Бегалиева А.Қ
Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру
жүктеу/скачать 0,81 Mb.
|
Бегалиева Қазақстан тарихы оқу құралы-(2020) (1)
| Қазақстанда ауыл шаруашылығын ұжымдастыру. Боль- шевиктер 20-жылдары ЖЭС-ті ұзақ мерізімді саяси стратегия деп есептеді. Сондықтан олар ЖЭС аясында шаруа қожалықтарын біртіндеп кооперативтендіру арқылы ауыл шаруашылығын со- циалистік жолмен қайта құруды көздеді. Шаруалар кооперация- сы мемлекеттік тұрғыдан еріксіз күштеу арқылы емес, керісінше экономикалық қажеттіліктен туындайтын қозғалыс болуы керек еді.
Большевиктер қазақ ауылында әлеуметтік теңсіздікті жою мақсатында шабындық және жайылымдық жерлерді бөліске сал- ды. Ф. Голощекин: «Жайылымдық жерді бөлу деген не?» – дей отырып, бұл науқанға зор екпін беру үшін және өз төңірегіндегі большевиктерді жігерлендіру үшін «Бұл кіші Қазан» деп атады. Қазақстан Орталық Атқару комитеті (ҚОАК) және Халық Комиссарлары кеңесі (ХКК) 1926 ж. 20 мамырда «Жерге орналас- пай жерді пайдаланатын көшпелі және жартылай көшпелі аудан- дардың шабындық және егістік жерлерін уақытша қайта бөлу туралы» заң қабылдады. Оған сол кездегі Халық Комиссарлары кеңесінің төрағасы және Орталық Атқару комитеті төрағасы қыз- метін уақытша атқарушы Н. Нұрмақов қол қойды. 1927 ж. 3 ақ- панда бұл заңға ішінара толықтыру енгізілді. Онда шабындық және жайылымдық жерлер жан басына қарай бөлінетінін, мұндай бөлініс мүмкін болмаған жағдайда үй басына қарай бөлінетіні туралы атап көрсетілді. Бұл жұмысты жоғарыдан жүргізу Қазақ- станның Егіншілік халық комиссариатына тапсырылды және бұ- ған жоғарғы қарқын беру үшін губерниялық, уездік және округтік атқару комитеттері жанынан ерекше жедел «бестіктер», ал бо- лыстық атқару комитеттері мен ауылдық кеңестер жанынан «үштіктер» ұйымдастырылды. Қазақстанда большевиктер 1926- 1927 жылдары 1250 мың десятина жайылымдық және 1360 мың десятина шабындық жерлерді бөлді. Бөлінген шабындық жердің 219 ■ Қазақстан тарихы 61,6 %-ын кедейлер, 8,8 %-ын ауқаттылар алды. Ал жайылымдық жердің 59,3 %-ы кедейлерге, 31,7 %-ы орташаларға және 9 %-ы ауқатты қожалықтарға берілді. Қазақтың дәстүрлі шаруашылық жүйесі сақталып отырған жағдайда шабындық және жайылымдық жерлерді жай бөліске салу нәтиже бермеді. Екіншіден, шабындық және жайылымдық жерді бөлудің өзі дәстүрлі егін шаруашылығы жүйесіндегі заңды- лықтар жетегінде қалып қойды. Ал қазақтың дәстүрлі шаруашы- лығында, керісінше, жерді малдың санына қарай иемденді. Үшін- шіден, жартылай көшпелі аудандардағы жер бөлінісі нәтижесінде жерге ие болған шаруалар үшін бұл кезеңде ол жерлерден келер пайда жоқ еді. Себебі ауылдағы кедей шаруалардың қожалық- тары ғана емес, тіпті орта шаруа қожалықтарында бұл кезеңде ауылшаруашылық құрал саймандарын, егетін тұқым және т.б. заттар тапшы болды. 1927 жылы желтоқсанда ірі бай шаруашылығын тәркілеу жө- ніндегі заң жобасын әзірлейтін арнайы комиссия құрылды. 1928 жылы наурызда Қазақстан Өлкелік комитетінің бюросы заң жобасын бірнеше рет қарап, нақтылады. Осы жылдың тамыз айында Өлкелік комитет тәркілеу науқанына тікелей басшылық жасайтын комиссия ұйымдастырды. Комиссияның төрағасы бо- лып Е. Ерназаров тағайындалды, оның құрамына О. Исаев, Н. Нұрмақов, Ғ. Тоғжанов, О. Жандосов және т.б. кірді. 1928 жыл- дың 27 тамызында Орталық Атқару комитеті мен Халық Комис- сарлары Кеңесінде тәркілеу жөніндегі заң жобасы қабылданды. Заң бойынша малы, дүние-мүлкі тәркіленіп, өзі жер аударылуға тиісті ірі байларға көшпелі аудандарда ірі қараға шаққанда 400-ден астам малы бар, жартылай көшпелі аудандарда 300-ден астам малы бар, отырықшы аудандарда 150-ден астам малы барлар және бұрынғы сұлтандар мен хандардың ұрпақтары жатқызылды. 1928 жылы тамыздың 30-да Қазақ АКСР ХКК-нің «Қазақ- станның көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшы ауданда- рын белгілеу туралы» арнайы қаулысы қабылданып, соған сәйкес аудандар белгіленді. Науқанды 1928 жылдың 1 қарашасында аяқ- тау жоспарланды, яғни бір ай ішінде бітіру керек деп шешті. Кейінірек ол тағы 10 күнге ұзартылды. 1928 жылғы 30 тамыздағы қаулыға сәйкес тәркіленгендерді жер аударуға тиісті аудандар да анықталды. 220 4. Қазақстан Қазан төңкерісі мен азамат соғысы жылдарында (1917-1920 ж.) ■ Тәркілеу туралы ереже бойынша жер аударылғандардың бәрі сайлау құқығынан айырылды. Байларды тәркілеуді жүзеге асыру үшін комиссиялар құрылды. Уәкілдер бастаған комиссия мүше- лері байларды тәркілеу туралы ережені өрескел бұрмалады. Ауыл белсенділері жоғарыдан келген уәкілдің қолдауымен тіпті ауқат- ты адамдарды да қыспаққа түсірді. Республика көлемінде бар- лығы 696 «бай-феодалдар» тәркіленді. Қазақ қоғамында ірі бай- лардың көп болмағанын осы 1928 жылғы жүргізілген тәркілеу барысы мен оның нәтижелері дәлелдеді. Барлығы 144474 бас мал ғана тәркіленді: бұл белгіленген жоспардың 64 %-ы ғана. Шаруа қожалықтарын біртіндеп, ерікті түрде кооперативтен- діру арқылы социалистік ірі ауыл шаруашылық ұжымына бірік- тіру туралы 1927 жылы желтоқсанда өткен партияның ХV съезі- нің шешімдерін жүзеге асыруға кірісті. Алайда үкімет біртіндеп құрылып жатқан колхоздарға материалдық жағынан көмекті кү- шейту шарасының орнына, керісінше, нұсқаулар беру арқылы күштеу әдістерінің кең етек алуына жол ашты. Жергілікті жерлерде жоғары басшылық белгілеген межеден асып түсу үшін күрес басталды. Оның күшеюіне Қазан револю- циясының 12 жылдық мерекесіне орай «Правда» газетінде жа- рияланған Сталиннің «Ұлы бетбұрыс жылы» деген мақаласы түрткі болды. 1929 жылы 10-17 қарашада өткен Б(б)КП Орталық комитетінің пленумында Молотов та келесі жылы тек «ұжымдас- тырылған облыстар ғана емес ұжымдастырылған республикалар туралы да айтуға болады» деген көзқарасты білдірді. 1930 жылы 5 қаңтарда БК(б)П Орталық комитеті «Ұжым- дастыру қарқыны және мемлекеттің колхоз құрылысына көмек шаралары туралы» қаулы қабылдады. Қаулыда Орталық комитет жаппай ұжымдастыруды жүзеге асыру үшін елдің аудандарын үш топқа бөлді: Бірінші топқа осы ұжымдастыруға белгілі мөлшерде даяр деп есептелінген таза астықты аудандар жатты. Оларға Орта және төменгі Волга, Солтүстік Кавказ аудандары кірді. Ол аудан- дарда шаруа қожалықтарын социалистік жолмен қайта құруды 1931 жылдың көктемінде аяқтау белгіленді; Екінші топқа елдің Украина, Орталық қара топырақты облыстар, Сібір, Орал, Қазақ- станның астықты аудандары жатты. Бұл аудандарда ұжымдасты- 221 ■ Қазақстан тарихы руды аяқтау мерзімі бір жылға ұзартылды, яғни шаруа қожалық- тарын ұжымдастыруды 1932 жылдың көктемінде аяқтау қажет болды. Ф.И. Голощекин Қазақстанның кенже дамыған аймақ екеніне қарамай, ұжымдастырудың жоғары қарқынын мақтаныш етті. Голощекин Жер халық комиссариатының комиссары Яковлевке (ол Бүкілодақтық ауылшаруашылық ұжымдары кеңесінің төраға- сы) және РКФСР ХКК төрағасының орынбасары Т. Рысқұловқа жіберген жеделхатында 1929-1930 жылдары республикада ұжымдастыруды күшейту үшін жоспардың қайта қаралғанын, сөйтіп, 1930 жылдың күзіне қарай ұжымдастырумен 350 мың шаруашылықтың қамтылатынын көрсетті. Осыған байланысты бүкіл республикадағы ұжымдастыру жоспары қайта қаралды. Қазақстанда 1928 жылы шаруа қожалықтарының тек 2 пайы- зы ғана ұжымдастырылса, 1930 жылы 50 пайызы, 1931 жылдың қазанында 65 пайызы ұжымдастырылды, яғни ұжымдастыру қар- қыны жеделдетілді. 1931 жылы республикадағы 122 ауданның 78 ауданында ұжымдастырумен 70-тен 100 пайызға дейін шаруа қожалықтары қамтылды. Шаруа қожалықтарын ұжымдастыру- дың жеделдетілген қарқыны күштеп жүзеге асырылды. Алайда ұжымдастыруды жүзеге асыру барысында жіберілген зорлық-зомбылықтар Орталық комитеттің 1930 жылы 14 наурыз- да қабылдаған «Колхоз қозғалысындағы партия бағытын бұрма- лаушылықпен күрес туралы» қаулысында партия бағытын бұр- малау деп қана бағаланды. Большевиктік орталық билік ауыл ша- руашылығында жүргізіліп жатқан шаралардың барлығын дұрыс деп есептеп, кемшіліктерді жіберіп отырғандармен күресу қажет деді. Күштеп ұжымдастыру науқаны кезінде ауылда әлеуметтік жіктеу саясаты өте жоғары қарқынмен жүргізілді. КСРО ОАК мен ХКК-нің 1930 жылы 1 ақпанда қабылдаған «Жаппай ұжым- дастыру аудандарындағы ауыл шаруашылығын социалистік қай- та құруды нығайту және кулактармен күрес шаралары туралы» қаулысы негізінде ауқатты шаруа қожалықтарына қарсы ашық террор басталды. Шаруа қожалықтарынан бай-кулактарды бөліп алып, оларды тап ретінде жою жүзеге асырылды. Бай-кулактарды үш топқа бөліп жазалады. Бірінші топ – контрреволюцияшыл 222 4. Қазақстан Қазан төңкерісі мен азамат соғысы жылдарында (1917-1920 ж.) ■ белсенділер. Бұл топқа енген шаруалар бірден тұтқындалып, олардың ісі сотқа берілді. Екінші топ – ірі кулактар. Бұл топқа енген шаруаларды да бірден ұстап, солтүстікке немесе жаппай ұжымдастыру аудандарынан алыс аудандарға жер аударды. Ал үшінші топқа кулак отбасылары жатты. Оларды сол ұжымдасты- ру аудандарындағы колхоздар бөлген жерлерге қоныстандырды. 1928-1929 жылдарда бай-кулактар есебіне алынып жазаға тартылғандар, яғни қудаланғандар есебі 54 625 болды. 1931 жы- лы 5500 шаруа бай-кулак ретінде аласталды. Ал енді 1928 жылғы тәркілеу кезіндегі қазақ қоғамындағы бай-феодалдар саны тек 696 ғана болғанын ескерсек, бұлардың да кімдер екені белгілі. Бұл сандарды нақты деп айту қиын, себебі жауапқа тартатын органдардың саны өте көп болды. Күштеп ұжымдастыру саясаты халықтың наразылығын ту- дырды. Сол жылдары өлке басшыларының Сталинге жазған хат- тары қазақ даласында осы наразылықтың өте зор көлем алғанын, Алтайдан Маңғыстауға дейінгі аймақты түгел қамтығанын, бұл туралы Кеңес үкіметі басшыларының хабардар болғанын көрсе- теді. Бір ғана 1929 жылдың өзінде Қазақстанда 30-дан астам үл- кенді-кішілі халық наразылығы болды. Олардың ішінде өте кең көлемде болған көтерілістерге Тақтакөпір, Бостандық, Батпаққа- ра көтерілістері жатады. 1929-1930 жылдар аралығындағы қыс айларында наразылық өте күшті өршіді. Ол туралы Ф. Голощекин Сталинге хабарлауға мәжбүр болды. 1929-1931 жылдары өлкеде барлығы 372 көтеріліс болып, оларға 80 мыңдай адам қатысты. Большевиктер бұл наразылықтардың негізгі себебін байлар мен дін басыларының Кеңес үкіметіне қарсы халықты ұйымдасты- руынан деп көрсетті. Кеңес үкіметі бұл көтерілістерді әскери күшпен басып жаншыды. Ұжымдастыру мен отырықшыландыру кезінде дәстүрлі мал шаруашылығының ерекшелігі есепке алынбай, түгел қауымдас- тырылған мал шығынға ұшырады. Сонымен қатар малдың көп бөлігі үкіметтің ет салығын орындауға жұмсалды. О. Исаев Қа- зақстан өлкелік комитетінің VІ пленумында 1929 жылы Қазақ- станда 40 млн бас мал болғанын, 1933 жылы 4 млн ғана мал қал- ғанын мойындауға мәжбүр болды. 223
Ұжымдастыру саясатының нәтижесінде 1932-1933 жылдары халық аштыққа ұшырады. Аштыққа ұшыраған қазақтар босқын болып, елден шет аймақтарға үдере көшті. Зерттеушілер 1930- 1932 жылдары шетелге кеткен қазақтар санын, қайтып келгендер- ді шығарып тастағанда 1,3 млн адамға жеткізеді. Қазақ халқының ауыр жағдайын Қызыл крест және Қызыл жарты ай қоғамының баяндама хаттарынан және Ресейдің басшы мемлекет қайраткері ретінде жергілікті жерлерден Мәскеуге келіп түсіп жатқан басқа да мәліметтерден хабардар болған Т. Рысқұлов, көп кешікпей-ақ Сталинге хат жазады. Аштыққа байланысты жоғарғы партия мен үкімет басшыларына жазылған хаттар қатарын О. Исаевтің және «Бесеудің хаты» толықтырады. Ауыл шаруашылығын күштеп ұжымдастырудың осындай зардаптары сталиндік басшылықты ойландырды. 1932 ж. 17 қыр- күйекте «Ауыл шаруашылығы туралы» қаулы қабылданады. Бұл қаулыда аштық туралы мүлде айтылмады. Қаулы егіншілік ау- дандарында жеке меншікте 2-3 бас сиыр, 10-20 бас қой, ал мал шаруашылығы аудандарында 100 бас қой, 8-10 бас ірі қара, 3-5 түйе, 8-10 жылқыға дейін ұстауға рұқсат берді. Қазақстанда 624 ферма таратылды. Жойылған тауарлы фермалардан 216370 бас мал колхозшылардың өзіндік шаруашылықтарына пайдалануға берілді. Колхоздар мен совхоздардан 680 мың бас мал шаруа- лардың жеке меншігіне сатылды. 1933-1937 жылдары екінші бесжылдық жоспарды орындау кезінде Кеңес үкіметі ауыл шаруашылығында ұжымдастыруды аяқтау, ауыл шаруашылығын қайта құру, колхоздарды ұйымдық- шаруашылық жағынан нығайту міндеттерін белгіледі. Бұл шара- ларды жүзеге асыру үшін большевиктік партия республика ауыл шаруашылығын саяси нығайту қажет деп, колхоздар жанынан саяси бөлімдер құрды. 1935 жылы үкімет колхоздарға жерді мәңгі пайдалануға берді. Осы жылы ТОЗ-дардан ауылшаруашылық ар- тельдеріне көшіру басталды да, Бұл үдеріс 1937 жылы толық аяқ- талды. Үй маңындағы жерлерді кеңейту көптеген колхоз мүше- лерінің колхоз ісіне деген селқостығын күшейтті. Үй маңындағы жерлерді өлшеп, артық жерлерді колхозға қайтарды. Большевиктер шаруашылыққа тікелей араласуды тоқтатпа- ды. Мал шаруашылығының артта қалуын тікелей араласу жолы- 224 4. Қазақстан Қазан төңкерісі мен азамат соғысы жылдарында (1917-1920 ж.) ■ мен шешуді көздеді. 1939 жылы 8 шілдеде БК(б)П Орталық коми- теті «Колхоздарда қоғамдық малды дамыту шаралары туралы» қаулы қабылдайды. Осы қаулыда колхоздарда екі-үш тауарлы фермалар (оның ішінде біреуі ірі қара мал, екіншісі қой немесе басқа түліктен) құру белгіленеді. Колхоздардың еріктілігі шек- телді, әкімшілік басқару жүйесі одан әрі күш алды. жүктеу/скачать 0,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|