Бүгінгі санда: Елтанымдық атаулар елдіктің белгісі
жүктеу/скачать 20,17 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- М.МҰХАМЕДОВА, Абай қорық-музейінің ғылыми қызметкері Биыл Əсет Найманбайұлының туғанына 150 жыл толады. Ақын
- 320 жолдық «Гүлзипа-Гнияр төре» дастандарының қолжазбаларын табыс етті. 80-ші жылдары қорға түскен материалдардан
- А.Түгелбаев тапсырған бірнеше естеліктерді, ақын əндерінің нотаға түскен нұсқалары мен түсініктемелерін айтып кету
- Тұрман ОМАРОВ, Қазақстан Республикасының Құрметті байланысшысы, еңбек ардагері
- «Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, т ртеу түгел болса, т бедегі келеді» деген халық мәтелі тегін айтылмаса ке
- Белгілі ақын, қарымды қаламгер, Қазақстан Жазушылар жəне Журналис- тер одақтарының мүшесі,ҚР Ақпарат
- Қармақшы ауданының Чапаев атындағы ұжымшарда ( қазіргі Ақтөбе ауылы) туып-өсті. Еңбек жолын туған ауылында
- Əсет аќын Əсет аќын
- Ж‰рек жыры Ж‰рек жыры
- АНА ТІЛІ Кіші жүз шежіресін жазған Қарасақал Ерімбет Көлдейбекұлының еңбегінде Əлімнің ұрпақтары жөнінде жақсы айты
«Қош келдің, Наурыз» АНА ТІЛІ 7 №13 (1375) 30 наурыз – 5 сәуір 2017 жыл
ДƏУІР ДАУЫСЫ АЛТЫННЫҢ СЫНЫҒЫ АТАДӘСТҮР М узейде ақын шығармашы- лы ғына тікелей к ңіл б лу 1990-шы жылдан басталды. Осы жылдың 19-шы наурызында ҚР Министрлер Кеңесі сет Найманбайұлын есте қалдыру мақсатында және туғанына 125 жыл толуына орай сол кездегі Семей облысына қарасты Мақаншыда мұражай ашу ж нінде қаулы қабылдады. Ақын мұражайы – Абайдың мемлекеттік қорық- музейінің бір б лімі ретінде ашылатын болып, сет Найманбайұлын – Абайдың ақындық мектебінің ірі кілдерінің бірі, ақын, әнші, сазгер ретінде к рсететін ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. М і н е , А б а й қ о р ы қ - м у з е й і н д е а қ ы н туралы материалдарды зерттеу мен жинау жұмыстары мұражайдың ашы- луымен байланысты болып, бірнеше рет Мақаншы, Үржар ңірі бойынша материалдар жинақтау экспедицияла- ры ұйымдастырылса, Қарағанды об- лысы мен ҚХР-ның Үрімжі, Шәуешек қалаларына іссапарлармен жалғасты. Осы жылдан бастап « сет заманы мен скен ортасы», «Абай және сет», « сеттің қисса-дастандары», « сет-айтыс ақыны», « сет леңдері», « сет әнші-сазгер», «Ақын ұрпақтары» сияқты тақырыптар б е л г і л е н і п , з е р т т е у ж ұ м ы с т а р ы н ы ң арқасында мұражай қорына бірталай ма- териалдар жиналды. Қордағы материалдар сарапталып, ғылыми-зерттеу жұмыстары мен кездескені – ол тарихи оқиға, жеке тоқталатын тақырып. сет ақын туралы с з болғандықтан, біз бұл арада ақын мінезінің қ ы р - с ы р ы н а т о қ т а л ғ ы м ы з к е л г е н і . сеттанушы ғалым Б.Адамбаевтың « сет ақын» атты мақаласында: « сет орта бой- лы, қара торы, қой к зді, дембелше денелі, етжеңді толық кісі болған. Күреске түскен күш иесі – палуан екен дейтін де с з бар. детте ол үстіне костюм-шалбар, басына құндыз б рік, сыртынан жазда жібек ша- пан, қыста ішік киеді екен, қалтасына сағат салып, ақ киім киюді тәуір к рген» дейді. Ал келесі естеліктегі мына бір үзінді ақынның болмысын, мінез-құлқын толықтыра түседі: « сет ақынның ерекшеліктері: ақын орта бойлы балуан тұлғалы, денесі шымыр, д ңгелек жүзді, жанары мұңды, қара сұр қой к зді, к п с йлемейтін, мінезі ауыр, к бінде ой үстінде жүретін. нді айында бір немесе қимаған жағдайда ғана отырыста шырқататын. Ол гармонь мен домбыраны қатар ойнайтын. Бір жерде айтқанын екінші жерде қайталамай тыңдаушыларының жағдайына байланыс- ты тыңнан тартып кететін. Таңдамалы шығармаларының кейбірін жұрт қиылып сұраса айтатын. Барынша кішіпейіл қарапайым кісі еді, т рге отыруды онша ұнатпайтын. Иауыз қалжыңды, біреудің сыртынан даттап с йлегенді ұнатпайтын. Дойбы ойнайтын». Міне, жинаған деректер мен қолжазба беттерінен сет ақынның байсалды да сом бейнесі к з алдымызға келеді. Осындай ақын бейнесін шығармаларындағы зі туралы айтқан с здері де толықтырады. « н салдым жас күнімнен сал болған соң», « леңмен атақ жайдым оң мен солға», « леңім – жан жолдасым болған жақын» дегенінен әншілік нерімен елге ерте та- нымал болғанын к рмейміз бе? Енді, мына леңіне құлақ салайықшы: н салсаң, сеттей сал әсемдетіп, Қоздырып делебені дәсерлетіп. Шырқатып, шығандатып, шалықтатып, Шапшытып, шүмектетіп, н серлетіп. Талдырып, талықсытып, тамылжытып, Орғытып, орағытып, басқа рлетіп. Самғатып, саңқылдатып, сар желгізіп, Ұрынтып, ршелетіп, бәсеңдетіп. Серпілтіп, сумаңдатып, сексен ырғап, Қырық қарпып, тоқсан толғап, бес рлетіп. Қарқынды үн-қан қайнатып, жүрек жұлып, Жан жалмап, к ңіл тербеп, әсерлетіп, – деген лең жолдарындағы әрбір с зі ақын бейнесін к рсетпей ме? й г і л і ә н ш і - к о м п о з и т о р К е н е н зірбаев сет ж нінде: « лі есімде. Жас кезім. Атағым жаңа шыққан әншімін. Іле бойына үш жүз ақ боз үй тігілді. Жарты ай бойы сауық, бәйге, к кпар, салым, күрес болды. Күн сайын кешке қарай нер тала- сы, әншілік сайысы басталады. Міне, осы жиында сетті к рдім. зім к рген әнші- лердің ішінен міре болмаса, сетке пар келер ешқайсысы жоқ-ау! Оның үстіне ки- ген т ңірегін зерлеген қызыл мәуіті шапа- нына дейін к з алдымда қалды» деген екен.
басталатын атақты термесімен жртшылықтың сусынын қандырған еді. Ұлы Жеңіс салтанатында шалқар ша быт- тың арнасын қайта ашқан қарт жырау мірінің соңына дейін кейінгі толқын ұрпақтарына, жәмиғат ел-жұртына ба қыт ты ғұмыр, баянды тыныштық тілеумен тті. Бұған атақты Сыр сүлейінің мірінің ақырғы кезінде : ...Арман жоқ Жеңісті де к рді к зім, Гүлденді қайта к ктеп бау мен бағым. Келгенше тілім енді жырлай берем, Жақын деп қорықпаймын лер шағым. лсем де қабірімде тілеп жатам, Елімнің бақыты мен болашағын, – деп толғанған ршіл де, міршең жыр жолдары толық дәлел Ибрагим жырау қарттың құтты шаңырағындағы Жеңіс, Кеңіс, Тыныстан кейінгі т ртінші бала болатын. Жастайынан журналист болуды арман еткен талапкер баланың «Найзағай» атты тырнақалды тұңғыш леңі аудандық «Коммунизм шамшырағы» (қазіргі «Қармақшы таңы») газетінде 1967 жылдың 9 қазанында жарық к рді. Ибрагимнің з әкесі соғыс және еңбек ардагері Бекмахан Салқынбаев. Мамандығы – агроном, ұзақ жыл Шиелі, Терең зек, Қармақшы аудандарында жауапты қызметтер атқарған қарапайым, жаны жомарт, к пшіл кісі болатын. Бекеңнің зауқы соққанда үзбей алып, оқып тұрамын. Одан елдің тыны- сын сезінемін. Тағы бір айтарым: поэзияға да жиі орын беріледі екен.Ибрагим Бекмаханов, Шаһизада бдікәрімов, Бақытгүл Мадиярова леңдері маған аса ұнайды. Поэзия ауылына ат басын бұрған бұл жас талапкер ақындарға сәт сапар тілеймін!» деген бірауыз лебізі жарық к рген еді. Алматыдан жеткен бұл лебіздің «Бұлақ к рсең к зін аш» дегендей, сол кездегі талапкер жас ақындарға ерекше әсер еткені бар. Қаламгердің алпыс жасқа толуына бай- ланысты 2011 жылдың 18 маусымында Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» газетінде (№98-99) берілген мерекелік айқарма бетте жарық к рген «Елімен сырлас, мұңдас ақын» атты мақаласында қазақтың к р н е к т і а қ ы н ы Т е м і р х а н М е д е т б е к : «Ибрагим Бекмаханұлының «Жарық сәуле» атты леңдер кітабын оқығанда байқағаным: т а қ ы р ы б ы с а н а л у а н , п о э т и к а л ы қ географиясы барынша ауқымды екен. К зге ілінгенін қалт жібермейтын қырағы, к ңілге кіргенін шұғыл қорытып, шапшаң леңге айналдыратын алғыр. Ол бірде туған лкесі Сырдария аймағын тебірене жырласа, енді бірде скен жері Сарыарқаны емірене жырға қосады.Оның жыр кітабынан бағзы Түркістан топырағына тамыр салған тарихымызды да, аспанмен таласқан Алатауды да, қара нар боп ш гіп жатқан Қаратауды да, сол ңірдің сіп- ніп жатқан з замандастарының келешегі, бүгінгі келбет-ажарын да табуға болады» деп ағынан жарыла кшелес інісіне з жүрегінің әділ бағасын берген еді. Қазақта «Тұлпардың тұяғы, алтынның сынығы» деген бір әдемі с з бар. Сыр сүлейі, әйгілі Тұрымбет жыраудың ұрпағы Ибрагим ақынға да осы с зді телісек, келісімі келіп-ақ тұр емес пе? Қарымды қаламгер, дарынды аза- мат ақынның халқына бергеннен, бермегі әлі де к п болатындығына кәміл сенгіміз келеді. Тұрман ОМАРОВ, Қазақстан Республикасының Құрметті байланысшысы, еңбек ардагері Қызылорда облысы ҚазМУ-дың журналистика факультетін бітірген. Біршама жылдар бойы кеңес, партия органдарында жауапты қызметтер атқарды. Кейіннен журналистикаға қайта оралады. С йтіп, ол саналы ғұмырының к п б лігін Арқа т сінде ткізді, нақты айтқанда, Торғай, Жезқазған, Қарағанды облыстық газеттерінде қызмет етті. Қазір жерлесіміз Алматы қаласында тұрады, республикалық «Экономика» апталығында б лім редакторы. Қайда жүрсе де «Ат айналып қазығын та- бады» дегендей, Ибрагим ақын елден жырақ жүрсе де туған жер, ауыл, атамекен жайлы сағынышты сыршыл сезімге, ой рімдеріне бай лең-жырлар жазуды қалт жібермейді. Бұған ақынның әр жылдары жарық к рген поэзиялық кітаптары мен Сыр ңірінің атақты, би, шешен, батырлары, ақын-жыраулары, т.б. к рнекті тұлғалары жайлы эпикалық жанрдағы поэтикалық қуаты мол, кең тыныс- ты ондаған поэма-дастандарын мысал етуге болады.
Тегін жерге терек спейді. Негізі, Ибрагим ақын қаламгерлік жолға, яғни ақындық пен журналистикаға кездейсоқ келмеген. Ол байтаққа Бала жырау атағымен кезінде кеңінен әйгілі болған тума талант иесі, Сыр сүлейі Тұрымбет Салқынбаевтың (1868- 1946 ж.ж.) туған немересі, тікелей мұрагері.
Береке мен бірлікті нығайтып, дүйім елді ұйыстыруға дем беретін к рісу мерекесі ауданда да з салтанатымен рнектелді. Мұқыр ауылдық округінде к п қуана қабыл алатын к рісу мерекесі аталып тті. Ынтымағы жарасқан ауыл тұрғыны, Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері Нұри Сүлейменовтің қара шаңырағында игі жақсылар бас қосты. Дүйім елдің мерейін асыратын мере- кеге орай Нұри ақсақалдың ағайын-туысы, к рші-қолаңы арнайы к рісуге келді. ткен Мешін жылына ризашылық білдіріп, қыстан қысылмай шыққан ағайын келер жылға жақсылықпен жетуге тілек білдірді. К рісу күніне орай жайылған ақ дастарқанға жайғасқан ақсақалдар, ақ сарбас қойдың басына бата беріп, наурыз к жеден дәм татты. сем ән шырқап, ткен күннен әдемі естелік айтып тарқасты.
Алматы облысы К ксу ауданы қолына домбырасын алып, әкесінің, т.б. Сыр сүлейлерінің терме, толғауларын және «К рұғлы» дастанынан үзінді орындайтын жыраулық нері де бар еді. Бекең кезінде Күндебай Рүстембек, Нұғыман жыраулармен жиі араласты. К ше- нейді з ұлыңдай жақсы к ретін.Ибрагим нағашы жұртының да тәрбиесін к ріп сті. Қармақшылық майдангер ақын, шежіреші қарт лімбай лиасқаровтың туған қарындасы Зағи соғыстың аяғына таман Тұрымбет жыраудың шаңырағына келін болып түсті. Жырау атасының батасы қабыл болды ма Зағи лиасқарқызы он бір баланы дүниеге әкеліп, Батыр ана атанды.Қазір бұл әулеттің ұрпақтары түрлі салада жемісті еңбек етіп, бақытты ғұмыр кешуде. Ибрагим мектеп қабырғасында жүрген кезден бастап-ақ Тұрымбет атасының мұраларын жинақтауға ден қойды. Шығар- машылық жолын аудандық газетке мектеп, ауыл хабары, ара-тұра леңдер жазумен одан әрі шыңдай түскен талапты жас к пшілік назарына жиі ілігетін. Бұған ол масайрап кеткен де жоқ. Жазуды ермек емес, зіне сергек дос етті. Бірде аудандық газеттің 1969 жылдың 1 қаңтарында жарық к рген н мірінде қазақ поэзиясының ақсақалы, абыз ақын білда Тәжібаевтың: «Аудандық газетті Белгілі ақын, қарымды қаламгер, Қазақстан Жазушылар жəне Журналис- тер одақтарының мүшесі,ҚР Ақпарат саласының үздігі Ибрагим Бекмахановты оқырман қауымға таныстырып жатудың өзі артық сияқты. Ол жыраулар отаны Қармақшы ауданының Чапаев атындағы ұжымшарда ( қазіргі Ақтөбе ауылы) туып-өсті. Еңбек жолын туған ауылында кино-механик болудан бастады. Аудандық газетте корректор, радиохабарын ұйым- дастырушы, аға тілші болып қызмет істеді. мен
тоқ бол
қ ы с ақы лы етж
күш д құн пан сал
кел бо б л түс
ақы шы қар мін н ған ме жер
тың АЛАШЌА АТЫ ШЫЌЌАН сет мұражайы кеңейтілген үш залда қанатын жаятын болады. Негізінде музей экспозициясы әрбір тұлғаны жан-жақты к рсетуге бағытталады. Оның жеке зат- тары, қолжазбалары, тірі кезіндегі басы- лымдары сияқты материалдар тұлғаның шығармашылық лабораториясын ашуда негізгі р л атқарады. сет ақынның шығармаларын оқы- ғанда бірінші к зге түсетіні – ұрандап жазған жолдары: «Арғынмын, атым – сет арындаған», «Бұлбұлмын, даусы к кте дамылдаған», «Тұлпармын, топтан озған, тосырқаман», «Майдамын, майда желіс мамырлаған». Бұл жолдар ақынның белгілі бір ғана леңінен екенін білеміз. Осы жолдардың зі ақын бейнесін к рсетіп тұр ғой: заманының бұлбұл әншісі, топтан озған тұлпары екенін. Ал леңінің бірінші «Арғынмын, атым – сет арындаған» де- ген жолын мұражай экспозицияның бір залының тақырыбы ретінде алып отыр- мыз да, заманы, скен ортасы, ұрпақтық шежіресі, алған білімі, нердегі алғашқы қадамы туралы деректерді жинастырдық. Осылардың ішінде бала сеттің оқуы, алған білімі туралы с з қозғағанда, белгілі естелікті пайдаландық. «Медреседе оқып жүргенінде, басқа шәкірттер демалып немесе сабақ пысықтап жатқанда, сет шалқасынан жатып алып ән айтады екен. Хазірет сетті шақырып алып: «Сен неге сабақ оқымай, сайтанның азанын айтасың?» дейді. «Жоқ, молдеке, менің айтатыным сайтанның азаны емес, лең» білім жолдас ғұмыр серік» деген ақын т ұ ж ы р ы м ы н о қ и м ы з . М е д р е с е б а ғ - дарламасын толық аяқтамаса да, зерттеу- лерден ақынның з бетімен оқығанын, білімін жетілдіргенін к реміз. Келесі музей экспозициясында ерек- ше орын алатын және ақын бейнесін к рсететін жәдігердің бірі – сет ақынның 1918 жылы Шығыс Түркістанда Шәуешек қаласында түскен фотосуреті. Алаш зиялыларымен түскен бұл фотосуретте «Елу жас екі жастың тап ортасы» деген 51 жастағы сет ақын зиялы қауымнан жеке, шетте отыр. Ортада отырғандар: дейді сет. «Ол қандай лең, қане айт- шы!» дейді хазірет. Сонда сет молданың зі оқытқан сабағын леңге қосып айтып береді. леңді тыңдап болған соң хазірет: «Жоқ, мынауың сайтанның азаны емес екен. Оқимын десең, оқи бер. Оқымаймын десең, батамды берейін» деген к рінеді. Содан оқуды тастап, сет біржола лең қуып кетіпті» деген екен сет леңдерін жинаушы .Құрбанғалиев. Ал ақынның зі осы оқиға туралы былай дейді: Атым – сет, ұраным – Арғын шордан, Құт дария қырандай шықтым молдан. Хазіреттің қасында шәкірт едім, Адастырды осы лең орта жолдан. Жезге айырбас алтынды қылмағанда, К ңілім тумас па еді сол күнде оңнан? Ғалымдықтан айырылып мақрұм қалып, Арман еттім артынан ақыр соңнан. Мәлике қызбен айтысында «Жігітке Міржақып Дулатов, Ахмет Байтұрсынов ж ә н е Р а й ы м ж а н М а р с е к о в . Қ а л ғ а н азаматтардың кім екендігін Бапина Никар апамыз «Асыл ағаларды суретке кім түсірді?» деген мақаласында әкесі Мұхамеджан бдулкәрімұлы Юсуповтың күнделігінен үзінді келтіріп, тізіп бер- ген («Қазақ әдебиеті» газетінің №20, 18 мамыр,1990 жыл). Фотосуретте заман- дастары « лең айтқанда басын шытпен (орамалмен) мықтап таңып алатын әдеті болған» деп суреттегендей, басын шытпен орап алып, толық, денелі келген нер иесін к реміз. Осы тарихи фотосуреттің қандай жағдайда, қай жерде, кім түсіргені туралы жоғарыда к рсетілген мақалада Н.Бапина әкесі Мұхамеджан бдулкәрімұлының айтқандарын келтіреді: «1918 жылы апрель айы еді. Шәуешекке Русиядан келіп жатқан қазақ жазушылары Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов һәм Рақымжан Марсековтардың құрметіне Шәуешектің сыртындағы бақшалардың бірінде Шәуешек қазақ зиялы жастары бір қонақ-мәжіліс жасады. Сол қонақ- мәжілісіне бүтін уалаят бойынша бірден- бір фотограф мені рәсім түсіруге дағуат қылды. Мәжіліс ашылысына Бақтыдан Шәуешекке з һұхымен, жеке ісімен келген қадірменді Қанағат болыс Сүлейменұлы (әйгілі Қабанбай батырдың нәсілі) жолда- старымен, жеті-сегіз адам келіп қатысты. Солардың арасында сет ақын да бар еді. Бұл сет мен осыдан т рт жыл бұрын Барлық-Арасанға бара жатқан жолымда Еміл бойында лімғазы болыстың ата жұртында мехман болып қонған кезімде к ргем, уа салған әндерін естіген едім. Келушілер мен шақырылған мехмандар- ды таныстырып болған соң Міржақып сет ақыннан бірер ән, лең айтып беруді тініш қылды. Бұған сонда болған халық та қосылды. Басында сет уәжі жоқтығын, ән салуға тамағы ауырып жүргендігін сылтау қылып, қабыл алмады. Бірақ сұраушылар қайта-қайта ықылас еткен соң: «Мен домбырамен айтушы едім» деп домбыра талап етті. Қайдан екенін білмеймін бір жақсы домбыра тауып келтірілді. Бұны қолға алып, арлы-берлі шертіп к ріп, мұныменен ән-күй айта алмайтындығын білдірді. Және: «Жақсы гармонь болса» деді. Гармонь да табылды. Біраз уақыт сет қысылып, ыңғайсызданып отырды да, әнге салып, зінің нерін к рсетті. сетті естушілер мақтап, оған биік баға берді. Сол қонақ-мәжілістің соңынан рәсімге түсіру болып, сет те сонда бір шетте отырып түсіп қалған еді. Содан 4-5 ай кейін тағы да бір қонақ-мәжілісінде сетті ұшыраттым. зінен әнеукүнгі мәжілісте ән салғанда қысылып-қымтырылуының себебін сұрадым. Сонда сет: – Ей, қарағым-ай! Онда қонақ болып отырып, ән салуымды сұрағандар – бір дария-теңіз, асқан ақын адамдар. Мен олардың қасында кішкене бір бұлақпын. Олардың алдында зіңді байқап, аяғыңды абайлап баспасаң бола ма? – деді». А л а ш қ а й р а т к е р л е р і н і ң Ш ы ғ ы с Түркістанға келуі, ондағы зиялылар- Əсет аќын Əсет аќын жүргізілді, солардың нәтижесі – 1992 жылы 24 сәуірде сет мұражайы ашылды. Кешені кең, сәулетті алаңы бар, Мақаншы орталығындағы ғимаратта орналасқан мұражай 25 жыл бойы қазақтың дүлдүл ақыны сет Найманбайұлының мірі мен шығармашылығын насихаттап, ұрпақ тәрбиесіне үлесін қосып келеді. А қ ы н н ы ң 1 5 0 ж ы л д ы ғ ы н а о р а й мұражай экспозициясын згерту, жаңарту жоспарланғандықтан ғылыми-зерттеу жұмыстары тағы да қолға алынып, жаңа экспозицияның тұжырымдамасы мен тақырыптық жоспары дайындалды. Енді Ибрагим Бекмаханұлы әрине, жырау атасын к рген жоқ. Ол кісі қан майданнан ауыр жарақаттанып, елге оралған жалғыз баласы Бекмаханнан екі немере сүйіп, олардың күміс күлкілеріне марқая түсті... Ұлы Жеңіс салта- натына арналып Қызылорда қаласында ткен облыс ақын-жыруалар слетіне қатысушыларға ақ батасын беріп: Мен келген Қармақшыдан қартың едім, Қарыштап талай жерді шалқып едім. Ізінде лең-жырдың жүрген кезде. Біреуден кем, біреуден артық едім, – деп
МЕРЕКЕ
СӘНІН КЕЛТІРДІ 8 №13 (1375) 30 наурыз – 5 сәуір 2017 жыл
АНА ТІЛІ Кіші жүз шежіресін жазған Қарасақал Ерімбет Көлдейбекұлының еңбегінде Əлімнің ұрпақтары жөнінде жақсы айты- лады. Əлімнің алты баласы болған. Олар бəйбішесінен Жаманақ (Шекті), Қарамашақ (Төртқара), Айнық (Қарасақал), тоқалынан Ұланақ (Қаракесек), Тегенболат (Қарасақал), жеңгелей алған əйелі Кетебикеден Тойқожа (Əлім Кетесі немесе Ақ Кете). Біздің жүктеу/скачать 20,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|