. 306 ды. Мұнда алдыңғы 6 тармақтың үш-үштен бөлініп, екі парал- лель түзуімен қатар, сол үш жолдың алғашқы екеуі бір-біріне және параллель болады. Бұл параллельдер соншама дәл, тепе- тең. Ол дәлдік морфологиялық тұлғалардың бірдей берілуі арқылы да жасалған: Өткірдің жүзі, Кестенің бізі... Көп айтса, көнді Жұрт айтса, болды... Қадірлі басым Қайратты жасым... Абай бұл өлеңдегі параллельдерді жасауда тепе-теңдік үшін сөз құрамының қосымшалары ғана емес, тіпті сөздің өзінің біркелкі болып келуін көздеген. Мысалы: басы-көзі қан боп де- генде алғашқы сөз қос сөз түрінде берілсе, келесі тармақтың басқы сөзі де (арқа-басы шаң боп) қос сөз етіп берілген. Не- месе: жаяуы қашты дегенде жаяу сөзі субстантивтенген сын есім болса, оның параллеліндегі сөз де (аттысы шапты) суб- стантивтенген сын есім болып келген. Параллельдерді түзуде Абай қарама-қарсылық принципін де қолданған: Білгенге маржан, Білмеске арзан... Болмасын кекшіл, Болсайшы көпшіл... Ауырмай тәнім, Ауырды жаным... Параллель конструкциялар синтаксистік жағынан бір дүние (көбінесе бірыңғай мүше немесе біркелкі шағын сөйлемдер) болатыны аян. Бірақ параллель түрінде құрылған осы бір конструкцияның автономия болу тенденциясы бар, яғни те- зис пен антитезис өлеңді екі единица түрінде келеді. Бірақ бұл екі единица бір-бірімен өзара іліктесіп, бір синтаксистік тұтастық құрайды, оған бұлардың мазмұны да, өзге амалдар да қатысады. Ол амалдардың бастысы – субъект ортақтығы. Мысалы, бірінші шумақта субъект – қызыл тіл, екіншіде – тіл мен жақ, үшіншіде – сөз ұқпас надан адам т.т. Бұл жерде екі единицадағы айтылған ойдың бір субъектіге қазықталуына 307 олардың екі полюсті (тезис және қорытынды) болып келуі де себепкер, өйткені қорытынды сол тезистен шығады. «Сегіз аяқтың» ерекше құрылған өлшемі оның синтаксисіне тікелей әсер еткен: мұнда 1, 2, 4, 5-тармақтар 5 буыннан тұрады, 3, 6-және 7, 8-тармақтар 7 буынды. 5 буыннан құралған жолдар көбінесе бірыңғай параллель мүшелер болып келеді де үшінші жолмен қосылып, сөйлем құрайды: Тамағы тоқтық, Жұмысы жоқтық Аздырар адам баласын... Үш жолдың бұлайша бір сөйлем болып құрылуы кейде өлең тасымалына жол ашады. «Сегіз аяқ» – Абай өлеңдерінің ішінде тасымал нышаны едәуір сезілетін өлеңі. Мысалы (тасы- мал бар жерді қос сызықпен көрсеттік): Хош, қорықты елің, Қорқытқан сенің Өнерің қайсы, //айтып бер... Мамықтан төсек, Тастай боп кесек Жанбасқа батар, //ұйқы жоқ. Мұнда тасымалдың арқасында соңғы жолдар синтаксистік екі бөлікке бөлінген: ...өнерің қайсы, [соны сен] айтып бер. Сейтіп, алғашқы 6 жол үш-үштен топтасып, екі сөйлем құрайды, ол сөйлем өзара және параллель түседі, ал соңғы екі жол көбіне-көп бір-ақ сөйлем болып құрылады: Бойда қайрат, ойда көз Болмаған соң, айтпа сөз... Ынсап, ұят, терең ой[ды] Ойлаған жан жоқ, жауып қой... Тегі, 7 буындық әр тармақ шағын бір-бір сөйлем құрай ала- тындығына қарамастан, ақын бір сөйлемді екеуіне орна- ластырған. Оған 7-8-жолдардың афоризм-тұжырым ретінде ұсынылғаны себеп болып тұр: екі жол – бір ой, бір мазмұн, бір өсиет. Тіпті кейде бұл жолдар: Қарғағанын жер қылмақ, Алқағанын зор қылмақ, – 308 түріндегі параллель конструкциялар болып келсе де, бұлар- дың өзара жымдасуы өте тығыз (субъект – бір, мазмұны бір- ыңғай, екеуі бір-ақ тұжырымды білдіреді). Сірә, «Сегіз аяқ- тың» 7-8-жолдарының параллель болып келуі өте аз, көбінесе бір-ақ сөйлем, оның өзінде де жай сөйлем болып құрылған, сондықтан бұларда да тасымал нышаны күшті: Моласындай бақсының Жалғыз қалдым,//тап шыным. Ал егер екі жол құрмалас етіп берілсе, оның бір компоненті тіпті келте, ықшам келеді: Толғауы тоқсан қызыл тіл, Сөйлеймін десең, өзің біл... Ынсап, ұят, терең ой Ойлаған жан жоқ, – жауып қой. Бұл жердегі курсивпен көрсетілген компоненттер – бір ғана баяндауыш арқылы берілген толымсыз сөйлемдер. Өлең өлшемі мен ұйқас суреті жағынан да, синтаксистік құралымы мен композициялық құрылымы жағынан да дәл «Сегіз аяқша» құрылған өлең – «Көкбайға» («Бұралып тұрып»). Бұл – бір-ақ шумақтан тұрған строфикалық өлең. Осы екі өлеңнен өзгеше құрылған және бір «сегіз аяқ» – «Сұрғылт тұман дым бүркіп» деп басталатын аударма өлең, бұл – әрқайсысы 8 тармақтан тұратын екі шумақты шығарма. Өлеңнің ұйқас суреті де (абабввгг), өлшемі де (алғашқы алты жол – 7 буынды, келесі екеуі – 3 буынды), синтаксистік құрылысы да мүлде өзгеше. Композициясы – алғашқы төрт тармақ тезис (баяндау), келесі екі тармақ – тұжырым, соңғы екеуі – кесім, тұжырымның тұжырымы: Атаңды анаң азғырып, Тұрғызбаған бейішке. Алласы оны жазғырып, Әкелді бастап кейіске, [өйткені] Әйелде ешбір опа жоқ, Бүгін – жалын, ертең – шоқ, (сондықтан] Белді бу, Бетті жу (II, 90). Міне, Абайдың шумақты өлеңдерінің түрлері және ол шу- мақтардың синтаксистік-композициялық құрылымы – осын- дай.
|