Бүгінгі санда: Елтанымдық атаулар елдіктің белгісі

4

№13 (1375)

30 наурыз – 5 сәуір

2017 жыл

АНА ТІЛІ

Газетіміздің «Ұлы дала атаулары» айдары кең байтақ 

даламыздағы жер-су, елді мекен жəне т.б. атаулардың та-

рихын, шығу тегін оқырман қауымға таныстырып отыруға 

бағытталған. Былтырдан бері біз Оңтүстік Қазақстан облысы-

ның атауларын жариялап келсек, оның алдында Жамбыл, 

Қостанай жəне т.б. облыстарды қамтыған едік. Осы нөмірден 

бастап шежірелі өлке – Маңғыстау аймағының атауларына 

тоқталамыз. Материалдар топономика саласының білікті 

маманы, ғалым Бибатпа Көшімованың «Маңғыстау облысының 

топонимиясы» атты кітабы бойынша ұсынылады. «Ұлы дала 

атаулары» айдарын əдеттегідей өлкетанушы, тұрақты авторы-

мыз Молдияр Серікбайұлы жүргізеді. 

ҰЛЫ ДАЛА АТАУЛАРЫ

М А Ң Ғ Ы С Т А У   О Б Л Ы С Ы

Ағашқұдық – құдық. Үстірттің Солтүс-

тік Кемерінің батысында орналасқан. 

Ағаш (зат есім) және құдық (зат есім) 

с з д е р і н е н   б і р і г і п   ж а с а л ғ а н   а т а у . 

Мағынасы: «ағашпен шегенделген 

құдық».

Ағашты – бұлақ. Шығыс Қаратаудың 

о ң т ү с т і к   б а у р а й ы н д а   о р н а л а с қ а н . 

Ағаш және сын есім тудыратын «–ты» 

жұрнағының бірігуінен жасалған атау. 

Бұлақ басында ағаш  суіне байланысты 

«ағашты бұлақ» аталған. 

Ағымәулие  –  қорым. Маңғыстау 

 ауданында орналасқан. Ағым және әулие 

с здерінің бірігуінен жасалған атау. Бұл 

әулие – қыз әулие және қазаққа дейінгі 

(мүмкін түркімен, ноғай, не оларға 

дейінгі тайпалардыкі шығар)  мір сүрген 

кісі деген мәліметтен басқа дерек жоқ 

(С.Қондыбаев, 2000, 12).

Ада – құмқайыр. Қарақия ауданында 

орналасқан. Ада с зі Э.В.Севортянның 

с здігінде – «арал;  сімдік  скен арал, 

сімдігі бар арал» деген мағына береді 

(Э.В.Севортян, 1974, 87). «Ада» с зі арал 

мағынасында түркімен, түрік, т.б. тілдерде 

қолданылады.  збек тілінде ота болып 

айтылады (Э.М.Мурзаев, 1984, 38). Сонда 

Ада атауының мағынасын: ( сімдік  скен, 

сімдігі бар) деп білеміз. 

Адам тпесшалбар  –  түбек. Қараке-

шудің Қайдақ шығанағымен жалғасқан 

тұсының солтүстігінде орналасқан. Теңіз-

гидро нимдерін зерттеген Ф.Г.Гарипова: 

«чалбар – « зен саласы, тармағы» деп 

жазады (Ф.Г.Гарипова, 1991, 42). Атаудың 

«Ана тілі» газетінде жарық көрген мақалаларға басылымның сайтында 

көптеген пікірлер жазылады. Бұл газетіміздің ғаламтор кеңістігінде де да-

мып келе жатқандығын көрсетеді. Оқырмандар жазған пікірлердің ішінде 

мақалаға үн қосу, салмақты ой тастау жиі кездеседі. Солардың бірқатарын 

ықшамдап назарларыңызға ұсынуды жөн көрдік. 

Дайындаған Үміт ЖҰМАДІЛОВА, 

«Қазақ газеттері» ЖШС-нің веб-сайты

Мейрам:

Раушан:

Шайзада Тұрбекова:

Бағила:

Нәдилә:

Ардақ:

А.Жүнісбаев:

Гаухар:

Серік:

Сұлу:

Зәуре:

Мәнсия:

«Ғаламтор және қазақ тілінің жаңа кеңістігі» 

«Әліппе» мен «Ана тілі» қайтарылатын болды»

«Білім сапасы ойландырады»

«Орыс мектебінде тарихымызды 

қалай оқытып жүрміз?»

«АНА ӘЛДИІНЕ НЕ ЖЕТЕР… 

Жалдамалы бала күтуші қазаққа жат еді ғой» 

2-наурыз, авторы: Алмас ҮДЕРБАЕВ

 10-наурыз, авторы: Дәуіржан ТӨЛЕБАЕВ

10-наурыз, авторы: Меңдекеш ИСҚАЛИЕВ

10-наурыз, авторы: Дина ИМАМБАЕВА

10-наурыз, авторы: Бағдагүл БАЛАУБАЕВА

»

ТІЛІ МЫҚТЫНЫҢ – ЕЛІ МЫҚТЫ

Біз қазір халықаралық байланыс-

тар дың мейлінше арта түскен дәуірінде 

мір сүріп отырмыз. Еліміз әлемдік 

қауымдастықтың лайықты мүшесі 

ретінде  зінің мемлекеттік тілін де 

дамытуға мүдделі екені айқын. Ал ол 

үшін не істеу керек? Қазақ тілінен 

әлемнің барлық негізгі тілдеріне еркін 

түрде аударма жасай алатын білікті ма-

мандарымыз сақадай-сай тұру керек. 

лемнің негізгі тілдеріне мамандар 

ағылшын, қытай, испан, үнді, жа-

пон, неміс, француз, итальян, орыс, 

түрік, парсы тілдерін жатқызады. 

Біріккен Ұлттар Ұйымының ресми 6 

тілі бар екенін білеміз. Олай болса, 

осындай тілдердің қатарына қазақ 

тілі де жетуі үшін біздің  аударма сала-

мыз да мықтап жолға қойылуы керек 

екені айтпасақ та түсінікті шығар. 

Қандай да бір тілді әлемге таныту үшін 

оған арнайы бағытталған шаралар 

қолға алынса, құба-құп.  йтпесе, тіл 

жайдан-жай танылып, қанат жайып 

кетпейтіні анық.  деби, мәдени ту-

ындыларды  зге тілдерге сапалы ау-

дару, сондай-ақ шет мемлекеттермен 

дипломатиялық қарым-қатынас орна-

туда қазақ тіліндегі сапалы аударманың 

қамтамасыз етілуі маңызды. 

Е л і м і з д е   т і л м а ш   м а м а н д а р д ы 

даярлау мен айналысатын бірден-бір 

оқу орны Абылай хан атындағы Қазақ 

ха лық аралық қатынастар және әлем 

тілдері университеті екені белгілі. 

Аталған университеттің аударма және 

филология фа культетінің деканы, до-

цент, филология ғылымының канди-

даты Бағлан Мизамхан қозғап отырған 

тақырыбымыздың аясында  з ой-

пікірін былайша білдірген болатын: 

– Біз университетімізде ағылшын, 

неміс, француз, испан, итальян, қытай, 

кәріс тілдеріне және осы тілдерден 

қазақ және орыс тілдеріне тікелей 

тәржімалайтын тілмаш мамандарды 

 даярлаймыз. Бұл ретте айта кететін 

Тіліміздің кең өріс алуына 

тілмаштардың, яғни аудармашы 

мамандардың қосатын үлесі аз емес. 

Осы саланың қандай түйткілдері бар 

дейтін болсақ, сан түрлі сауалдарға 

тап боларымыз анық. Ол – маман 

даярлаудан бастап, оның кəсіби 

құзыреттілігін қалыптастыру 

мəселелеріне дейін жалғасып кете 

береді. Иə, аударма ісін игеру 

оңай шаруа емес. Оның өзіне тəн 

қыр-сыры бар. Қоғамдық өмірде 

аудармамен байланыспайтын 

бірде-бір сала жоқ. Демек, тілмаш 

қандай болса, ол аударып отырған 

тілдің дəрежесі де, сапасы да сондай 

болмақ. Олқылық орын алса, ең 

алдымен тілге зиян. Бірден айтайық, 

бұл мəселенің аясын бір мақаланың 

көлемінде қарастыру қиынның 

қиыны. Десек те, сала мамандарын 

əңгімеге тарта отырып, түйгенімізді 

ортаға салсақ. 

Сайт – қазіргі заман талабы. Заман та-

лабынан қалуымызға болмас. Ғаламтор әлемді 

жайлаған кезде бізді де айналып  тпегені рас. 

Сондықтан сайттардың жұмыс жасауы да 

орынды.

Менің ойымша, ер адамның отбасына деген 

жауапкершілігі азайып кетті. Ер адам отбасын 

бірінші орынға қойса, мұндай мәселе болмайды. Бәрі 

отбасында алған тәрбиеге байланысты. 

Биыл менің балам мектепалды даярлық сыныбы-

на барады. Ол « ліппе» оқымады. Сонда «Ана тілі» 

кітабын қалай оқымақшы?  ліппені бірінші сыныпта 

оқығаны дұрыс болар еді.

Мәселе орынды к терілген. Бұл отбасы институтынан ажырап қалғандығымыздың 

бір белгісі деп ойлаймын. Немересін бағатын қарттарымыз «Қарттар үйінде», ұлдарымыз 

алған жарының с зінен аса алмайды. Қыздарымыз жұмыс істеп, ақша тапқысы келеді. 

Сонда бала қайда қалады? Амалсыз бала күтуші жалдайды. Ертең сол балалар ата-ана-

сын қарттар үйіне  ткізетін ұрпақ болмасына кім кепілдік бере алады? 

Қазіргі оқулықтардың барлығы да сапа жағынан нашарлау. Балаларымызды 

оқытқанда,  зіміз қиналып қаламыз. Құдды бір оқушылардан ғалым жасағысы келетіндей. 

Оқулық тілі түсініксіз, қиын. Бір с збен айтқанда – бас қатыру!

« ліппені» алып тастағанда «Бұл не деген сорақылық» деп жағамызды ұстап едік. 

 Балаларымыз үшін де алаңдадық, тіпті олардан ұялдық та. Мына мақаланы оқып, 

т беміз к кке жеткендей қуанып отырмыз.

Ағамның қызы 6-сыныпта оқиды. Тарихты оқулық бойынша мүлдем түсінбейді. 

Оқулықтардың сапасы талапқа сай емес. Кезінде орыс топтарына Қазақстан тарихы 

бойынша сабақ бергенде байқағаным, мұндай оқулықтармен оқыған оқушы  з елінің та-

рихын білмейді.

Шүкір, кемшіліктері болса 

да, қазір қазақша сайттардың 

саны артып келеді. Басқарушы 

орындардың да  з алдына жеке 

сайттары бар.

Шетелдегідей немересін 

бағатын ата-әжелерге Үкімет 

ақша т леуі керек. Осы мәселе 

Парламентке жеткені дұрыс.

Бекболат ағамызға және 

«Ана тілі» газетіне мың алғыс. 

Осы мәселенің шешілуіне ат-

салысты.

Автор ұсынысы орынды. 

Басымдық мемлекеттік тіл – 

қазақ тіліне берілсе, құба-құп.

Олқылықтар к п екені 

рас. Ал соларды ж ндеуге қау-

қарымыз неге жетпей жүр?

негізгі мәселе, болашақ аудармашы-

лар ең алдымен  з ана тілінде еркін 

с йлейтін, еркін ойлай алатын ма-

ман болуы керек. Ана тілін жетік 

меңгермеген адам, сондай-ақ шетел 

тілін де ана тіліндей сезіне алмаған 

адам аудармашы бола алмайды. Со-

нымен қатар қазақ тілінен аудару 

мәселесі елімізде әлі терең зерттелген 

жоқ, әр оқу орнындағы оқытушылар 

з тәжірибелері бойынша ғана сабақ 

ткізуде. Екіншіден, қазақ тілі аудар-

масы бойынша  маман даярлайтын 

оқытушылар саны аз. Барларының  зі 

қолда нақты бір оқу-әдістемелік құралы 

болмағандықтан орысша оқулықтар 

арқылы оқытады. Қазақ тілі мен орыс 

тілінің тіл құрылымы әртүрлі екендігін 

ескерсек, оқу барысының қандай 

деңгейде екендігін айтпай-ақ түсінуге 

болады. Үшіншіден, к п жағдайда ау-

дарма пәнін тіл мұғалімдері  ткізеді. 

Бірақ тілді біліп, оны үйрету бір басқа 

келді. Тақырыпты зерттеу барысында 

байқағанымыз, шет тілін оқып жүрген 

студенттер бар ынта-жігерін аталған 

тілді меңгеруге жұмсайды. Бұл дұрыс. 

Шет тілін жоғары дәрежеде білу оңай 

емес, әрине. Бірақ олардың қазақшасы 

да шет тілінен еш кем болмауы тиіс. 

Мәселеге осы тұрғыдан келуіміз керек. 

йткені шет тілінде жақсы с йлейтін 

мамандар к біне-к п қазақ тілінен 

ақсап жатады. Ана тілін  з деңгейінде 

меңгермегеннен кейін аудармасы 

да сәтті шықпайды. Ал орыс тілін 

жетік білетіндер туралы олай деп айта 

алмас едік. Олар екі тілде де еркін 

аударма жасап, с йлеушінің ойын, 

к зқарасын бұлжытпай дәл жеткізіп 

береді. Шеберлік деген осындай кезде 

байқалатыны белгілі. 

Бізге қазақ тілінен шетелдік негізгі 

тілдерге аударатын мықты тілші ма-

мандар керек деп отырғанымыздың 

себебі де осы. Мысалы, қазақстандық 

орыс-ағылшын тілдері бойынша жаз-

баша аударма және ілеспе аударма 

бағытына маманданады. Қазіргі кезде 

қазақ тілінен орыс, ағылшын, фран-

цуз, жапон, араб тілдеріне аударатын 

қабілетті жастарымыздың саны ар-

тып келеді. Солардың басын қосып, 

аудармашылық бір қауымдастық 

құрып, тәжірибе алмасу жиындарын 

ткізсек абзал болар еді, – дейді Ләйлә 

Жұматайқызы. 

Аударма мамандығын меңгерген, 

бүгінде Абылай хан атындағы Қазақ 

халықаралық қатынастар және әлем 

тілдері университетінде оқытушы бо-

лып қызмет істейтін жас маманның 

пікірін білу мақсатында Ернұр Құлтаев 

есімді азаматқа хабарласқан едік. 

Е р н ұ р   Қ ұ л т а е в   қ а з і р г і   т а ң д а 

б о л а ш а қ   м а м а н н ы ң   к ә с і б и 

құзыреттілігі мәселесі  зекті болып 

отырғанын айтты. Оқу жоспарындағы 

базалық және элективті пәндер арқылы 

болашақ тілмаштың кәсіби құзыретін 

қалыптастыру мақсаты қойылғанын 

а т а п   т т і .   Б ұ л   т ұ р ғ ы д а н   а л  ғ а н д а 

болашақ аудармашыға қойылар та-

лап жоғары болуы керек екен. Оның 

пікірінше, аудармашы әмбебап ма-

ман болуы тиіс. Тілдің лексикасын, 

г р а м м а т и к а с ы н   ж е т і к   м е ң г е р г е н 

филолог немесе мәтінтанушы ғана 

емес, сол елдің тілін, мәдениетін 

меңгерген, әдебиетінен, тарихы-

нан хабары мол, энциклопедиялық 

білімі бар мәдениеттанушы, этнолог 

та болуы керек. «Қазақ тілі кейбір 

салаларда салыстырмалы түрде жас 

тіл болып саналады. Оның себебі, 

ұзақ жылдар бойы саяси-әлеу меттік, 

экономикалық, ғылыми мәсе лелер 

орыс тілінде жүргізілді ғой. Сондық-

тан терминологияның жеткілік сіздігі 

байқалады. Бірақ уақыт  те келе 

шешілетін мәселе деп ойлаймын» дейді 

жас маман. 

«Елімізде қазақ тілінен  зге тілдерге 

тікелей аударатын мамандар неге тап-

шы?» деген сауалымызға ол былай деп 

жауап берді: 

–   Б ұ л   м е м л е к е т т і к   д е ң г е й д е 

шешілуге тиіс мәселе. Қазір негізінен 

қазақ тілінен орыс және ағылшын 

тілдеріне аудару жолға қойылған, ал 

зге әлемдік тілдері, шығыс тілдеріне 

тікелей аудару үшін мемлекеттік білім 

беру стандартына арнайы мамандықтар 

классификаторы енгізіліп, соған 

бағытталған арнайы топтар ашылуы 

керек. Сонымен қатар сол тілдерді 

о қ ы т а т ы н   б і л і к т і   ұ с т а з д а р   м е н 

оқытушылар да қажет. Тілмаш дай-

ындау бағытында арнаулы техникамен 

жабдықталған зертханалар к бейтілсе, 

пайдасы мол болар еді. 

Кезінде орыс тілін ғылым тілі бола 

алмайды дегендерге М.Ломоносов: 

«Егер белгілі бір ойды  з ана тілімізде 

дәл бере алмасақ, бұны тіліміздің 

оралымсыздығы нан к рмей,  зіміздің 

дәрменсіздігіміз ден к ру керек» деп 

айтқан екен. Біз де тіліміздің бар 

мүмкіншілігін сарқа пайдалана ал-

май жүрсек, оның себебін ең әуелі, 

зімізден іздегеніміз ж н шығар. Қалай 

болғанда да, шет тілі мен қазақ тіліне 

еркін әрі сауатты аударатын  мамандар 

шоғырын қа лыптастыруға баса к ңіл 

б лгеніміз ж н. Ол үшін жоғары оқу 

орындарындағы сағат санын к бейтіп, 

гранттарды к бірек б лу және т.б. 

қажетті шараларды жүзеге асыруымыз 

керек.

Абылайхан ЖҰМАШЕВ

да, аудара білу мен аударма жасауды 

үйрету бір б лек. Т ртіншіден, тілді 

білгеннің барлығы аудармашы бола 

алмайды. К п жағдайда түлектеріміз 

тіл білеміз деп осы мамандықты таңдап 

жатады, алайда екі тілді қатарынан, бір 

деңгейде түсініп, сезіне алмаған адам-

ды аудармашы деп айту қиын. 

Б.Мизамханның айтуынша, аудар-

машы екі-үш, тіпті одан к п тіл білетін 

полиглоттық қабілетке ие болуы қажет 

екен. Сондықтан үш тілді кәсіби 

негізде жетік меңгеруі заңдылық. 

Т і л м а ш т а р д ы   д а я р л а у 

мәселесін жан-жақты 

з е р т т е у   б а р ы с ы н -

да оның барынша 

күрделі әрі ауқым-

д ы   е к е н і н е   к з 

ж е т   к і з е   т ү с т і к . 

Б ұ л   р е т т е   о қ у -

әдіс те мелік  ке-

шеннің талапқа 

сай болуы да аса 

маңыз ды.  Сонымен 

қатар жүйелі дайын-

дық, кәсіби құзыретті 

қалыптас тыруға  арналған 

білім беру технологиялары, 

оқытушылардың тәжірибелі болуы да 

болашақ мамандардың осы саланың 

барынша кәсіби түрде меңгеруіне 

жағдай туғызады. 

Шынтуайтына келгенде, бізде 

к біне-к п аударма ісімен осы саланың 

нағыз мамандары айналыса бермейді. 

Тек бірді-екілі аудармашылар ғана 

жоғары оқу орнында аударманың 

теориясы мен тәжірибесін оқыған 

болуы мүмкін. Негізінен бұл жұмысты 

филолог, журналист, тарихшы, мұғалім 

атқара беретінін байқаймыз. Бірақ 

қазақ тілінің бәсекеге қабілетті-

лігін арттыру, сондай-ақ  аударма 

с а л а с ы н д а ғ ы   ә л е м д і к   т і л д е р д і ң 

деңгейіне жеткізу үшін бұл салаға де-

ген к зқарасымызды  згертетін уақыт 

д е л е г а ц и я   ш е т е л г е   ш ы қ с а   о л а р 

келісс здер, жүздесулер кезінде орыс 

тілінде с йлейді. Елімізде қазақ тілінен 

тікелей сол тілге аударып беретін аудар-

машылар жоқтың қасы. Құжаттарды 

аударуда да бірізділіктің жоқтығы 

түйткілді мәселелердің оң шешім 

таппа ған дығынан  туындайтыны  аян. 

Мұндай жағдайдан кейін тіліміздің 

мәртебесі қалай к теріледі деген заңды 

сауал туындайды. 

Тағы бір айта кетерлігі,  кінішке 

орай, елімізде тіл маш тардың ба-

сын қосатын, бір-бірімен 

т ә ж і   р и б е   а л м а с у ғ а 

мүмкіндік жасайтын, 

аудармашылардың 

кәсіби біліктілігі-

не баға беретін, 

б і   л і м д е р і н   ә р і 

қарай шың дай-

т ы н ,   ж а ң а д а н 

б е к і т і л г е н   т е р -

м и н д е р д і   ү й  р е -

тетін, қажетті с з-

діктерді таныстырып 

отыратын құзырлы ме-

кеме жоқ. Нәтижесінде 

әркім  з білгенінше аударады. 

Кейбірінің аудармасын оқыған нан г рі 

түпнұсқасын оқыған артық к рі нетіні 

де сондықтан. 

К теріліп отырған мәселемізге орай 

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық уни-

верси тетінің шетел филологиясы және 

аударма ісі кафедрасының доценті, 

филолог-ғалым Ләйлә Мұсалының да 

к зқарасын білген болатынбыз. 

– Университетіміздің филология 

және әлем тілдері факультетінің шетел 

филологиясы және аударма ісі кафе-

драсында «Аударма ісі» және «Шетел 

филологиясы» мамандықтары бойын-

ша үш сатылы білім беру бойынша (ба-

калавриат, магистратура және доктор-

антура – А.Ж.) мамандар даярланады. 

Студенттер негізінен қазақ-ағылшын, 

БІР ШАҢЫРАҚ АСТЫНДА

«Мемлекеттік тіл – бірлік тірегі»

Елбасының «Қазақстан жолы – 2050: 

Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» 

атты Стратегия сын іске асыру аясында 

«Тұран» университетінде «Қазақ  және 

шет тілдері» кафедрасының ұйым-

дастыруымен «Қазақ тілі» пәні бойынша 

«Мемлекеттік тіл – бірлік тірегі» атты 

1 курс студенттерінің  зге ұлт  кіл дері 

арасында алғашқы университетаралық 

олимпиадасы  ткізілді.

Шараның мақсаты – мемлекеттік тілді 

дамыту және жоғары оқу орын дарында білім 

алатын  зге ұлт студент терінің қазақ тілін 

меңгеруін тереңдету.

Университеттің Тәрбие ісі ж ніндегі 

проректоры Н.Герасимова, «Қазақ тілі 

және шет тілдері» кафедрасының мең-

герушісі Г.Мұсабекова және аға оқытушы 

А.Қаршығаева с з с йлеп, игі тілектерін 

жеткізді. Олимпиадаға қатысуға бірнеше 

уни верситет  тініш білдіріп және осы 

сайысқа үлкен дайындықпен келді. Сайысқа 

Қ.И.Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-дың 

«Достық», Халықаралық бизнес уни-

верситетінің «ХБУ-дың әскерлері», Алматы 

энергетика және байла ныс университетінің 

«С з зергерлері», Қазақ инженерлік-

технологиялық университетінің «Технолог-

тар», «Тұран» университетінің «Болашақ» 

және «Жастар» топтары қатысты. Жа-

рыс т рт б лімнен тұрды. Шараның 

қорытындысына сай олимпиадаға қатысқан 

командаларға университет атынан сый-

сияпат табыс етілді. 

жүктеу/скачать 20,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: