Е.ЖАНДОСОВ, Қазақстан Республикасы

АНА ТІЛІ

7

№10 (1372) 

10 – 15 наурыз

2017 жыл

ТҰСАУКЕСЕР

Өткен тарихқа көз жүгіртсек көптеген келеңсіздіктерден көз сүрінеді. Патшалық 

Ресей мен Кеңес одағы кезіндегі бассыздықтар, атап айтқанда қазақтың жерін өз 

білгендерінше басып алу, көрші мемлекеттерге беріп жіберу, ашаршылықтар, жаппай 

дайындықсыз ұжымдастыру, жазықсыз жазалау, қаптаған «халық жауларын» сұрақсыз 

ату, Сібірге жер аудару дейсіз бе, əйтеуір жазалау. Тіпті «халық жауларының» əйелдері 

деп жазықсыз аналарды түрмеге отырғызу, сəбилерін жетімдер үйіне өткізу, АЛЖИР, 

КАРЛАГ деп қазақ жерін концлагерьге айналдырғанын қалай түсінуге болады. Қайран 

қазағым осындай бассыздыққа амалсыз шыдамдылық танытқан. Шыдамның шегіне 

шыға бастағанда қолына айыры мен сойылын алып бас көтергені де аз емес. Зеңбірек 

пен пулеметке қарсы келіп қанша қазақ қырылды десеңші. Осы күнге дейін олардың 

есебін ешкім білмейді. Сондай-ақ қолдан жасалған ашаршылық жылдары қырылған 

қазақтардың да саны анық емес. Білу мүмкін де емес еді. 

ЌАСІРЕТ

ЌАСІРЕТ

«Қанатты қыз» – 

ХИУАЗ

«ЕЛ ЕРКЕСІ –  

ЕСЕНҚҰЛ»

ШАРА

Заманауи мектептің мәні неде?

ЗҰЛМАТ ЖЫЛДАР ЖАҢҒЫРЫҒЫ

Елбасы Н.Назарбаев « мір бойы 

білім алу әрбір қазақстандықтың 

ұстанымына айналу керек» деп атап 

к рсеткендей, бүгінгі күні үздіксіз 

білім алу маңызды. Қоғам жаңғырып, 

заман  згерген сайын білім беруді 

дамытуға үнемі к ңіл б лу – 

мір бойы ізденудің, үйренудің 

қажеттілігін айқындайды. 

ХХІ ғасырдың талабына сәйкес 

білімнің мaқсaты мен мaзмұны да 

згеруде. Десек те, сaбaқ беpу оқы-

тудың негізгі фоpмaсы болып қaла 

бермек. Жалпы әрбір мектеп мұғaлімі 

шамамен 25 мыңнaн aстaм сaбaқ 

беpсе, оқушы 10 мың сaбaққa қa-

тысaды екен. Оқу үдерісінің бaсты 

қa тысушылapы – оқушы мен  мұ ғaлім. 

В . А . С у х о м л и н с к и й д і ң   « С а б а қ   – 

мұғалімнің жалпы және педа гоги-

калық мәдениетінің айнасы, оның 

интеллектуалдық байлығының, эру-

дициясының және к зқарасының 

к рсеткіші» деген с зі бар. Қазір де 

сабақтағы оқыту-оқу үдерісінің басты 

қатысушылары – оқушы мен мұғалім. 

Қазіргі кезде «заманауи сабақ»  деген 

ұғым жиі қолданылады. Осы ретте 

заманауи мектеп деген қандай мек-

1916 жылы патша жарлығына қарсы к те-

рі ліске шыққан Қарқаралыдағы, Торғайдағы, 

Семейдегі, Қызылорда мен Ақт бедегі ата-баба-

ларымыз ұрпақтарының түбінде егемендік алаты-

нын сол кезде білді ме екен? 

 Қазақстандағы ашаршылыққа байланысты 

тарихта әртүрлі к зқарастар бар. Шетелдік 

зерттеушілер ашаршылықтың басты себебін 

сол жылдардағы табиғи құрғақшылыққа 

меңзейді. Сол кездегі Қазақстанды  басқарған 

Ф.Голощекин де осы пікірді айтып келді. 

Айта кетер бір нәрсе, осы жылдары егіннің 

шықпай қалуы және жұт туралы к зқарасты 

Ф.Голощекин  зін ақтау үшін ойлап тапқан 

болатын. 1930-31 жылдардағы күштеп ұжым-

дастыру да ашаршылыққа ықпалын тигізді. 

Голощекин малды қорада қамап ұстаса қа-

зақтар отырықшылыққа үйренеді деп ой-

лады. Сондықтан да тұрғын үй емес, мал 

қораларын салу қолға алынды. Мұндай әрекет 

мал шаруашылығын күйретіп қана қоймай, 

малдың арасында жұқпалы аурулардың жан-

дана түсуіне жол ашты. Мал дәрігерлік к мек 

жолға қойылмаған жағдайда тек мал ғана емес, 

халықтың да әртүрлі ауру-сырқауға шалдығуын 

күшейтіп жіберді. 

1926 жылы елде 25 миллион 729 мың бас мал 

болған. Алайда мал басы 1929 жылдан бастап азая 

бастады. 1929 жылы 39 миллион 394 мың мал бол-

са, 1933 жылы 2 миллион 428 мың бас мал қалған. 

Мал басының қысқаруына 1929 жылдан бастап 

шамадан тыс ет дайындау науқаны әсер етті. Ет 

дайындау науқанын 1929 жылғы 20 желтоқсанда 

Мәскеудегі Орталық Комитеттің «Ет проблема-

сын шешуге байланысты шаралар» атты қаулысы 

ршіте түсті. Мәскеу мен Ленинградты, тағы 

басқа  ндіріс орталықтарын етпен қамтамасыз ету 

Қазақстанға тапсырылды. 1925 жылы Қазақстанға 

басшы болып келген Ф.Голощекин бұл тапсыр-

маны асыра орындады. Ол екі жарым ай  тпей-

ақ «...ауылда шын мәнінде Кеңес  кіметі жоқ. 

Сондықтан «Кіші Октябрь жүргізу керек» деген 

қорытынды шығарды. 

1927-1932 жылдары Алаш қозғалысына 

қатысқан немесе олармен байланысы болды 

деген 70-тен астам интеллигенция  кілдері 

сотқа тартылып, жер аударылды. Голощекиннің 

айтқанына к ніп, айдауына жүре бермейтін 

С.Қожановты орталықпен келісіп Мәскеудегі 

Коммунистік  Академия жанындағы марксизм 

курсына тыңдаушы етіп жібергеннен кейін 

С.Сәдуақасовты, А.Мыңбаевты және Н.Нұрма-

қовты да қызмет терінен біржола аластатып тын-

ды. Оларға «ауылдағы әлеуметтік-экономикалық 

« а у ы л д а ғ ы   ә л е у м е т т і к - э к о н о м и к а л ы қ 

қатынастарды  згер тудің революциялық» 

әдістерін және «жерг іліктендіру ісін дұрыс 

түсінбеді» деп айып тақты. Осындай әрекеттердің 

нәтижесінде Голощекин  зіне қарсы келетін ин-

теллигенттерден құтылып, ойына келгенін істеді. 

Керісінше, Голощекинді қолдаушылар да болды. 

Алматыда Ұлттық кітапханада «Танымал қазақ 

қыздары» атты к рме аясында қазақтың қайсар қызы, 

штурман-ұшқыш, Халық қаһарманы Хиуаз Доспанова 

туралы «Хиуаз» атты кітаптың тұсаукесер рәсімі  тті.  

Тұсаукесер рәсіміне Атырау облысы әкімдігінен ар-

найы делегация келді. Сондай-ақ зиялы қауым, батыр 

апамыздың туыстары, бұқаралық ақпарат құралдары 

кілдері қатысты. 

Жиынды ардагер журналист Раушан Айтжанова 

ашты. Мұнан соң Динара Асанова, Ұлттық кітапхана 

директоры Жанат Сейдуманов,  бу Сәрсенбаевтың 

қызы Райхан  буқызы, жазушы Мереке Құлкенов, 

батыр апамыздың ұлы Ерболат  міров, туысы Мақсат 

Мұхитдинов, танымал әнші Татьяна Бурмистрова, сын-

шы  лия Б пежанова және т.б. қоғам қайраткерлері с з 

алып, ұшқыш апамыз жайлы естеліктерімен б лісті. 

Кітапты құрастырушы қаламгер Тұрсын Қалимова: 

«Жинақта естеліктерден б лек, біршама ұсыныстар 

да айтылды. Атап айтқанда, Атырау халықаралық 

әуежайына Хиуаз Доспанованың есімін беру туралы 

мәселені қозғап келеміз.  лем елдерінде ұшқыштардың 

есімін әуежайларға беру, ұшақтарға есімін жазу дәстүрі 

бар.  зірге әуежайға аты берілмесе де, 2012 жылы «Эйр 

Астана» әуекомпаниясы жеке ұшағына тұңғыш рет Хиуаз 

Доспанованың есімін берді.  лия мен Мәншүк есімдері 

бала кезімізден таныс. Ал ұшқыш апамыз туралы мәлімет 

мектеп бағдарламасына енгізілмеген. Астана және 

Атырау қалаларында  лия, Мәншүк, Хиуазға арналған 

кешенді ескерткіш орнатуды ұсындық. Себебі қазақтың 

үш батыр қызын б ліп-жаруға болмайды. Мәдениет 

министрлігінен жақында жауап келді. Онда әуежайдың 

атын ауыстыру биыл қарастырылатындығын, ал мек-

теп бағдарламасына енгізу алдағы уақыттың еншісінде 

екендігі айтылған» дей келе, қазақтың қайсар қызы тура-

лы алда әлі талай еңбек жазылатынын атап  тті.

Бағдагүл БАЛАУБАЕВА

Жуырда Алматы облысында  «Ел еркесі – Есенқұл» 

атты ән байқауы мәресіне жетті. Жамбыл ауданында 

бастау алған шара Қарасай ауданында қорытын-

дыланды.  

діл қазылар алқасының т рағасы,  «Қазақ әдебиеті» 

газетінің бас редакторы Ж.Шаштайұлы бірінші орын 

алған Мұқатай Баймұханбетке арнайы сыйлықты 

табыс етті. Қазақстан Жазушылар одағы басқарма 

т рағасының орынбасары Ж. шімжан мен композитор 

Б.Омаров  ліби Қаниев пен  ділет  дікеновті екінші 

дәрежелі дипломмен марапаттады. Байқау нәтижесі 

бойынша Мейіржан Самылтыров, Жаңыл  Мерсимова 

және Жасұлан Мұсағали үшінші орынды иеленді. 

Республикалық әншілер байқауы жобасының авторы 

әрі демеушісі, аудан әкімі Махаббат Сәдуақасұлы ақын 

шығармашылығы жайында  з ойын ортаға салып, 

нерпаздарға алғысын жеткізді. Е.Жақыпбековтың 

жары Меңсұлудың иығына шапан жауып,  байқаудың 

бас жүлдесін жеңіп алған  Дінисламбек Жайлаубаевқа  

арнайы диплом мен сыйлығын табыс етті.

Қуат ҚАЙРАНБАЕВ

теп деген сұрақ тууы заңды.  рине, 

зaмaнaуи деген ұғым бұpынғының 

бәpін жоққa шығapу деген с з емес, 

қайта ондағы жақсы тәжірибені бүгінгі 

күннің талаптарымен ұштастыра пай-

далану дегенді білдіретінін айта кет-

кен ж н. Білім aлдындa тұpғaн жaңa 

мәселелеpді шешетін әрбір сaбaқ 

зaмaнaуи болa алады. Кез келген сaбaқ 

Мәселен, 1930 жылғы маусымда  ткен VII кон-

ференцияда Голощекиннің сіңірген зор еңбегін 

атап  те келіп, «Барлық еңбектері орыс және 

қазақ тіліне басып шығарылсын» деген қаулы 

қабылданған. Осы қаулыға қарап жағымпаздар 

сол кезде де к п болғандығын байқауға болады. 

Амал қанша? Халықтың тұрмысы нашарлай 

берді. 1932 жылы 7 тамыздағы «социалистік 

меншікті ұрлағаны» үшін  лім жазасын беру 

жарлығы (жеңілдетілген жағдайда 10 жыл 

түрме) пайда болды. «Бес масақ туралы» жарлық 

 бойынша 1932 жылдың тамызынан 1933 жылдың 

қаңтарына дейін 56 мың адам сотталған. Оның 

екі мыңнан астамы атылған. 1932 жылғы астық 

 дайындау науқаны ауылдардағы астықты 

толығымен сыпырып алу жолымен  тті. Соның 

зінде де жоспар орындалмады. Сол жылы 180 

миллион центнер астық дайындалды.  

Сол кезде мемлекеттік жоспарлау мекемесінде 

қызмет істеген Нұрмұқанбетов: «Менің туған 

 бауырым 12 жыл батырақ болған. Бір сиыры 

 болып ешқашан егін екпеген. Соған қарамастан 

оған 5 пұт астық салық салды. Ол сол 5 пұт астықты 

теу үшін сиырын сатып, бала-шағасымен мүлде 

аш қалған» деп еске алады. Жоспарды күштеп 

орындату салдарынан  улиеата ауданында 1929 

жылы болған 500 мың бас малдан 1933 жылы 37 

мың бас, Павлодар ауданында 330 мың бас малдан 

30 мың ғана мал қалған. 

Ал Сарысу ауданындағы Сарымбаевтың 

үйіндегі 4 жанда 2 түйе, 5 қойы болды. Оған 80 қой 

және 4 сиыр  ткізуге міндеттеме берген. Мұндай 

жағдайлар  те к п болды. Ақылға сыймайтын 

салық салу жүйесі арнайы тапсырма бойынша 

ұйымдастырылған. С йтіп, осылайша ажал оғын 

сепкен аштық басталды. 

Ұжымдастыру дайындықсыз жүргізілді, 

ең алдымен оқушының тұлғaлық және 

aқыл-ойының дaмуынa, aдaмгеp-

шілік негіздеpінің қaлыптaсуынa, 

теpең және сaпaлы білім aлуынa жол 

ашуы тиіс. Сонымен қатар мұғалімнің 

білім технологияларындағы барлық 

м ү м к і н д і к т е р д і   п а й д а л а н у ы н а 

к мектеседі. 

Бұл орайда оқытудың мaқсaты, 

халықтан жинап алған малға азық дайындалмай 

аштан қырылды. Масақ тергендердің алды аты-

лып, арты он жылға сотталды. Осындай қолдан 

жасалған геноцид 1985 жылға дейін айтылмай 

оған тыйым салынды. Ғ.Ахметов айтқандай «Го-

лощекин енді бір жыл тұрғанда қазақ түгелдей 

қырылатын еді». Қырылғандар ж ніндегі де-

ректер к п. Бірақ сандар әртүрлі. Мәселен, 

Қазақстанның санақ басқармасының орынбаса-

ры Н.Мацкеевичтің мәліметіне қарасақ, бір ғана 

1933 жылы қысқарған ауыл халқы 1 миллион 70,5 

мың адамды құрайды.  

құpылымы, мaзмұны мен әдісінде соңғы 

жылдapы біршама ілгерілеушілік бар. 

Мұғaлімнің педагогикалық ұстанымы 

да  згеруде. Сaбaқты жоспapлaғaндa 

нені, не үшін және қaлaй оқытуды анық-

тап алу маңызды. Қызығушылықты 

арттыруға, біpлесіп әpекет етуге мән 

берілгені ж н. Сонда ғана оқушы пәнді 

жақсы игеріп, жетістікке жетеді. 

Бүгінгі тaңдa мұғaлімдеpдің 30%-

дaн aстaмы дәстүpлі сaбaқты дұpыс 

деп сaнaйды. Бұрынғы сaбaқтарда бәpі 

үйpеншікті, бәpі тaныс. Бірақ «дaйын» 

сaбaқтapға деген сұраныс біpтіндеп 

т мендеп келеді.  йткені мұндай білім 

беpуде сaлмaқтың 90%-ы мұғaлімге 

түседі. Ал жаңаша  ткізілетін сабақтарда 

мұғалім оқушылapды қойылған мақсатқа 

бірге жету үшін жұмылдырады. Демек, 

заманауи мектептің басты бағдары – 

жaңaшa оқыту. 

Г.ЖҮНІСОВА,

№31 мектеп директорының 

орынбасары

Д.ИБРАГИМОВ,

Педагогикалық шеберлік 

орталығының Алматы қаласы

 филиалының аға менеджері

толық баяндап, Сталин мен Голощекинге хат 

жазғанымен олардың  здерін қуғынға алды. 

1929 жылы желтоқсанда Сталиннің нұсқауы-

мен БК(б)П ОК комиссиясы ұжымдастыру тура-

лы шешімді дайындады. Бұл шешім Голощекин 

сияқты Сталиннің қол шоқпарларына іздегенге 

сұраған болды. Осы жылдары ашаршылық пен 

зорлап ұжымдастырудан қысым к рген қазақтар 

басқа жаққа к птеп к ше бастады. Мәселен, 1930 

жылы 121,2 мың адам, 1931 жылы 1 миллион 

74 мың адам к рші елдерге қопарыла к шкен 

(Алматы басқару институтының мұражайы, 

5192-іс.,1-п.) 

Жағдайдың қиындап кеткеніне к зі жеткен 

Т.Рысқұлов Сталинге үш рет хат жазады. Оның 

алғашқы екі хаты 1932 жылдың соңында, ал соңғы 

хаты 1933 жылы 11 наурызда жазылған. Хатта 

аштан  лген, басқа жаққа қоныс аударған және 

мал шығыны туралы нақты мысалдарды ашып 

к рсетеді. Сонымен қатар нақты ұсыныстарды 

да жазады. Онда ашыққандарға шұғыл к мек 

к рсетуді, осы тұрғыда 400 мың пұт астық 

б лгізуді, отырықшылыққа  ткендерге тұрғын 

үй тұрғызуды және шаруашылықтарға мал сатып 

алуды ұсынады. Сол жылы қазан айында елден 

ауа к шкен қазақтардың барған жерлерімен бай-

ланыс жасап, оларға қамқорлық жасау ж нінде 

арнайы хат жазып, жауап алып отырған.  

 Сондай хаттың бірінде БК(б)П Башқұрт 

облыстық комитетінен 1933 жылы 14 қазан 

күні Ресей ХКК т рағасының орынбасары 

ж.Рысқұловқа: «...Сіздің қазақ босқындарды ор-

наластыру туралы хатыңызға байланысты арнайы 

шешімді ұсына отырып, қазақтарды жұмысқа 

орналастыру, оған жауапты адамдар б лу, тап-

сырманы орындамаған адамдарды жауапқа тарту 

шаралары қолданылатынын мәлімдеймін» деген 

жауап хат алған. Осы 1933 жылы 21 қаңтарда 

Орталық Комитет Ф.Голощекинді орнынан алып 

Қазақстанға Л.Мирзоянды жіберген еді. 

 1930 жылдары Қазақстанға жер аударылып 

келген профессордың қызы Т.Невадовская 

ашаршылықты былай еске түсіреді: «1932-33 

жылдары жергілікті тұрғындар аса күйзелісті 

жағдайда болды. Қазақтар ауылдарын тастап 

кетті, аштықтан отбасымен түгел қырыла бастады. 

Қыста үсікке ұшырады,  ліп жатқандардың есебі 

жоқ. Қазақтардың қазіргі ұрпақтары аштықтан 

лген адамдарды, балаларды, қарттарды және 

адамдары кетіп, құлазып бос қалған қыстақтар 

мен ауылдарды, далада үсікке ұшырағандар мен 

ауруға шалдыққандарды ұмытпаса екен деп 

тілеймін». Ол 1980 жылы «Қазақстандағы қасірет» 

деген тақырып қойылған күнделігі мен сол жыл-

дарда түсірген суреттерін Орталық мұрағатқа 

ткізгенін айтады (В.Михайлов. «Ғаламат жұт 

шежіресі»). 

Ескерте кетер бір мәселе, Қазақстанда 

тұрған басқа ұлт  кілдерінен аштықтан  лді 

деген деректі дәлелдеп беретін ресми құжатты 

кездестіре алмадым. «Қазақстанда ашаршылық 

болғанына қарамастан орыстардан басқа да 

кейбір халықтардың саны  се түскен.  Мәселен, 

ашаршылық жылдары немістердің саны 29466, 

ал татарлардың саны 11369 адамға  скен. 

Осындай мысалдар алапат аштықтың басты 

құрбаны к шпелі және жартылай к шпелі 

аудандардағы қазақтар болғанын дәлелдей түседі» 

(Т.Омарбеков. «Тарих тағылымы не дейді?»).

Аталған жылдары аштық бола қалған жағдайда 

оның алдын алуға толық мүмкіндік болған. Алай-

да орталық ашаршылықтан құтқару жұмыстарын 

ұйымдастырмады. Бұл нағыз жоспарлы түрде 

ұйымдастырылған геноцид еді. Осыншама бейбіт 

халықты қырып тастағаны үшін ешкім де жазаға 

тартылмады. 

Кино режиссер Еркін Рақышевтің «Ашаршы-

лық» атты деректі фильмі ашаршылық болған 

жылдарды тарихи деректермен, нақты мысалдар-

мен к рсетеді. Бұл фильмді әр қазақ міндетті түрде 

к руі керек. Аштықтың құрбаны болғандардың 

иманы жолдас болсын. Ашаршылықтың биылғы 

85 жылдығын ел болып еске ала отырып, құрбан 

болғандарға құран бағыштау елдігіміздің белгісі 

болмақ.

жүктеу/скачать 16,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: