Орта ғасыр бізден алыс, фанатизмі жағынан

210

Нəубет  жылдарын,  репрессия  құрбандарын  еске  алу  – 

құрбандық  шалып  құран  оқумен,  жоқтау  айтумен  ғана 

шектелмейді. Есті адам өз жолымен жүреді, əрине. 

Есті  халық,  есейген  ұлт  басқа  халықтардың,  əсіресе,  өз 

халқының  бұрынғы  өткен  жолын  саралап,  тағлымын  ала 

отырып,  алға  басады.  Тұзаққа  түсіп,  орға  жығылған  тұстары 

болса болашақта соны қайталамайтындай айналып өтеді. Тарих 

сол үшін керек. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы 

тарихтан  тағлым  ала  отырып,  болашақта  қан  төгілмейтіндей 

етіп өткізуіміз керек. Басына сəлде орап, бата жасап, құрбандық 

шалу иісі мұсылман – үшін басты шарт болғанмен қазақ үшін ол 

жеткіліксіз.  Егер  біз  жылы-жұмсағымызбен  дастархан  жайып, 

тəтті-тəтті  сөзімізбен  көлгірсіп,  аруақтардың  өміріне  нүкте 

қойып қана тынсақ, болашақта ел бола қоюымыз неғайбыл. 

Тəуелсіздік бізге қымбатқа түсті. Біз соған қайғыра отырып, 

болашақты саралауымыз керек. Бергенін алған Аллаға, берерін 

алғызбауымыз – мақсат.  Халқымызға  бір  ескертетін  нəрсе – 

біз  өткелдің  үстінде  тұрмыз.  Мемлекет  құрылып  жатыр,  бір 

сұлтан  келіп,  бір  сұлтан  кетеді.  Бірақ  бір  сұлтан  келіп,  бір 

сұлтан кетіп жатқанда Тəуелсіз Қазақстанымыз қалуы – сүннəт. 

Ту  шаншылып  жатқанда  бір  жағынан  тудың  биік  желбіреп 

тұрғанына  масаттансақ,  екінші  жағынан  қарауылда  болуымыз 

керек. 

Ту тік тұрса ғана ұлттың, ұлттық ар-намыстың белгісі, ал ту 

құлап қалса, қисайып қалса, оның құр шүберектен несі артық?

Найманда Қойлыбайдай

  

 

бақсы болсам, 

Мынадай ит заманды кұл

  

 

 

қылар ем, –

дейді ұлы Мағжан бір дастанында. Бақсыға заманды күл қылу 

оңай да шығар, айтты-бітті, ал мен ғалым ретінде олай деп айта 

алмаймын. Күл орнына бəйшешек гүлдегенін көрмеген екенмін. 

XIII ғасырда Отырар күйреді, орнынан қайтып тұрмады. Онан 

соң Баласағұн құлады, қазір ауыл маңындағы үйіндіге айналды, 

211

XVI  ғасырда  Сауран  құлады,  ешкім  тұрғызбады.  Құлату, 

күйрету, күл қылу оңай. Қазақ жерінде күл төбелер көп-ақ. 

Қарашада өмір тұр, 

Тоқтатсаң тоқсан көнер ме, 

Арттағы майда көңіл жүр, 

Жалынсаң қайтып келер ме, 

Майдағы жұрттың іші қар

Бəйшешек қарға өнер ме?

Қазақ жеріне тұқымын шашса деймін, əрқайсысы жауқазын, 

бəйшешек  боп  өссе  деймін.  Тарихқа  үңілетініміз  де  соны 

армандаудың белгісі.

Заман  Қазақстан. 30 мамыр 1997 ж.

Зəру зерттеу

Əдетте,  халық  көңілінен  шыққан  жылы  сезімді  санадан 

бұрын жүрек сезінеді, мұндайда ақыл-ой шарасыз қалатын кез-

дер болады. Өз басым ұлттық өнер тарихының екі құбылысына 

қатты  құлшынамын.  Екеуін  де  толық  игерсем  деймін,  білсем 

деймін. Тылсым үніне құлақ түрсем деймін. Бірақ дəрмен жоқ, 

маман емеспін. 

Мені  тəнті  ететін  сол  дүниенің  бірі – қазақ  халқының  ата-

тегінің  қордалануына  елеулі  үлес  қосқан  ертедегі  сақтардың 

қолданбалы-декоративтік  өнері  (орыс  ғалымдары  оны 

“скифско-сибирский звериный стиль” деп атап жүр), екіншісі   – 

өзіміздің  кəдуілгі  күй  өнеріміз. “Тағылар  стилі”  тек  скиф-

сақтарға, ертедегі Еуразия көшпелілеріне ғана тəн сəулет бол-

са,  күй – тек  қазақ  топырағынан  ғана  жаратылған  салтанат. 

Скиф-сақ  өнерін  тудырған  философиялық  көзқарастың  аста-

рын болжам түрінде ғана бажайлай алсақ, қазақ күйін тудырған 

философиялық  құдірет  бізге  таныс,  жиі  де  сол  идея  біздің 

ұлттық  менталитетіміздің  бағыт-бағдарын  анықтау  үстінде, 

212

қазақты қазақша ойландырып, қазақша кісілікке баулып, қарым-

қатынасқа түсіріп, қауымдастырып, қауғаластырып отыр. Оның 

шын аты – қазақ идеясы. 

Қазақтың күй өнері ғалымдар назарынан кенде деп айту қиын. 

Музыка этнографтары мен фольклоршылары қазақтың күйлерін 

зерттеуде елеулі үлес қосты. Ол туралы Ақселеу Сейдімбектің 

“Күй шежіре” кітабында жақсы айтылған, əлем ғалымдарының 

да, ТМД елдері мен отандық зерттеушілердің де есімдері ата-

лып, еңбектеріне ризашылық білдірілген, көзқарастары арнайы 

сарапқа алынған. 

Алайда, күй өнері – синкретті, құрамы күрделі. Ол тек таза 

музыкалық үннен ғана тумайды, оның құрамында программасы, 

аңыз-əңгімесі қоса жүреді. Күй программасы күйдің музыкалық 

құрал  жеткізе  алмайтын  жағдаяттарын,  күйдің  шығуына  не-

месе  оның  мəн-мағынасына  байланысты  тарихи-деректерді 

жеткізуші қызмет атқаратын, күйге қосымша, оған түсініктеме 

беретін ауыз-екі əңгіме жанры. Ол туралы күй сүйгіш қауым ба-

рыннан да хабардар. 

А.  Сейдімбектің  “Күй  шежіре”  деген  қос  томды  қомақты 

еңбегінің  алғашқы  томы  сынақтан  өткен  дүние.  Ол  туралы 

қалың оқырмандар да, маман ғалымдар да өз пікірлерін ортаға 

салды. Жақтаушылар да, сынаушылар да табылды. Пікір, сайып  

келгенде,  дұрыс  болды. “Күй  шежіре”  кітабының  екінші  то-

мында  автор  халқымыздың  рухани  текті  қазынасын  ғылыми 

таным  талқысына  салған.  Біздің  ойымызша,  А.  Сейдімбектің 

“Күй  шежіресін”  осы  өтіп  жатқан  ғасыр  айдынында  құнды 

еңбектердің қатарына жатқызуға болады. Марқұм біртуар аза-

мат,  жазушы,  əдеби  сыншы  Асқар  Сүлейменов: “XX ғасырда 

қазақ  ақыл-ойынан  туған 2 дүниені  биік  өреге  қоямын” 

деуші  еді.  Олар:  М.  Əуезовтің  “Қилы  заманы”  мен  Əбікеннің 

“Қоңыры”.  Мен  А.  Сейдімбектің  “Күй  шежіресін”  кем  дүние 

дей алмаймын. 

Əрине, оның шын бағасын уақыт айтар. 

Күй – музыкалық шығарма. Бұған дау жоқ. Сөйте тұра күй 

үнмен жазылған философиялық шығарма десек, дау айтушылар 

213

табылып  қалар.  Ал  мен  философиялық  шығармалар  қатарына 

математика пəнін жатқызсам, бəлкім, дау айтушылар саны əлде 

көбейе ме, əлде сейіле ме, қайтер еді? Сөзімді дəйектей түсейін: 

кез  келген  музыкалық  шығарманың  өзіне  тəн  түсінік  жүйесі 

болады.  Бірақ  ол  философиялық  ұғымдар  жүйесінен  өзгеше, 

ұқсаса  да  ұқсамайды.  Математика  пəнінің  де  түсінік  жүйесі 

өзгеше екені мəлім. Алайда, музыканың да, математиканың да 

дүниенің жалпы заңдылықтарын ашу жолындағы қызметі фи-

лософиядан  кем  түспейді.  Философиялық  құрал-жабдықтар 

жетпейтін  құбылыстардың  кейбір  қатпарларын,  қыртыстарын 

жəне қалтарыстарын танып білуде музыкалық үндік жүйе мен 

математикалық  сандық  жүйе  философиялық  категориялық 

жүйемен қатар шабатын кездері де, асып түсетін кездері болды. 

Қазақ күйінің синкреттілігін мойындасақ, онда оның шежірелік 

сипаты ашылмай тұрып, музыкалық парасаты да толық ашыл-

майтынын мойындауымыз керек. 

Демек,  Ақселеу  Сейдімбектің  “Күй  шежіре”  атты  екінші 

кітабы қалың көпшіліктің зəру тақырыбын ғылыми мұғдарлауға 

арналған зерттеу екеніне шүбə келмейді. Бұл – жинақ емес, зерт-

теу екенін баса айту керек. 

Əр ғылыми мəселенің, əр ғылым саласының бағы ашылатын 

сəтті шағы болады. Мұны айтсақ еліміздің тəуелсіздігі, ұлттың 

асыл арманы еске түседі. Тəуелсіздік бағы жанбаған көптеген 

тылсым дүниелеріміздің тұсауын кесті. Туған халқының тағдыр-

тауаны  мен  ұлттық  сана-сезімі  бедерленген  тарихын  тану  тек 

азаматтық  парыз  ғана  емес,  адамды  отансүйгіштікке  баули-

тын құрал қызметін де атқарады. А. Сейдімбектің кейінгі “Күй 

шежіре”  кітабының  мəн-маңызы  осымен  орайлас.  Тəуелсіздік 

туын тіккеннен бергі мезгіл аясында кердең көзқарастан құтыла 

алмай отырған жəйіміз бар. Əлі де тəуелсіз өмір тағлымы қара 

орман қалың жұрттың игілігіне айналмай жатыр. Оған себеп   – 

қоғамдық  ғалымдарда  тоқырау  зардабы  созылмалы  болып 

келеді. 

А. Сейдімбек болса өз тақырыбының мəнін аршып көрсетуге 

келгенде күрек ұстаған археолог секілді. Ұмытылуға, күл төбеге 

214

айналуға бой ұсынған ұлт игілігін қазып алып, тотықтан таза-

лап, өңезінен аршып ұлтына қайта ұсынып отыр. 

Енді  осынау  “Күй  шежіре”  кітабының  құрылымы  мен 

мазмұнына үніліп көрелік. Еңбек кіріспеден, қомақты үш тарау-

дан, 13 бөлімнен жəне қортындыдан құралған. Библиографиялық 

тізіміне 300-дей кітап пен жарияланым түскен. 

Автор  ең  əуелі  “этнос”, “мəдениет”, “этнография”, “фоль-

клор”, “аңыз”, “жағдаят”, “əпсана”, “көшкін”, “мəтін”, “өзекті” 

жəне тағы да көптеген 150-ге тарта философияға да, филологияға 

да  ортақ  ұғымдардың  баламаларын  ұсынып,  түсініктемелерін 

түзіпті.  Осы  орайда  ауызға  алар  едік.  А.  Сейдімбектің  тер-

миндер  жүйесі  қазақ  тіліне  төл,  сіңімді  келетінін,  жатсыну-

жатырқау  дегенді  білмейтіндігін  атауға  болады.  Мəселен, 

“жаңа”  атаулардың  бірі – “жағдаят”.  Оны  автор  былай 

түсіндіреді: “Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөздігінде” “жағдаят” 

сөзінің мына сияқты 5 түрлі мəн-мағынасы көрсетілген: “1. Хал-

ахуал, тұрмыс-жай; 2. Нақтылы жай-күй, қалып; 3. Кездейсоқ 

оқиға, іс; 4. Оқиға желісіндегі белгілі бір сəт, кез; 5. Қолайлы 

мүмкіндік,  ыңғайлы  жай-күй”.  Осынау  түсіндірмелердің  жал-

пы  мəн-мағынасы  күнделікті  қарапайым  тұрмыс-тіршіліктегі 

өмірлік  оқиғалар  туралы  айтылатын  əңгіме  (жағдаят)  дегенді 

аңғартады.  Сондықтан  да, “жағдаят”  сөзі  күнделікті  тұрмыс-

тіршілікте өмірлік нақтылы оқиғалар туралы айтылатын ауыз-

ша əңгімелерге атау болатын термин ретінде əбден ұрымтал деп 

білеміз”. Бұл ұсынысты біз өте орынды деп санадық. 

Біздің  назарымыз  түскен  дүниенің  тағы  бірі – өзіміздің 

мамандығымызға  сəйкес  келетін  “Күй  аңызының  тарихи 

деректілігі  мен  құрылымы”  деп  аталатын II тараудың  бірінші 

тармағы. 

Еуразияның  ұлы  даласында 3000 жылдық  тарихы  бар 

салт  атты  көшпелі  өркениеттің  жасампазы  атанған  ата-

бабаларымыздың  адамзат  мəдениетінде  алатын  өз  орны  бар 

екені  мəлім.  Автор  сол  мəдениеттің  соңғы  тұяғы – қазақ 

халқы екенін зерттеуінің методологиялық арқауы қабылдаған. 

Көшпелілік – қазақ  халқының  өмір  салты  ғана  емес,  ұлттық 

215

болмысын  қалыптастырушысы.  Осыны  анықтаған  ғалым 

қазақ  мəдениетінің  төлтумалық  ерекшелігіне  бет  бұрады. 

Өнер – көшпелі халықтың өмірін реттеуші құрал дейді ғалым. 

Тұжырымында дау жоқ. 

А.  Сейдімбек  күй  аңыздарын  жіліктеуде  өзіне  дейінгі 

ғалымдардың  ізденістерін,  қол  жеткен  табыстарын  ұтымды 

пайдалана  білген.  Мəселен,  ол  ғұлама  ғалымымыз  Əлкей 

Марғұланның қазақ эпосының тарихи дəуірлеріне байланысты  

жасаған  тұжырымдары  мен  күй-аңыздарының  да  уақыт 

аясындағы көріністерін сəтті сабақтастыра білген. 

Қазақ  философия  мамандарының  назарын  аударатын  осы 

еңбектің тағы да бір құнды бөлігі II тараудағы “Күй аңызының 

жалпы  сипаттамасы”, “Мифтік  күй  аңыздары”, “Əфсаналық 

күй  аңыздары”, “Аңыздық  күй  аңыздары”, “Жағдаяттық  күй 

аңыздары” деп аталатын тармақтары деп санаймын. 

Миф  дегеніміз,  автор  жазғандай  “анық-танығын  тексеру-

ге болмайтын ертегі-қиял сияқты” емес, “танып-түсінуді қажет 

етпейтін шынайылық та, жазмыштық сенім” де емес, миф пен 

қиял-ғажайып  аңыз-əңгімелер  жиынтығы.  Мифологияның 

беліне аса ауыр жүк салуға болмайды. Филологияны білмеймін, 

əйтеуір  философия  мифологиядан  басталады.  Классикалық 

философияның арғы атасы – мифология. Осы кітаптың да негізгі 

бөлігі  қазақ  мифологиясын  сөз  етеді,  шағын  мифтерді  құрап, 

түсіндіріп, мəн-мағынасын анықтап, мифология туғызады. 

“Мифтің  бүгінгі  күнге  жеткен  сұлбасынан  діни  сенімнің, 

таным-тəжірибенің,  өнердің,  философияның,  тіпті  саяси  

көзқарастардың  да  сұлбасын  шырамытуға  болады.  Миф 

дегеніміз – дүние-тіршілікке  қатысты  қалыптасқан  коғамдық 

сананың  бірден-бір  əмбебап  көрінісі”  дей  келе  автор  осы 

мифологиялық  сананың  күй  аңыздарына  кірігу  барысын 

тұщымды деректерімен дəлелдеп береді. 

Автордың  ел  ішінен  жиған  материалдары,  тарихи-

этнографиялық  деректері  мол.  Халық  санасын,  оның  жүріс-

тұрысын, мінез-құлқын саралауға жалпы қазақтануға қатысты 

зəру  материалдарға  кітап  мазмұны  өте  бай.  Шығарманың  тілі 

216

жүрдек, сөз қолданысы қордалы, ауқымды тақырып атаулары-

ның  тынысы  кең,  ой-тұжырым  желісінен  монографиялық 

тұтастық байқалады. Мəселенің қосылуы да, шешілуі де айқын. 

Шығарма жеңіл оқылады, тартымды. 

Қазақ əдебиеті. 27 наурыз 1998 ж. № 12

Бесқаладан Таразға дейін

Жұмыр  жердің  төсіндегі  мəдени  өрбу  мен  əлеуметтік-

экономикалық дамудың қандай үлгісі болсын ұдайы тамырла-

сып жатады. Бүгінгі диалектикалық таным тұғыр етіп отырған 

тарихтың заңдылығы мен шындығы осы. Сол шындық белгілі 

бір тарихи-əлеуметтік ортаның өзіне ғана тəн даму жолдарының 

болатынын  да  жоққа  шығармайды.  Мұндай  даралық  сипат 

белгілі бір қоғамда нақты орын алып отырған өндіргіш күштер 

мен  өндірістік  қатынастардың  қарым-қасиетінен  туындайды. 

Мəселен,  көне  Мысыр  еліндегі  перғауындар  əулеті  кешкен 

тірлікті  Месопотамиядағы  жағдаймен  салыстыруға  болмайды. 

Сол  сияқты  Евразияның  апайтөс  далаларындағы  тарихты 

тарланның  тұяғымен  жазған  көшпелілер  болмысы  өз  алдына 

қайталанбас  бір  əлем.  Рас,  белгілі  бір  орта  өз  маңдайына 

жазылған  шым-шытырақ  оқиғаларымен  даралық  сипат 

танытқанымен жалпы адамзаттық дамудың ішкі сабақтастығы 

(табиғи-биологиялық  жəне  тарихи-əлеуметтік)  ешқашан  үзіл-

ген емес. 

Осы  орайда  Арал  теңізіне  құятын  қос  өзен – Амудария 

мен  Сырдария  өңірінде  де  жалпы  адамзат  цивилизациясының 

дамуы  жолындағы  ортақ  жəне  дара  заңдылықтардың  айғақ-ізі 

сайрап  жатқанын  аңғарамыз.  Бұл  региондағы  мəдени  өрбудің 

негізгі ерекшелігі жер өңдеуші отырықшылық пен көшпелі өмір 

мəдениетінің қатар, қоян-қолтық тоғыса отырып диалектикалық 

бірлікте дамуы. Классикалық көне дүние тарихы үшін бұл жəйт 

тосын да түсініксіз еді. 

217

Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейінгі дəстүрлі 

ғылым мен мəдени зерде көшпелі халықтарға тұрақсыздық ты, 

əлеуметтік баянсыздықты пешенесіне жазылған етене қасиет 

ретінде санап, олар мекен еткен жерлерде қала болмайты нын 

заңдылық деп ұқты. Бұлжымас ақиқат деп саналып келген бұл 

жəйт  советтік  тарихи  ғылымның  іргелі  ізденістері  барысын-

да түбегейлі жоққа шықты. Мəдени, рухани жəне əлеумет тік 

үрдістер тек “жер – ортатеңіздік қасиет” емес, күллі жер шары 

халықтары  үшін  ортақ  игіліктер  екені  дəлелденді,  марксизм-

нің  іргелі  тарихи-танымдық  принциптерінің  шыншылдығы 

бел алды. 

Əсілі,  рухани  жəне  материалдық  игіліктерді  дүниеге 

келтіруші – қалың халық бұқарасы. Мəдени дəулет – əрқашан 

еңбекшілердің  күнделікті  жасампаз  еңбегінің  нəтижесі.  Ал 

мал  бағу  да,  жер  өңдеу  де  еңбек  салалары,  бұлар  еңбектің 

қоғамдық  жолмен  жіктелуінің  ғана  көрінісі.  Міне,  осындай 

тұғыры бекем принциптердің дəлеліндей, бұрын мал өрісі ғана 

саналып  жүрген  қазақтың  қыратты  далаларынан  ашылған  өте 

көне  дəуірге  жататын  мəдениет  ошақтары  бұл  күнде  жаңаша 

тұжырымдарға мұрындық болуда. 

Қазақстанның  қыратты  далаларында  таптық  антагонистік 

қоғам бел алмай тұрған көне заманның өзінде-ақ ірі халықаралық 

металлургия ошағының болғаны қазір толық дəлелденіп отыр. 

Соңғы кездегі ғылыми ізденістер байтақ даламыздың дамыған 

мəдени кеніштерді ашты. 

Демек  көшпелілер  мекен  еткен  территорияда  мəдениет 

болмайды  деген  ұғым – дəйексіз  қауесет  қана.  Мұның 

бұлтартпас  айғағы  ретінде  Орта  Азияның  көшпелілері  қоныс 

еткен қос өзен (Амудария мен Сырдария) аңғарындағы киіздей 

тұтасқан  көне  қалаларды  айтуға  болады.  Қазірде  Қазақстан 

мен Қарақалпақстан территориясына жататын осы қалалы өңір 

кентті, миуалы, гүлжазира елді алқап болған. “Сырдың басынан 

ұшқан бұлбұл сағасына дейін дəйім гүлге қонып жетеді екен!” 

дейді  ескі  қазақ  аңызы  осы  өлке  туралы.  Яғни  осынау  гүлге 

оранып,  моншақтай  тізілген  қалалардың  бір-бірінен  іргелері 

218

де  алшақ  болмаған.  Осы  орайда  Амудария  мен  Сырдарияның 

бойын  қаумалаған  қалалардың  қалыңдығы  туралы  көнеден 

жеткен  мынадай  сөздің  де  аңғартары  мол. “Бесқаладан 

Сауранға,  Саураннан  Сайрамға,  Сайрамнан  Таразға  дейін  бір 

үйдің төбесінен екінші үйдің төбесіне секірген лақ жерге тұяғын 

тигізбестен жетеді екен!” – дейді. Мұндағы Бесқаласы – қазіргі 

Қарақалпақстанның астанасы Нүкіс маңы. Сауран Түркістаннан 

30 шақырым жердегі орта ғасырлық қала, Сайрам – Шымкенттің 

түбі  де,  Тараз – қазіргі  Жамбыл.  Аңыздың  қалалы  алқапты 

Бесқаладан бастап Таразға тіреуінде үлкен мəн бар. Қалалардың 

ең көп орын тепкен жері де осы қос өзеннің сағасы. Бұл қалалы 

өңір ғылымда “ортаазиялық Мысыр” деп те аталған. Амудария 

бойында  Бесқаламен  қатар  “Қырық-қала”, “Елу-қала”, “Жүз-

қала” деген атаулар да кездесіп отырады. Адамдар ол өзеннің 

жағасына 300 қала мен елді мекен тұрғызды. Қазірде олардың 

жұрнақтары  ғана  жатыр” – деп  жазады X ғасыр  ғұламасы 

Бируни. 

Амудария мен Сырдария бойындағы қалалар өте ерте кезде 

пайда  болған.  Көне  дүниенің  жазба  көзі  “Авеста”  бұл  өңірді 

бейіш  ретінде  бейнелейді.  Қалалардың  дəуірлеу  кезеңі – 

сақмассагет, қаңлылар мен қушан, ғұндар мен түркілер дəуірі. 

Шыңғысхан шабуылының алдында ғана осы жерді өз көзімен 

көрген  араб  саяхатшысы  “Мен  Хорезмнің  бас  қаласындай 

дүние  жүзінде  гүл  жайнаған  шаһар  кездестірмеген  едім”, – 

деп жазады. Əлемнің сан алуан елдері мен халықтарын аралап 

шыққан  əйгілі  саяхатшы  таң  қалған  қалалардың  бұл  күнде 

қаңқасы  ғана  жатыр.  Шаңырағын XIII ғасырда  Шыңғысхан 

сарбаздары опырып түсірген өзімізге таныс Отырар тарихы осы 

қалалы өңірдің баршасының құлдырау тағдырын баян еткендей. 

Шыңғысхан  соққысынан  кейін  есін  жиып,  қайта  дəуірлеген 

қалалар  тізбегі – Сауран,  Сығанақ  ХVІІ–XVIII  ғасырларда 

болған  Жоңғар  шапқыншылығынан  соң,  қайтіп  еңсе  көтере 

алмады.  Көне,  қалалар  дəуірі  тəмəмдалды...  Кезінде  думан 

төрі болған базарлар мен керуен сарайлар шөгіп, жапалақ пен 

жарқанаттың  мекеніне  айналды.  Бір  кездері  саяхатшылардың 

219

қойын дəптерлерінде кеткен қала аттары ұмыт бола бастады да 

лақап ат үстемдік етті. “Қой қырылған қала”, “Топырақ қала”, 

“Кəпір қала”, “Құмбасқан қала”, “Күйік қала”, “Қорғанша қала”, 

“Қатын  қала”, “Заңғар  қала”  жəне  т.  б.  Бұлардың  баршасы 

əрісі  түркі  қала,  берісі  қазақ  жəне  қарақалпақ  тілі  негізінде 

қойылған атаулар. Байқап қарасақ, қала атауларының дені қазақ 

фольклорында  бейнеленіп,  тұлғаланып  отырғанын  көреміз. 

Олар   –  “Аяз  қала” – Аяз  би  данышпан  есімімен, “Қырыққыз 

қала”, “Кəпір қала” Қорқыт абыз есімімен байланысты қалалар. 

Əр  кезде  бұл  арада  кетелер  эфталиттер – эфта-елі,  гета-елі, 

беріштер  (верч),  адайлар  (дахи,  дай),  қаңлылар  (кангюй) 

мекендеген.  Сол  рулар  күні  бүгінге  дейін  осы  өңірден  табан 

аудармай  тұрақ  етіп  отырғаны  мамандарды  ойландырмай 

қоймайды. 

Қос өзеннің арасында Аралды орай тұтасып жатқан осынау 

қалалар қандай негізде пайда болған? Əрине, ең басты себеп – 

табиғи-географиялық  ортаның  қолайлығы.  Бір-екі  қала  емес, 

жүздеген қалалар тізбегі – агломерация болмақ. Ал, ірі əлемдік 

агломерациялар белгілі бір табиғи-географиялық факторға арқа 

сүйейтіні  белгілі.  Дүние  жүзіндегі  ең  биік  мұзарт  шыңдардан 

басталатын  Амудария  мен  Сырдария  кей  жылдары  ернеуінен 

асып, жаңа арна жасап алып отырады. Қазірде тартылған Озбой, 

Дариялық,  Сужарған,  Ақша  Дария,  Жаңа  Дария,  Іңкəр  Дария, 

Қуаң  Дария  бойы  осы  өзендерде  су  болған  кезде  сыңсыған 

елді  мекендер  болғанын  қазіргі  археологиялық  ескерткіштер 

айғақтайды. 

Адам  бұл  жерлерді  өте  ерте  кезде  ойкумэнге  айналдырған. 

Біздің  эрамызға  дейінгі XII ғасырға  жататын  “Авеста”  кітабы 

осы өңірде дүниеге келіп, бұл тұста өте бай мəдениет болғанын 

дəлелдейді.  Əлемдік  рухани  өрбудің  бітіміне  көне  дүние 

діндерінің  басы – зороастризмнің  ықпалы  зор  болған.  Зоро-

астризм  қағидалары  барлық  дүниежүзілік  діндерге  (буддизм, 

иудаизм,  христиан,  ислам)  негіз  болған.  Зороастризмнің  атау 

жəне ұғым жүйелері көптеген діни-философиялық системаларға 

арқау болды. Мəселен, зороастризм дік дию, дəу, (дэв) гректің 

220

Зевсіне,  римнің  Юпитеріне,  бүкіл  Европа  халқы  қатарының 

құдай атауына айналғаны мəлім. Ал зороастризмде, оның ірге 

тасын қалаушы Зор-ата (латынша – зороастр, заратуштра) осы 

өңірде дүниеге келгені əлемдік ғалымдардың басым көпшілігін 

мойындатқаны  шындық.  Зороастр  атауының  түйе  түлігіне 

қатысты  шығуы,  күні  бүгінге  дейін  осы  өңірде  қос-қос  ата 

бейітінің сақталуы, жер жағдайының ең алдымен түйеге қолайлы 

болуы, əсіресе, ғылыми зердені бейтарап қалдырмайтын тамаша 

айғақтар. 

Діни идеялар да өз бетімен дүниеге келмейді. Көне заманның 

сондай-ақ  көне  заманда  мидай  далаға  салынған  қорғанды  бұл 

өңір  тұрғындарының  “ҚАС”  деп  атағанын  арабтың  əйгілі 

географ  саяхатшысы  Жақұт  (Якут)  жазып  кеткен.  Осындағы 

“КАС”  сөзінің  қазақ  (қас – сақ  даладағы  қорған  сақтары) 

этнониміне  қатысы  жоқ  па  екен  дегендей  ойларға  жетелейді. 

Бұл  да  ғалымдарымыздың  қаперіне  ілуіне  лайық  бір  дерек 

сияқты. 

Діни идеялар да өз бетімен дүниеге келмейді. Көне заманның 

рухани  келбетін  белгілеген  эороастризмдей  ұтымды  идеялар 

жиынтығы  əлеуметтік  дамудың  нəтижесі  екені  аян.  Оның 

болмыс-бітімі адамдардың реалды күн көрісімен үндес. 

Орта  Азиядағы  қос  өзен  бойына  Шығыс  Европа  мен  Ібір-

Сібірден,  Дешті-Қыпшақ  пен  Ұрымнан,  Ғирақ  пен  Ғажамнан, 

Шын  мен  Машыннан  сауда  керуендерінің  басы  тоғысқан. 

Қалалардың  сауда  алаңдарында  тек  товарлар  ғана  айырбасқа 

түспей,  идеялар  мен  діни  қағидалар  да  шендесіп  отырған. 

Зороастризмнің  ұғым  аппараты  мен  мифологиялық  өзегінің 

басқа  аймақтарға  жол  салуының  əлеуметтік-экономикалық 

негізі осында болса керек. 

Осы  өңір  қалаларындағы  сарайлар  мен  керуен-сарайларды, 

ғибадатханалар мен ғимараттарды бекіністер мен мұнараларды, 

қорғандар  мен  қорымдарды  салу  орасан  зор  өндіргіш  күштер 

мен  құрылысқа  қажет  білімді  керек  етеді.  Мəселен,  Топырақ 

қала ғимаратын кімдер салды, құрылыс жобасының авторы кім, 

салу ісін кім басқарды?

221

Сөз жоқ, қыс болса Қызылқұм мен Қарақұмға сіңіп, жаз болса 

Арал  теңізін  орай  өтіп,  Орал  тауының  қос  қапталына  дейін 

көтерілетін  жартылай  көшпелі,  жартылай  отырықшы  елдің  аз 

күш  жұмсау  арқылы  өндірген  өнімі  жəне  рулық  пəтуа-бірлігі 

мұндай қалаларды салуға толық мүмкіндік беріп отырды. Оның 

үстіне көшпелілер əлеміне көз қашайтудан танбаған берісі иран-

парсылар,  əрісі  фектер  үшін  Памир  мен  Кавказ  арасы  керуен 

жолы ғана емес, шаңды жорықтың да жолы болса, сол жорық 

жолының  аузына  көшпелілердің  қорған  қалалар  тұрғызуы 

заңды еді. 

Ал,  осы  қалаларды  мекендеген  халықтар  қай  тілде  сөйлей-

ді,  олардың  тегі  қандай?  Қай  халықтың  саяси  билігі  үстем 

болды? “Авеста”  текстеріндегі  кездесетін  “Қангхе  осы  өңір. 

“Кангхесы”  –  кейінгі  ұлы  жүздің  қаңлы  руына  кірген  ежел-

гі  тайпалардың  одағы. “Авестада” (Ардвирсур-Яшт  У, XIV–

54)  ежелгі  “Кангхе”  туралы  делінген. “О  киелі  де  қадір мен 

Ардвисура Анахита (əйел құдайдың аты.  –  С. А., А. С.), мəрте -

бе лі жəне қасиетті Кангхеге жақын тұрған Урва Хунава Весха-

киді Кштрасаока қақпасында жеңуге жəрдем ет! Мен Туран елін 

күйретейін!”. Көптеген ғалымдар Кангхе мен Хорезмді бір деп 

санайды.  Əйгілі  “Шах-намэнің”  авторы  Фирдоуси  де  Кангхе 

(Канг-диз, Канг-и-Сиявуш) мен Хорезмді ажыратпайды. Канка 

(“Махабхарата”),  Кангюй  (қытайша  Конгю – Тарбан  (Орхон 

Енисей  жазуы),  Кангар  (Константин  Порфиродный),  Канглы 

(Г.  Рубрук),  Кангит  (Плапо  Картини),  қазіргі  қазақ  руы   – 

қаңлы   –  бір  атау.  Қытай  саяхатшысы  Чжан-цянның  дерегі 

бойынша  Кангюй  мемлекетінің  əскерінде 90 000 садақшы 

болған.  Цянь-Хань-шу  бұл  санды 120000-ға  дейін  көбейтеді. 

Бұл  кезде  Кангюй  үлкен  Юечжи  (усундар)  мемлекетіне 

бағынған. Мұнан кейін қаңлылар Кушандарға тəуелді болғанға 

ұқсайды. Осы кездің мұрасына Аяз қала (б. э. д. IV – б. э. д. I ғ.) 

жатады. Кангюйге Орта Азияның көптеген жерлері қарап, оның 

территориясы 5 аймаққа бөлінген. Ташкент оазисі, Сырдарияның 

орта  ағысы  (Сусе),  Жаңақорған  мен  Қазалы  аралығы  (Фуму), 

Сырдариянын төменгі сағасы (Ги) жəне Хорезм – Амударияның 

222

төменгі  сағасы  (Юеань).  Кангюй  мемлекеті  ханының  басқару 

ордасы Ташкентте болған. Дəуірлеу кезінде скиф-сарматтардан, 

угрофинн тайпаларынан салық алып тұрған. Қаңлы империясы 

туралы  соңғы  деректерде  оның  ақ  ғұндарға  тəуелді  екені 

байқалады. 

Сонымен көз жететін тарихи деректерді саралап байқағанда 

ортағасырлық  Хорезм  мемлекеті  дүниеге  келгенше  қос  өзен 

аңғарын  қаңлылар  билеп  тұрғанын  аңғарамыз.  Қалалардың 

дəуірлеу кезеңі де қаңлылар үстемдік еткен шаққа дəл түседі. 

Бірақ ұлы Түркі қағанатының басынан бағы ұшып, шаңырағы 

шайқалған  соң, 712 жылы  бұл  өңірді  арабтар  жаулап  алып, 

ертедегі  мəдени  дəстүрді  жойып  жіберді.  Осы  кезден  бастап, 

қос  өзен  бойындағы  жергілікті  мəдениет  тоқырауға  түседі  де, 

1220 жылы Шыңғысхан əскерлерінің басып кіруіне байланысты 

Хорезм мемлекеті ыдырап, Жошы ұлысының құрамына, кейін 

Алтын Орда хандығына кірді. 

Қала тарихы – оны мекендеген халықтар тарихы. Бұлардың 

да  тағдырымен  сабақтас.  Сол  бір  зұлмат,  сол  бір  соққы 

Хорезм-Қаңлы  мемлекетінің,  оның  киіздей  тұтасқан  қалың 

қалаларының өсіп-өрбуі мен құлдырау сатылары осы қалаларды 

қоршаған  ертедегі  жəне  ортағасырлық  көшпелі  халықтардың 

тіршілігімен қойындасып жатыр. Отырықшы оазис пен көшпелі 

дала қарым-қатынасы əр салада байқалып жатады. Демек, қазақ 

даласындағы көне дəстүрі бар құрылыс өнерін танып-түсінуде 

қос өзен бойындағы ірге тиістіре тұтасып жатқан қалалар сілемін 

сабақтастыра зерттеу ғылыми шындықтың кепілі болуға тиіс. 

Бұл өңірдегі көшпелілер мен отырықшылықтың сабақтас ты-

ғы тек өзіне ғана тəн қала салу дəстүрін дүниеге əкелген. Жүйелі 

кеңістік-эстетикалық  талғамдар  мен  өзіндік  архитектуралық 

шешімдер  мұнда  менмұндаласып  тұр.  Қолымызда  бар 

Қазақстанның  ортағасырлық  архитектуралық  дəстүрі  осы 

өңірдің құрылыс концепцияларымен сабақтасып жатады. Бұл  – 

жергілікті  дəстүрдің  берік  те  бекем  орныққанының  айғағы. 

Осы  дəстүрдің  сыры  мен  қырына  көз  тастап,  көктей  шолып 

байқайық. 

223

Археологтар  назарынан  өткен  көп  қалалардың  нұсқа  тұ-

тары  –  “Қой қырылған қала”. 

Сырт  қараған  көзге  бірден  “Қой  қырылған  қала” – Сыр 

өңірінің кейбір асарларын еске түсіреді. Қала мавзолей-бекініс 

ретінде  салынған.  Бұл  функциясы  да  Сыр  сағасындағы  сақ 

пен  массагет  тайпаларының  көсемдері  жататын  қорымдарына 

өте  ұқсас.  Сондықтан  “Қой  қырылған  қала”  бірден  табыну 

(культовой) жəйі болса, екіншіден қамал – бекініс. 

Кезінде “Қой қырылған қаланы” айнала сақшылар күзеткен 

тəрізді.  Сырт  дұшпанға  қарсылық  көрсетуге  бейімдеп  салған 

қос  қабат  қабырға  бұған  жарқын  айғақ. “Қой  қырылған  қала” 

б.  э.  д. IV–III ғасырда  қаңлы  мен  сақ  көсемдерінің  əскери 

күзетпен  сақталған  орасан  зор  ғимарат  мавзолейіне  лайық. 

Сақ қолбасшысының Иран падишасына “Тақсырым, абай бол! 

Бізге соқтыққың келсе, дала төскейінде ата-бабамыздың мəйіті 

сақталған  қорым-қорғандарымыз  бар.  Соларға  тиісіп  байқа! 

Сонда  көресің  біздің  ерлігімізді”, – деген  сөзі  мəлім. “Қой 

қырылған  қала”  осы  жəйтті  айғақтағандай.  Бұл  мавзолей – 

бекініс көп қабатты, ірі құрылыс. 

Төменгі  қабатындағы  жабық  құпия  бөлмесінде  қаңлылар 

мен  сақ  қолбасшыларының  сүйектері  салынған  қыш  құмыра-

оссуарийлер (остадан) сақталған. Реті, “Қой қырылған қалада” 

абыздар  мен  қатар  ғалымдар  да  тұрғаны  байқалады.  Ерте 

дүниеде ғылым дін бұғауында болғаны мəлім. Аспан денелерін 

зерттейтін  аспаптың  бір  түрі – астролябий  қазба  жұмысы 

кезінде  осы  қамалдан  табылды.  Əсілі,  падишалардың  рулық 

пірге (Сиявушке) табыну мерзімін абыздар жұлдыздар арқылы 

анықтап отырса керек. 

“Қой қырылған қала” іспеттес бекініс – қамалдар көп. Соның 

тағы  да  бір  түрі  “Ұран  мұнаралары” (сигнальные  башни). 

Мұндай  мұнаралардың  іші  отынға  толтырылып,  жау  əскері 

жақындағанда  құрғақ  отынды  жағып,  елді  жауға  тойтарыс 

беруге  шақырып  белгі  беріп  отырған.  Бір  ғажабы,  аралары 

5–10  шақырымнан  еңселі,  көз  жетер  жерге  салынған  ұран 

мұнараларының  қалың  тізбегі  ұдайы  оңтүстік  батысқа  қарай 

224

бір  бағыт  бойына  салынған.  Оның  бірден-бір  себебі:  қауіп 

əрқашан Иран мен Алдыңғы Азия жақтан басталып, соғыс өрті 

негізінен  батыс  жақтан  тұтанып  отырған. “Авеста”  Иран  мен 

Туран соғыстары туралы баяндағанда да осыны бетке ұстайды. 

Сонымен көрсетілген қала құрылысы фортификация жəне діни 

қызмет атқарғанын байқаймыз. Бірақ қалалар негізінен қазіргі 

қалалар іспеттес мекен-жай, тұрақ болған. 

Арнайы  айта  кетуді  қажет  ететін  бір  жағдай,  осынау  іргелі 

қалалардың  құрылыс  материалдары,  яғни  електен  өткендей 

мейлінше  сапалы  топырақтан  құйылған  қыш  кірпіштер 

қалалардың  табан  орнынан  тұрғызылмаған.  Осы  Бесқала 

маңында  Қаратау  деп  аталатын  сілемді  адыр  бар.  Амудария 

осы адырдың бүйірін соғып, жалтара ағады. Сол жалтара аққан 

иініне  сəңкедей  ұлпа,  қызыл  топырақ  шөгіндісін  қалдырып 

отырады.  Бесқаланың  мыңдаған  ғимараттарына  қаланған  кəр-

лен кеседей қыш кірпіш əлгіндей сапалы топырақтан құйылған. 

Бұл жөнінде аңыз əңгіме күні бүгінге дейін ел аузында сақталса, 

Қаратау  алқымындағы  сол  бір  қарымды  əрекеттің  ізін  əлі  де 

көзбен көруге болады. 

Осынау  қыш  кірпіш  өндірілген  Амударияның  бұрылыс 

иінінде  Шылпық  атты  əйгілі  қорған  тұр.  Амудария  толқыны 

іргесін шылпылдата сүйіп жатқан соң ат қойғыш бабаларымыз 

Шылпық  деп  атаған.  Бұл  құрылыстың  асқақтаған  дөңгелек 

тұлғасы жердің табиғи бедерімен мінсіз жымдасып, дала төсіне 

бөкен салтанат символындай көз қуантады. 

Шылпық  қара  халық  ішінен  өлген  адамдарды  өртейтін 

рəсім  орны  болған.  Бұл  дəстүр  кезінде  шығысында  Индияға, 

батысында  көне  Грецияға,  оңтүстігінде  бел  астында  жатқан 

Шумерлерге  ауысқан.  Күні  бүгінге  дейін  тіліміздегі  “Көліңді 

көкке  ұшырамын”  деген  тұрақты  тіркес  астарында  сол  көне 

рəсімнің жаңғырығы жатыр. 

Тек өлік жөнелту рəсімі емес, көшпелілердің əсіресе рухани 

мұралары  көрші  елдерге  жұғымтал  болып  отырған.  Іргелес 

жатқан  əйгілі  Шумер  елінің  “Гильгамеш”  дастанындағы 

көшпелі-малшылық  мотивтерінің  бедерлі  көрінуі,  Қорқыт 

225

сияқты  өліммен  қарсыласу  сарындары,  сөз  жоқ,  рухани  ауыс-

жұғысты  зерделетеді.  Біз  көп  ретте  көшпелілер  ортасының 

көрші елдерден “алғанын” айтуға əуеспіз. Тарихи шындық пен 

таным, əдетте, біржақты, сынар езу келтелік емес, объективті-

аналитикалық байсалдылықты қажет етеді. 

Біз  сөз  етіп  отырған  өңірдегі  қалалардың  ғылымдағы  ең 

əйгілісі  – “Топырақ қала”. Бұл қала əуелі бекініс – замок кахан-

ның резиденциясы ретінде қаланып, біздің жыл санауымыздың 

III–IV  ғасырларында  бой  көтерген.  Бұл  қаңлылардың  кушан 

(гуй-тань) билігінен азаттық алған шағы болса керек. Ғылыми 

тұрғыдан  қала  өте  мұқият  зерттелген.  Қазірдің  өзінде  оның 

кең  де  ұзын  залдары  мен  дəліздерінде  сейіл  құрып,  көне 

заманалардың өнері мен өрнегін тамашалауға болар еді. Əрине, 

“Топырақ  қаладан”  табылған  жазба  дерек,  тиын,  əшекей 

алтын,  мүсін  бейне  сияқты  барлық  мұкəммəл  қазірде  арнайы 

музейлерде сақтаулы. 

“Топырақ  қаладағы”  биіктігі 30 метрден  астам  еңселі 

ғимараттың  іші  толы  салтанатты  рəсім  залдары.  Олардың 

ішіндегі небір сымбатты мүсіндер мен зерлі оюлар көрер көзді 

тұндырғандай  ғажайып  шеберлікпен  безендірілген.  Қазіргі 

ғалымдарымыз  бұл  ғимаратты  “Қағандар  сарайы”  деп  атап, 

ішкі залдарына “Қағандар мен қатындар залы”, “Жеңіс залы”, 

“Бидай  өңді  жауынгерлер  залы”, “Бұғылар  залы”, “Жұмбақ 

зал” деп ат қойып алған. Əрине, бұл сыртқы белгі-əсерге орай 

қойылған  атау.  Сондай-ақ,  осынау  ғимарат  ішіндегі  небір 

құдірет  мүсіндерін  көне  Грекиядағы  толып  жатқан  құдайлар-

мен шендестіре, сабақтастыра қарау да əзірше ғылыми зердені 

иландыра  қоймайды.  Бас-аяғы  екі  жылдай  ғана  болып,  қос 

өзеннің ортасындағы гүлге оранған алқапты тері сүйреткендей 

етіп,  жүздеген  мың  адамды  қойдай  бауыздаған  Ескендір 

Зұлқарнайын бұл өңірге діни дүние таным мен өнер үрдістерін 

орнықтырып  үлгермегені  хақ.  Сондықтан,  Орта  Азияға  ислам 

діні кіргенге дейін мүсін өнерінің сол ортада мыңдаған жылдық 

дəстүрінің  болғандығына  айрықша  мəн  беріп,  жаңағы  сарай 

ішіндегі  мүсіндердің  мəнін  танып  түсінуде  төл  топырақтың 

226

үрдіс-дəстүріне  жүгінген  жөн.  Ұлы  Отанымыздың  қыртысты 

мəдени  айғақтарын  мəпелеу  бүгінгі  жəне  болашақ  ұрпақтың 

жүрегіне мақтаныш сезімін ұялатады. 

Сəбетқазы Ақатаев, Ақселеу Сейдімбеков

Білім жəне еңбек. 1985 ж. №1

жүктеу/скачать 3,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: