Бүгінгі санда: Елтанымдық атаулар елдіктің белгісі

АНА ТІЛІ

5

№13 (1375)

30 наурыз – 5 сәуір

2017 жыл

ТІЛ МЕН ТҰЛҒА

Биыл филология ғылымының докторы, профессор, КСРО жоғары 

мектебінің үздігі Талғат Сайрамбаевтың туғанына 80 жыл толды. Ғалым 

1960 жылы Шымкент педагогика институтын бітірген. 1964 жылы 

Қазақстан Республикасы Ғылым академиясы Тіл білімі институтының 

аспирантурасында оқиды. 1967 жылы кандидаттық, 1984 жылы докторлық 

диссертациясын қорғаған. Еңбек жолын орта мектепте қазақ тілі мен 

əдебиетінен мұғалім болып бастаған Талғат Сайрамбаев 1971 жылы Қазақ 

мемлекеттік университетіне конкурспен алынып, өмірінің соңына дейін 

осы университетте 40 жылға жуық жемісті еңбек етті, ғылымға 40 шəкірт 

тəрбиелеп қосты. 200-ден аса ғылыми мақала, 15-ке тарта оқулық, оқу 

құралдары, монография, 15-ке жуық қосымша авторлықпен шыққан 

əдістемелік еңбектер, сөздіктер қалдырды.

Белгілі ғалым, ұлағатты ұстаз Талғат 

ағайдың шәкірттері оның  негелі қырлары 

туралы былай деп еске алады:

Серік Жұмабекұлы: 1976 жылы 

ҚазМУ-дың дайындық факультетіне 

тыңдаушы болып 25 бала қабылдандық. 

Қ а з а қ   т і л і   п ә н і н е н   ф и л о л о г и я 

ғылымының кандидаты, доцент Талғат 

Сайрамбаев сабақ берді. Оншақты 

күннің ішінде кімнің қабілеті қандай 

екендігі анықтала бастады. Тіпті қазақ 

тіліндегі жеті септіктің сұрақтарын ша-

тастыратындар да арамыздан табылды. 

Мұндайда Талғат ағамыз әркімнің 

осал жерін тамыршыдай тап басады да, 

қиын түрін оп-оңай тәсілмен түсіндіре 

салады: «Мәселен, септіктердің сұрағын 

есте сақтау әдістері мынандай: атау 

септігінің сұрағы кім? не? қиын емес. 

Ілік септігі –  зіңе- зің іштей «кімнің 

ілігі» деген сұрақты қойсаң жетіп жатыр. 

Барыс септігінің түбірі «бар» сұрағы – 

кімге? неге? қайда? (барайын). Табыс 

септігін «тап» деген бұйрықты бер, кімді? 

нені? (табайын) деген сұраққа кезігесің. 

Жатыс септігіне байланысты «жатыр» 

деген с зді іштей қайтала, кімде? неде? 

қайда? деген сұрақ есіңе түседі. Сол 

сияқты «шық» деген бұйрықты с з 

арқылы шығыс септігінің кімнен? не-

ден? қайдан? (шығайын) деген сұрағын 

табасың. К мектес септігіне қатысты 

кіммен? немен? (барып к мектесейін) 

деген сұрақты қой.

Айгүл Шыныбекова: Бірде студентті 

тақтаға шығарып «Атты атты атты» 

с йлемін жаздыртты. Біз аң-таң болып, 

«Ағай, мұндайда с йлем бола ма?» деп 

қалдық. Содан с йлем талдау басталды. 

Талдай-талдай осы үш с зден бүкіл 

синтаксистегі жай с йлем түрлерін, бүкіл 

морфологиядағы с здердің тұлғалық 

ерекшеліктерін, бір тұлғадағы осы үш 

с здің әрқайсының қай с з табына 

жататынын айта-айта бүкіл грамматика 

ғылымына к зіміз ашылғандай болды. 

Осындай жұмбақ с йлемдерді студент-

терге ұсыну арқылы ғалым-ұстазымыз 

бізді тылсымы мол ғылымға тартады, 

қызықтырады екен ғой. 

Анар Салқынбай: Талғат ағайдың 

семинар сабақтарын  ткізудің  зіндік 

әдістемесі болатын. Студенттерді 5-6 

баладан топ-топқа б ліп, жеке тапсыр-

малар беретін.  р топқа жақсы оқиды 

деген студентті бас етіп қойып, бір-

біріне үйретуді талап ететін. Қойылатын 

баға ортақ болады деген соң, бәріміз 

тапсырманы мүлтіксіз орындауға 

ұмтылатынбыз. Ал ағай сол топтың 

ішінен ең т мен оқитын студентке 

сұрақ қойып, соның білген дәрежесімен 

бағалайтын. Бұл әдіс студенттердің білім 

деңгейін тез к теруіне жақсы септігін 

тигізгені анық. Талғат ағамыздың 

алдынан синтаксистен дәріс алған 

студенттің оны білмей шығуы мүмкін 

емес еді. Талғат Сайрамбайұлының сол 

кездегі осы әдісі қазір әлемдік әдістеме 

ғылымында жаңа инновациялық тәсіл 

ретінде ұсынылып жүр. 

Жанат Дәулетбекова: Жоғары оқу 

орны ның кез келген оқытушысына үлгі 

болар деген оймен мен Талғат ағаның 

ұстаз ретінде мынандай ерекшеліктерін 

атап айтқым келеді. Біріншіден, ол кісі 

сабақтың бір минутын да ысырап ет-

пей, сабақтың жартысын «студенттерді 

түгендеумен» немесе басқа бір сабаққа 

қатысы жоқ с здермен уақыт  ткізу ол 

кісінің табиғатына жат еді, екіншіден, 

ШӘКІРТТЕР

ж‰регiне ±ялаѓан

Айнагүл Мұхамеджанова: Ғылыми 

ж ұ м ы с ы м д ы   ж а з ы п   ж ү р г е н і м д е 

жетекшім – Талғат Сайрамбайұлының 

тәлім-тәрбиесін к рдім. Қашанда 

қуана қарсы алып, үлкен сабырлықпен, 

ыждағаттылығымен жұмысты тексеріп, 

ақыл-кеңес беруден жалықпаған ағай 

мені ғылыми жұмыс жазудың әдіс-

тәсілдеріне әбден машықтырған еді. 

Америка жазушысы Э.Хаббардтың« з 

ш ә к і р т т е р і н   е ң б е к т е н   қ у а н ы ш 

табуға үйрете білген ұстаздың мерейі 

үстем»деген мағыналы ойы – ғалым-

ұстаз болмысына сай. Талғат аға 

шәкірттері мен ізденушілері үшін 

жағдай жасауға тырысып жүретін ке-

ремет жан еді. 

Біздің ақжүрек ағайымыз шәкірттер 

зердесіне білімнің, ғылымның нұрын 

құйып қана қойған жоқ,  з ісімен бізді 

тәрбиелей де білді.  

Айман Ментебаева: Біздер, жас 

мамандар, реті келген жерде ағайдан 

ақыл-кеңесін алып, білмегенімізді 

сұрап, білгенімізбен ой б лісіп, ол 

кісіні т ңіректейтін едік. Соның 

бірінде де «уақыт жоқ, сабағым бар, 

бір жерге асығып кетіп барам» демейтін 

еді. Мұқият тыңдап, ақылын айтып, 

зіңді қанаттандырып, арқаңнан 

қағып кете баратын. Мерейің  сіп, 

соңынан қарап қаласың. Шындығында, 

Талғат ағай сияқты адамды жұбатып, 

жігерлендіре алатын адамдар сирек 

шығар-ау. Кәдімгідей сендіре айтаты-

ны соншалық – еңсең к теріліп, тіпті 

«менің қолымнан келеді екен-ау» деп 

марқайып қаласың. 

Гүлімжан Жылқыбаева: Жанында 

жүріп ағайдың бойынан адамгершіліктің 

тамаша қасиеттерін байқаушы едік. 

Ол – қарапайымдылығы, ақк ңілдігі, 

жайдары мінезділігі, жанының тазалығы 

болатын. Ең басты қасиеті ұстазға 

адалдығы еді. Ұстазы М.Балақаевқа де-

ген құрметі әрбір әңгімесінен айрықша 

аңғарылып тұратын. Кафедрада бір 

жылдар Талғат ағайдың үш шәкірті қатар 

жұмыс істедік. Кафедра жанынан «Қазақ 

тілі» кабинетін ұйымдастырып, оны 

зіміздің ұстазымыз Т.Сайрамбаевтың 

есімімен атауды ұйғарып, ағайдың 

келісімін сұрағанымыз бар. Сон-

да ағайымыз: «М.Балақаев атымен 

атасаңдар келісемін» деген еді. «Сіз  з 

ұстазыңызды құрметтеп жатырсыз, біз 

де  з ұстазымызды құрметтейік, рұқсат 

етіңіз» дегенге келіспеді. Ұстазы М. 

Балақаевқа деген құрмет  зіне деген 

құрмет деп ұқты. 

Бекен Сағындықұлы: Ауыртпалық 

дегеннің де  зіндік мәні бар. Сол 

ауырт па лықтың  бірі  желтоқсанның 

(1986) ызғары десек те болады. Бұл 

уақыт «қазақпын деп туған ағаларды» 

айналып  те алмады. Соның бір ұшығы 

Талғат Сайрамбаевқа тиген-тін. «Неге 

топ студенттерін алаңға жібересің?» 

деген желеумен профессорлықтан 

жай оқытушы деңгейіне түсіріледі.  з 

еңбегімен танылып, жылдап жинаған 

абыройыңды аяқ асты т мендетуге сол 

кездегі жүйе бар әдісін пайдаланды-ақ. 

Бірақ Талғат ағаның сағы сынбады. 

Уақыт  тауқыметін т зімді әрі сабырлы 

мінезімен жеңе білді. 

Біз бұл лебізімізде Талғат ағаның 

ғалымдығы жайлы айтқан жоқпыз, 

ғылыми еңбектерін талдау нысаны-

мыз болған жоқ.  Ағаның ғылымдағы 

үлесі әлі талай конференцияларға 

арқау болып, ғалымдар мен 

ізденушілер арқылы зерделеніп, 

қазақ тіл біліміне қосқан зор еңбегі 

құрметпен аталатынына кәміл 

сенеміз. 

Бұл тұла бойы кішіпейілділік пен 

қарапайым дылықтан  жаратылған 

жанның адами қасиетін келер ұрпақ, 

болашақ ұстаздар білсе екен, үлгі 

етсе екен деген ниет еді.

М.МАМАЕВА, 

С.АҚЫМБЕК

тын. Дәрістердің арасында не сабақтың 

соңына қарай құрылымы  згеше бір 

с йлемдерді тақтаға жазып жіберіп, 

«ал осыған синтаксистік талдау жасап 

қойыңдар» дейтін. Студенттерге не баста-

уышы, не баяндауышы к рінбейтін осы 

«қызық»  с йлемдерден жаңа теориялар 

шығаратын. Біздің айтқан уәждерімізге 

бар ынтасын салып тыңдай қалатын. 

Дұрыс айтпасаң, жетектеме сұрақтар 

қойып,  зіңе  зіңнің шатасқан жерлеріңді 

тапқызатын, ал дұрыс айтсаң, одан әрі 

тереңдете түсіп, ойлануға мәжбүрлейтін. 

Жоғарыдағы шәкірттерінің естелігі 

оқытушы-ұстаз Талғат Сайрамбаевтың 

шәкіртті оңайдан қиынға қарай қалай 

үйретіп алатынын к рсетеді.

Енді Талғат Сайрамбайұлының ас-

пиранты не ізденушісі болған шәкіртте рін 

тыңдап к ріңіз. 

Бақыт Ақбұзауова: Ұстазымыздың 

бір ерекшелігі ғылымға деген қарым-

қатына сында еді. Ағай әрі теоретик, әрі 

практик еді, яғни тілдің қолданыстағы 

фактілерін, бұрын ғылыми әдебиетте 

жазылмаған немесе еленбей қалған 

тұстарын мысалдар арқылы дәлелдеп, со-

дан ғылыми тұжырым жасайтын. Мұның 

зі қазіргі тілді зерттеудің озық әдісі – 

функционалдық тұрғыдан зерттеу болып 

табылады. Бірақ ағай ізденушілеріне 

берген тақырыптарына сондай ерек-

ше ат қойып, айдар тағып, мынау 

«функционалдық» әдіс деп жар салмай-

тын. Үстірт қарағанда тақырыптары 

«толықтауыш», «пысықтауыш» сияқты 

қарапайым болып келгенімен, бұл 

зерттеулерде ағай тілдің бұрын дәстүрлі 

грамматикада жазылмаған, ережелерде 

ескертілмеген тұстарына жетелейтін 

еді. Маған ұсынылған тақырып – 

«анықтауыш туралы не айтуға болады» 

дегенімде – «Анықтауышты бәрі біледі, ал 

етістік-анықтауыш дегенді естігенің бар 

ма, мысал жина, сонда  зің түсінесің» де-

ген еді. Байқап қарасам, ешбір әдебиетте 

жазылмаған,  бірақ тілімізде қолданыста 

жүрген фактілер жеткілікті екен. 

Жанар К пбаева: Талғат ағай алғашқы 

күннен-ақ ғылым жолының ауыр да 

қиын екенін, кез келген адамның оған 

қолы жете бермейтіндігін ескертті. Үнемі 

ізденіс, талмас талап, қажымас еңбек 

арқылы ғана алға қойған мақсатқа жетуге 

болатындығын әкелік қамқорлықпен 

түсіндірді. Ең алғаш ғылыми мақала жа-

зуды тапсырған Ағай оны жақсылап тал-

дап: «Мақаланың негізі –  зің тақырып 

етіп алып отырған басты мәселең, соған 

назар аударсаң, к здегеніңе жетесің» – 

деп ақыл берді. 

ТЕРМИНОЛОГИЯ ЖӘНЕ УАҚЫТ

КЕЗДЕСУ

Еліміз Тəуелсіздік алғаннан кейін ұлттық құндылықтарымызға назар 

аударып, жоғалтқандарымызды түгендей бастадық. Бұл үрдіс тілімізде 

терминологиямыздағы ұлттық-терминологиялық бірліктердің танымдық 

сипатын жан-жақты қарастыруға кең жол ашты. Терминжасамда ұлттық-

танымдық сөздерді, ұмытыла бастаған кейбір сөздерімізді қайтадан қолданысқа 

енгіздік. Осы орайда, соңғы кездері терминологиялық бірліктердің елтанымдық 

сипатына да ерекше ден қоюшылық байқалады. Кейбір елтанымдық атаулар 

терминге айналып (терминденіп) тілімізден берік орын алды. Əрине, бұл 

тұрғыда, тілге жеңіл, ықшам, мағынаны дəл беретін, сəтті жасалған, əуезді 

терминдерге басымдық беретініміз шындық.

Елтанымдық терминдерді с з ет-

к е н   к е з д е   о л а р д ы ң   і ш і н д е г і   т е р -

минденген с здерге талдау жасала-

ды. Терминологиялық бірліктердің 

елтанымдық компонентін қалыптас-

тыратын эктролингвистикалық және 

интралингвистикалық деректерді сипат-

тау ісі қолға алынады. Терминологиялық 

бірліктердің елтанымдық сипатына 

талдау жүргізудің әдістемесі белгі-

ленетін болады. Елтанымдық таң ба-

л а н ғ а н   т е р м и н о л о г и я н ы   а д а м д а р 

қыз метінің материалдық және ру-

хани құндылықтарының жиынтығы 

ретінде қарастыру к зделеді. Ұлттық 

рухани мәдениеттің ғасырлар бойы 

қ а л ы п т а с қ а н   д ә с т ү р і н і ң   ә л е м д і к 

ркениеттер сұхбатында танылуы тілге 

тікелей қатысты. Қазақ халқының 

т л мәдениетінің қай түрін алсақ та 

о н ы ң   м а з м ұ н ы   т і л ,   с з   а р қ ы л ы 

ұрпақтан-ұрпаққа тарап, жеткізіліп, 

экспрессивтілік қызметі айқындалады. 

Ұлттық-мәдени ерекшеліктердің тіл 

арқылы танылуы, қазақ тіл білімінде 

ғылыми зерделеніп, жүйелену мәселелері 

ткен ғасырдын сексенінші жылдары-

нан нақты қолға алына бастады. Тілдің 

мәдени қырынан талдануы ж ніндегі 

алғашқы тұжырымдар тілші-ғалымдар 

.Қайдар, Р.Сыздық, Қ. мірәлиев, 

М.Балақаев, М.Серғалиев,  .Айтбаев, 

Е.Жанпейісов, Ғ.Қалиев, Н.Уәлиев, 

Б.Шалабай, Ф.Оразбаева, С.Сатенова, 

Б.Момынова, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, 

Г.Қосымова, Б.Қасым, М.Атабаева, т.б. 

еңбектерінде к рініс тапты.

Елтанымдық терминдерді зерттеудің 

басты мақсаты – мәдени ұлттық-

танымдық сипаттағы ерекшеліктерді 

тарихпен, әлеуметтік, мәдени сабақтас-

тық пен тіл арқылы таныту. Бүгінгі таң-

да елтанымдық терминдерді  жинау, 

реттеу, біріздендіру, зерттеу ісі  зекті 

мәнге ие болып отыр. Мұндай с з-

дерге ономастикалық терминдер, елдің 

мемлекеттік және саяси жүйесіне, 

заңға,  нерге, білім жүйесіне,  ндіріске 

қатысты с здерді және этносқа тән атау-

ларды, лауазым атауларын, қол нер, 

тұрмыстық заттар атауларын, әскери 

терминологияны, т.б. жатқызуға болады.

Заманауи тіл тазалығын, мәдениетін, 

тілдің дамуын, ұлттың дүниетанымдық 

ерекшеліктерінің тіл арқылы к рініс 

табуын тілдің әлеуметтік лингвисти-

ка, психолингвистика, когнитивтік 

лингвис тика сияқты салаларымен байла-

ныстыра зерттуге кең жол ашылды.

Бұл атауларға мына сарындағы 

с здер сәйкес келеді: Абдыра, абыз, айда-

уыл, айтыс, ақ найза, ақсақалдар алқасы, 

ақындар айтысы, аламан, аламан бәйге, 

алтыбақан, алпауыт, аманат, асық, аса-

дал,  арба, атамекен, ауыл, әкім, әкімдік, 

әкімші, әкімшілік, әкімшіл-әміршіл әдіс, 

Қазақстан Республикасы Президенті-

нің мұрағатында «Мәңгілік ел қайрат-

кер лері» жобасы аясында жазушы 

Смағұл Елубаймен кездесу  тті. Жиын 

1920-1930 жылдары қазақ халқы ба-

стан кешкен ашаршылық зобалаңына 

және қаламгердің 70 жылдық мерей-

тойына арналды. 

Кездесуге ҚР Президенті мұрағатының 

директоры Б.Жапаров, Қазақстан Жазу-

шылар одағы басқармасы т рағасының 

бірінші орынбасары, ақын Ғ.Жайлыбай, 

мұрағат директорының орынбасары 

Д.Сүйінішев, ұлыбританиялық журналист 

Джоанна  Лиллис және ЖОО оқытушылары 

мен студенттері қатысты. Жиынды ашқан 

Б.Жапаров қазақ әдебиетінде  з орны бар 

қаламгер шығармашылығының мұрағат 

қызметімен тікелей байланысты екеніне 

тоқталды. Ол «Қазақ халқының басынан 

ткен орасан зор нәубет туралы к ркем 

туындылардың арасында «Ақ боз үй» 

трилогиясының орны б лек» деп атап  тті.

Ғ.Жайлыбай роман-трилогия – қазақ 

басына т нген үлкен зұлматтың қаны сор-

ғалаған шындығы екенін тілге тиек етті. 

«Жазушының әр кейіпкерінің тағдырының 

артында бүкіл қазақ к рген қиямет тұр. 

С.Елубай шығармалары қазақ к р кем 

ойына құбылыс болып қосылды. Бұл 

кітаптар халық тағдырын талапайға 

түсірген нәубетке қойылған к ркем 

ЕЛТАНЫМДЫҚ АТАУЛАР 

ЕЛДІКТІҢ БЕЛГІСІ

«АҚ БОЗ ҮЙ» – 

АШАРШЫЛЫҚ АҚИҚАТЫ

әкімшіл-қысымшыл әдіс, әлеуметттік, 

әнұран, бай, байғазы, байғұс, бақсы, 

бастаңғы, бата, батыр, батырлар жыры, 

бәдік, бәйге, бәйтерек, бәйіт, бәсіре, бе-

рен, бесік, бесік жыры, беташар, б бек, 

гүрзі,  дастан,  дауылпаз, дәуір, дулыға, 

Елбасы, елорда, ақорда, елтаңба, жайлау, 

жарапазан, жасақ, жасауыл, жауынгер, 

жетіген, жұмбақ айтыс, жұмбақ  лең, 

жыр, жырау, жыршы, заман, киіз, киіз үй, 

к кпар, к ктеу, күзеу, күй, қайым айтыс, 

қайым  лең, қарак л, қара  лең, қарбыз, 

қисса, қобыз, қуырдақ, қымыз, қыстау, 

наурыз к же, мүшәйра, Отан, пырақ, ру, 

рубаи, сазсырнай, самұрық, сандық, сарбаз, 

сарыжайлау, Сарыарқа, сарқыт, сәйгүлік, 

сорпа, сүзбе, сүйінші, сыбызғы, сырмақ, 

сырнай, тайқазан, тайпа, текемет, 

тоғызқұмалақ, тойбастар, т раға, теңге, 

тұлпар, тұскиіз, түмен басы, түңлік, шай-

ыр, шаһар, шаңқобыз, шаңырақ, шертер, 

шұбат, т.б.

Бұл с здерді мынадай топтарға б луге 

болады:

– бұрыннан бар немесе қазір де 

жаңғырып тілге қайта ене бастаған елта-

нымдық терминдер: абдыра, асадал, 

байрақ, т.т;    

– соңғы жылдары жасалған жаңа 

(неологизм)  елтанымдық терминдер: 

алпауыт (монополисть), әкімші (адми-

нистратор), әкімшілік (администрация), 

әкімшіл-әміршіл әдіс (административно-

командный метод), әлеуметттік (соци-

альный), т.т;

– орысша баламасы бар, яғни аударуға 

болатын, аударылған елтанымдық тер-

миндер: т раға (председатель), елтаңба 

(герб), к шбасшы (лидер), тұсаукесер 

(презентация), алпауыт (монополист), ою 

(орнамент), т решіл (бюрократ), т.т;

– орысша баламасы жоқ, яғни, 

аударуға келмейтін, тек қазақи ұғымға, 

дүниетанымға қатысты с здер (реалий-

лер) (алтыбақан, арба, асадал, асық, ауыл, 

әкім, әкімдік, бай, байғазы, байғұс, бақсы, 

бастаңғы, батыр, батырлар жыры, бәдік, 

бәйге, бәйтерек, бәйіт, бәсіре, берен, бета-

шар, дастан, дауылпаз, домбыра, жайлау, 

жарапазан, жетіген, т.б.) 

– біраз елтанымдық мағынадағы 

с здерді, мейлі, олардың орысша бала-

масы болсын яки болмасын тек қазаққа, 

қазақ ұлтына  ғана тән, табиғи с здер 

ретінде қарастыруға болады. Мысалы, 

Алқаби, т лтеңге, самұрық, бәйтерек, 

байрақ (штандарт), бәйге, шаңырақ, 

тұлпар, қуырдақ, бесік, пырақ, қыран, 

тоғызқұмалақ, арба, к кпар, қымыз, 

шұбат, құрт, қазы, қарта, к же, ою, те-

кемет, тұскиіз, т.б. с здерді осындайға 

жатқызамыз.

– біршама с здер  мысалы, алпауыт 

(монополист), әкімші (администратор), 

әкімшілік (администрация),  елбасы (пре-

зидент), елорда (астана), елтаңба (герб), 

ескерткіш» деп атап  тті ол. Ақын  зінің 

осы тақырыпта жазған «Тама к шкен» 

поэмасынан үзінді оқыды. Бұл туынды 

да аштық жылдары рулы ел болып босып 

кеткен жылдар жайын қозғайды. 

С.Елубай қазақ тарихындағы осы зоба-

лаңды ұлттық геноцид деп тану мәселесін 

к терді. Қазіргі тіл, діл мәселелерінің 

ушы ғуы сол трагедиялық оқиғалардың 

зар дабы деп санайды жазушы. Сондай-ақ 

ол аштық құрбандарына арнап тұтас бір 

мемориал кешенін орнату ж нінде Елбасы 

Н.Назарбаев алдында ұсыныс жасағанын 

жеткізді. «Ашаршылық құрбандарын 

 ла  йық  ты  деңгейде  ұлықтау  –  біздің  аза-

маттық па рызымыз» деп атап к рсетті ол. 

ҚР Президент мұрағаты Ақпараттық-

әдістемелік жұмыс басқармасының бас 

т раға (председатель), тұсаукесер (пре-

зентация), к шбасшы (лидер),  шенеунік 

(чиновник), бюрократ (т решіл) с здері 

күнделікті баспас з беттерінде, ауызекі 

қолданыстар да синоним с здер ретінде 

ауысып қолданылып жүр.

Қазіргі кезде бұрынғы к нерген 

с здерге жаңа мағына беру, яғни с здерді 

терминдендіру (лексика-сементикалық 

тәсіл) арқылы жасалған терминдер 

к птеп саналады. Бұл тұрғыда қазақи 

ұғымға жақын, қазақты қазақ ретінде та-

нытатын елтанымдық сипаттағы с здер 

қолданыла бастайды. Олардың к пшілігі 

т і л д е н   б е р і к   о р ы н   а л ы п ,   ұ л т т ы қ -

танымдық терминологиямызды байыта 

түсері с зсіз. Мысалы: құжат, құн, бәйге, 

жарыс, к мбе, мәре, с ре, тұсаукесер, 

жасақ, берен, гүрзі, балтанайза, сауыт, 

айдауыл, жасауыл, кежеуіл, оқшантай, 

қамау, торуыл, кіреуке, оқжатар, желк з, 

шолғыншы, т.б.

Осы орайда кезінде белгілі терми-

нолог К.Юсуп ұсынған: идентифика-

ция – тақылет тестік, мотив – мәтіп, 

толерантность – тағат тылық, амбиция 

– мардат, логика – пайым, акт – кесім, 

норматив – низам, нормативные – право-

вые акты – низамдық – хұқы лық кесімдер, 

функция – уәзипа, ведомство – идара, 

флора – нәбетат, фауна – мақұлықат, 

режім – уәжіп, контракт – бекім, 

 шартнама, тоқтам, кате гория, элит – 

санат, патрулдік полиция – шолғыншы 

полиция, лоббизм – денеу, лоббирование – 

денеушілік, вызов – талқы сынды с здер 

мен с з тіркестерінің кейбірі к ңілге 

қонған еді. 

Қазақ тіліндегі кейбір с здер ауда-

рылмайды, яғни, қазақша қалай дыбыс-

талса солай аталады. Бірақ,  кінішке 

орай, үнемі солай бола бермейді. 

Қазіргі кезде к птеген адамдар 

қазақтың т л әріпін орысша айтуға 

құмар. Мысалы, Жамбылды  Джамбул, 

Жолдасбековті Джалдасбеков, жайлауды 

джайляу, к кпар ды какпар деп айтып 

жүргенін жиі кездестіреміз. 

Қорыта айтқанда, елтанымдық 

терминдер – қазақ ұлтының барлық 

е р е к   ш е       л і к т е р і н   ж а н - ж а қ т ы   а ш ы п 

к рсе тетін тілдік бірліктер. Бұл с здер 

арқылы басқа халықтар да біздің ұлттық 

дүниетанымымызбен, құндылық тары-

мызбен, тарихымызбен, ділімізбен, 

дінімізбен етене танысады деуге болады. 

Сондықтан елтанымдық терминдерді 

жинау, реттеу, біріздендіру бүгінгі 

күндегі ең  зекті мәселелердің бірі 

болуға тиіс. Бұл сала әлі де зерттеуді 

қажет етеді. Зерттеу барысында байырғы 

с здерімізге басымдық беріп, тілімізге 

жаңғырта енгізуіміз мүмкін болып отыр. 

ткенсіз ертеңіміз бұлыңғыр болмақ. 

Ендеше, Тәуелсіз ел жоғалтқанын 

түгендеп,  з құндылықтарына ие болып, 

оны т кпей-шашпай келешек ұрпағына 

мирас етіп қалдырғаны абзал. Сол 

құндылықтардың бір парасы саналатын 

елтанымдық  си пат тағы  терминдерімізге 

де абай болайық.

жүктеу/скачать 20,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: