Бейорганикалық Қосылыстардың негізгі кластары дәрістің жоспары

1.Тұздардың қасиеттері, алу жолдары, қолданылуы

2. Қышқылдардың қасиеттері, алу жолдары, қолданылуы

3.Оксидтердің қасиеттері, алу жолдары, қолданылуы

4. Негіздердің қасиеттері, алу жолдары, қолданылуы

1.Тұздардың қасиеттері, алу жолдары, қолданылуы

Тұздар дегеніміз- құрамы металл катиондарынан және қышқыл қалдықтарының аниондарынын тұратын күрделі заттар; қалыпты жағдайда иондық құрылымдағы кристалл заттар.

Тұздар- қатты кристал заттар, біразы суда жақсы еріп, мөлдір ерітінді түзеді. Суда ерімейтін тұздарға BaCO₃,BaSO₄,AgCl, және тағы басқа лары жатады. Азот қышқылының тұздары түгелдей суда ерімтал.

Натрий мен калий тұздарының барлығы дерлік суда жақсы ериді.

Тұздар ерте заманнан белгілі. 1812 жылы  Я.Берцелиус  тұздардың  электрхимиялық  теориясын құрды. Электролиттік диссоциациялану теориясы  шыққаннан кейін, тұздардың суда ерігенде металл атомдары катиондарын және қышқыл қалдығы аниондарын түзетін күрделі заттар екені анықталды. Мысалы:

Натрий сульфатының формуласын құрумен танысайық: Na₂SO₄

1.Натрий мен сульфат анионының валенттіктерін жазамыз. Na₂SO₄

2.Валенттіліктерінің ең кіші ортақ еселігін табу.

3. Ортақ еселікті әр топтың валенттілігіне бөліп, индекс етіп жазу:

2:1 = 2 (Na); 2 : 2 = 1 (S0₄).

сонда тұздың формуласы Na₂S0₄. Ал ,натрийдің  осы  қышқылмен  түзген екінші тұзында NaHS0₄ натрий мен қышқыл калдығының валенттіліктері өзара тең болғандыктан (I), тұздың формуласы NaHS0₄ күйінде қалады.

1. Орта тұздар – сутек атомдары толық металмен ауысса (Na₂CO₃, K₃PO₄, MgSO₄);

2. Қышқыл тұздар – сутек атомдары металл атомдарымен біртіндеп алмасса (NaHCO₃, K₂HPO₄);

3. Негіздік тұздар – құрамына  гидроксил  тобы енсе (MgOHCl, A1(OH)₂Cl),

4.Қос тұздар – сутектің орнын бірнеше металл катиондары басса (KAl(SO₄)₂, NaK₂PO₄);

5. Кешенді тұздар – құрамында кешенді  катион  [Cu(NH₃)₄]SO₄ немесе кешенді анион  K₄[Fe(CN)₆] болса түзіледі.

Тұздар көбіне халықаралық  номенклатура  бойынша аталады. Тұздар суда ерігенде иондарға ыдырап, ерітінділері электр тогын өткізеді.

Гидролиз  тұрғысынан тұздар 4 топқа жіктеледі:

1. Күшті негіз бен күшті қышқылдан құралған тұздар;

2. Күшті қышқыл мен әлсіз негізден құралған тұздар;

3. Әлсіз негіз бен күшті қышқылдан құралған тұздар;

4. Әлсіз негіз бен әлсіз қышқылдан түзілген тұздар.

Күшті қышқыл мен күшті негізден түзілген тұздардан [KCl, NaCl, Ca(NO₃)₂] басқасы гидролизденеді. Тұздар қышқылдармен, сілтілермен және өзара ион алмасу реакцияларына түседі, металдармен әрекеттеседі. Тұздарды алудың 10-нан аса жолы бар. Тұздар табиғатта кең таралған. Тұздар қатты (ас тұзы) және еріген күйінде көл, теңіз, мұхит суларында, өсімдіктер мен жануарлар организмінде кездеседі. Тамақ өнеркәсібінде,  ауыл шаруашылығында, медицинада, металлургия, шыны, т.б. өнеркәсіп салаларында, тұрмыста кеңінен қолданылады.

Тұздардың алынуы.

Zn + 2НСІ = ZnСІ₂ + Н₂

КОН + НСІ = КСІ + Н₂О

2КОН + SО₃ = К₂SО₃ + Н₂О

К₂СО₃ + СаСІ₂ = СаСО₃ ↓+ 2КСІ

СиSО₄ + 2NаОН= Си(ОН)₂↓ + Nа₂S
Тұздардың химиялық қасиеттері. Тұздар негізінен катты заттар, олардың суда ерігіштігі арнайы кестеде беріледі және «ерігіштік кестесі» деп аталады. Онда суда еритін заттар «е», аз еритіндері -«а.е», ерімейтіндері - «ем», суда тұрақсыздары сызықшаман (-) белгіленген. Тұздардың ішінде  нитраттар жақсы ериді, ал барий сульфаты, кальций карбонаты, күміс хлориді, қорғасын (II) сульфиді т. т. іс жүзінде ерімейді. Калий мен натрийдің барлық түздары суда ерімтал келеді.

1.Тұздардың металдармен әрекеттесуі. Тұздардың металдармен әрекеттесуі белсенді металдар белсенділігі төмен металдарды олардың тұздарының құрамынан ығыстырып, орын басу  реакциясы  жүреді, нәтижесінде жаңа тұз бен бос күйіндегі металл алынады. Мысалы, сынауыққа  мыс сульфатының ерітіндісін құйып, оған темір шеге салсақ, оның беті біраздан кейін қызыл мыспен қапталады:
CuSO₄ + Fe = FeSO₄ + Cu

Бұл типті реакциялардың сұлбасы мынадай:

1) Белсенділік қатарында бұрын тұрған металл өзінен кейін тұрған металдарды олардың тұздарынан ығыстырады.

2) Реакцияға алынған және түзілген тұз ерімтал болу керек, егер түзілген тұз ерімейтін болса, тұз металл бетін қаптап қалады да, реакция жүрмейді.

2.Тұздардың қышқылдармен әрекеттесуі. Сынауыққа мәрмөр түйірлерін салып, үстіне тұз қышқылын құйсақ, төмендегі реакция жүреді, нәтижесінде газ бөлінеді:
СаС0₃ + 2НСl = СаСl₂ + Н₂С0₃

Н₂С0₃ = Н₂0 + С0₂↑ (реакцияның жүру белгісі)

2NaCl +H₂S0₄ = Na₂S0₄ + 2HCl↑

Жалпы сұлбаны былай беруге болады:

NaCl + AgN0₃ = AgCl↓ + NaN0₃

1.Реакцияға қатысатын тұздардың екеуі де ерімтал болуы керек.

2.Түзілген тұздардың біреуі тұнбаға түсуі керек.

Сұлбасы мынадай:

Fe + CuCl₂ = FeCl₂ + Cu

Әрбір металдың басқа металдарды оның тұздарынан ығыстырып шығаруы, металдардың кернеу қатарына тікелей байланысты. Бұл былай өрнектеледі:

Металл + тұз = жаңа тұз + бос металл