Бүгінгі санда: Орыс мектебінде тарихымызды қалай
жүктеу/скачать 16,43 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Алаш арыстарына – тағзым! Алаш арыстарына – тағзым!
- Құртқа
- Жақсы қатын
- Маңдайға біткен сормен тең
- Yлдемен
- Yшкiлсiз
- Шалғынбай ЖАНДОСОВ, Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті «Ұлттық сараптама орталығының» Ақтөбе облысы бойынша
- АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ
- Ахаң туралы: «Сан салалы ғалым Ахмет Байтұрсынұлы туған тілдің, туған мəдениет- тің басында тұрды. Туған тілдің əдеби нормасын жасады. Бірде-бір бөгде тілдің
- «ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНЕМІЗ! Изучаем казахский язык!» «ҚАЗАҚ ТІЛІН ҮЙРЕНЕМІЗ! Изучаем казахский язык!»
Дина ИМАМБАЕВА Қазіргі таңдағы қазақ руханият әлемінде ұлттық сипаттағы үлгі, неге-тәрбие, сипат пен елдік болмысты тану мен таныту, ұлттық құндылықтар дүниесін түгендеу, оның мән- мазмұнын, қадір-қасиетін бағалау толғақты мәселеге айналып отырғаны белгілі. Осы орайда бұл зектің арқауын шешуге дәйек болатын – «қазақ әлемін» құраушы ұлттық құндылықтарды сипаттайтын ұғымдардың к ркем с з бен тарихи- мәдени дерекк здердегі тілдік таңбалары. Сондай тілдік таңбалардың бірі – батырлық, лиро-эпостық жырлар мен қазақ тарихындағы хандық институты жүйесінің маңызды мәдени- әлеуметтік құрылымын танытатын хандық тұсындағы жыраулар поэзиясындағы ханымдар мен арулардың тілдік сипаты. «Қазақ әлемін» танытуда отбасының берекесі мен құтын келтіріп, сақтаушы, ана сүті арқылы қазақы мінезді дарытып, бесік жырын тербетіп, ана тілін үйретуші «қазақ әйелі» – ең үлкен құндылықтық ұғым. Жалпы алғанда, әйел мәселесі, негізінен, қазақ әдебиеттануында к ркем шығармалардағы әйел бейнесіне қатысты ғана айтылып келді. Ал шын мәнінде, қазақ тіл білімінің жоғарыда к рсетілген «ұлт (ұлт мәдениеті) пен тіл біртұтас» деген қағидасына сай қазақ мәдениетін зерделе- сек, қазақ елінің ұлт болып қалыптасу тарихында ерен еңбегімен, керек жерде ерлігімен, рлігімен, асқан парасатымен, шексіз шыдамдылығымен және сүйіспеншілігімен ұрпағының бойына ақ сүті арқылы ұлттық рухты тәрбиелеп, сіңірген әйел-аналардың орны ерекше. Олай болса, қазіргі таңдағы ана тілінің т а ғ д ы р ы м е н ұ л т т ы қ т ә р б и е г е қ а т ы с т ы мәселелердің шешімін табуда бағзы замандарда т л мәдениетімізде қалыптасқан аналардың қоғамдағы алатын орны мен қызметінің мәнін жаңғыртудың маңызы ерекше. Сондықтан да ұлы М. уезовтің «ел болам десең, бесігіңді түзе» деген с зінің этномәдени кодын тілдік қазынамыздың танымдық кілтін табу арқылы ашуға болады. Соның барысында тіл арқылы сақталған ұлтымызды біртұтас етіп ұйыстыратын ұйтқы күш ретіндегі тәрбиенің зегін ұстайтын әйелдердің қоғамдағы орны мен ана құдіретінің тіл арқылы сақталған этномәдени бейнесі к рінеді.
символдық деңгейге дейін к терілгенін анықтауға болады. Мысалы, батырлар жырларындағы
к регенділіктің, Жібек – сұлулық пен сымбаттың, Айман мен Ақжүніс – қулық пен айлакерлік, тапқырлық, ақылдылықтың, Баян – сұлулық пен махаббатқа адалдықтың, тұрақтылықтың симво- лы, т.б. ретінде қалыптасқан. Осы тектес «қазақ әйелін» танытатын (гендерлік, әлеуметтік, тәрбиелік, т.б. қызметтері) ұлттық стереотиптердің айшықты тілдік к рінісі ақын-жыраулардың мұрасында жан-жақты таңбаланған:
Жалпы қазақтың т л мәдениетінде әйелдердің сыртқы сән-салтанатын к рсететін киіміне, зергерлік әшекейлеріне ерекше к ңіл б лініп, сайып келгенде, ол, елдің, сол заманның, отбасының құт-байлығы мен абыройының к рсеткіші ретінде бағаланған:
Мысалы, әйелдердің киімі: бойжеткен қыздың киімі; күйеуге шыққан әйелдің киімі; күнделікті тұрмыстық және салтанаттық сәндік я тойда киетін киім, т.б. деп жіктелген. Демек, «Қыз – қонақ», «Қыз ссе елдің к ркі, гүл ссе жердің к ркі» деп саналған қазақ таны- мымен сабақтас мәдениетінде қазақ әйелінің сән салтанатына ерекше к ңіл б лінгенін белгілі этнограф-ғалым Х.Арғынбаев былай деп к рсетеді:
(тарихи-этнографиялық шолу). Алматы: Ғылым, 1973. 72-бет.). Сонымен бірге гауһар жырларда қазақ әйелдерінің киіміндегі этникалық, әлеуметтік, жастық, рәсімдік (Yшiншi тiлек тiлеңiз,Yшкiлсiз к йлек кимеске; Бұқар жырау) ерекшеліктерімен қатар қазақтың танымындағы қыздың жас ша- масына сәйкес кескін келбеті, сымбаты, жүріс- тұрысы, мінезі, киімі түгел таңбаланған: Бұраңдап ақ моншақтай керілген қыз, Оздырдың салтанатты еліңнен қыз. Сәулесі ақ жүзіңнің жерге түссе, Реңің сары алтындай к рінген қыз. Бұлаңда дәурен тпей басыңнан қыз, Лебізің, с зің шырын, маржан тісің, Кеткісіз келген адам қасыңнан қыз... С йлесең сүт шығады с зіңнен қыз, Құрбыңа салтанатың білінген қыз... Қамқа б рік, камзол бешпет, алтын ілгек, Ақ к йлек, зер шашақтан киінген қыз (Мұрат М ңкеұлы). К ріп отырғанымыздай, ақын-жыраулар тілінде «қазақ әйелінің» сұлулығы да адам- гершілік, этика лық, эстетикалық құндылық- тармен сабақтасып, бағаланады: Алғаным ли ағаның қызы еді. Қас арудың зі еді, Маңдайы күнге тимеген, Желге шашы үрмеген, Серпіліп адам беті к рмеген (Доспамбет жы- рау).
Демек, қазақтың ғасырлар бойғы мір тәжі рибесінде түйінделген ханымдар мен арулардың сол қоғамдағы мәні, ер-азаматының тұлғасын толықтырып, бағасын к теретін А т а п а й т қ а н д а , қ а з а қ т ы ң м и ф т і к т а - ным кезеңінен Ұмай ана, Домалақ ана деп сипатталған таңбалар батырлар жырына, одан әрі хандық дәуірге жалғасып, жыраулар поэзиясы, «Қырымның қырық батыры» тәрізді жыр қазыналарында айшықты бейнеленген «қазақ әйелі» ұғымының аясына кіретін к ркем және прецеденттік, топонимдік, этнонимдік атаулар, мақал-мәтелдер, фразеологизмдердің, жыр жолдарындағы этномазмұндық мәнін ашу арқылы қазақ танымындағы «қазақ әйелінің тілдік бейнесі» ашылады (Ұмай ана, Құртқа, Қыз Жібек, Ақжүніс, Домалақ ана, Бопай, Қызай, Келіншек тау, т.б.). Соның негізінде бекіген этномәдени және гендерлік стереотиптер арқылы «қазақ әйелінің» ойлау қабілеті, зейін-зерде ерекшелігі, парасат-пайым деңгейі, мінезі, ма- хаббаты мен сұлулығының тілдік к рінісі арқылы Президент Н.Назарбаев тың биылғы «Қазақ станның үшін- ші жаңғыруы: жаһандық бәсе- кеге қабілеттілік» атты Жол- д а у ы н д а а й т ы л ғ а н о т а н д ы қ тауар ларды экспорттау жайы қазақ стандықтардың ерекше қол- дауын туғызды. сіресе біздің тамақ німдеріміз, жеңіл неркәсіп німдері әлемде теңдесі жоқ қазақтық-брендтік нім ретінде дүниежүзілік сұранысқа ие болатыны с зсіз. Себебі ұлттық тағамдарымыздың бәрі де тек қана табиғи шикізаттан, ешқандай химиялық қоспасыз дайындалады. Осындай нақты айтылған с з к ңілімізге сенім орнатып, келешекке ұмтылдырады. Жолдауда ауылдардағы кооперативтерді жандандыру қажеттігі де атап тілген. Халықты жер асырайтынын еш уақытта естен шығармаған абзал. Жердің бабын тауып, оған құн жетпес байлық ретінде қарап, құнарлылығын сақтай білсек, оның берері таусыл- майды. Сонымен қатар жастарға ғаламтор арқылы діни мазмұнда теріс мәліметтер тарататын ақпарат к здерінің жолын кесу дер кезінде к терілген мәселе. Осы ретте жас ұрпақты ұлтжандылыққа тәрбиелеудің маңызы зор. Ұлтжанды азамат з ұлты мен Отанына, дініне еш уақытта қиянат жасамайды. Сондықтан жастардың рухани дүниетанымын байытып, мемлекетшіл, толерантты, ұлтжанды етіп тәрбиелеу, неге к рсету аға ұрпақтың міндеті. Тек ресі биік, пайымы кең, байыпты, иманды ұрпақ қана ұлттың ұлы мақсаты мен мұратын орындауға з үлесін қоспақ. Президент индустриялық революция жағдайында да қазақ тілінің басымдығы сақталатынын ерекше атап айтты. Республикалық тұтынушылар құқықтарын қорғау комитетіне қарасты біздің орталық мамандары Елбасы Жолдауындағы «Алдымызда қандай қиындықтар кездессе де, оларды еңсере алатынымызға сенімдімін. Біздің басты күшіміз – бірлікте» деген жолдарынан қуат алып, ауылға бет бұрды. Міне, осындай игі істер алдағы уақытта да жалғасын таппақ. ЖОЛДАУ ЖАҢҒЫРУҒА ЖЕТЕЛЕЙДІ Шалғынбай ЖАНДОСОВ, Тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитеті «Ұлттық сараптама орталығының» Ақтөбе облысы бойынша филиалының директоры «ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІ» «ҚАЗАҚ ӘЙЕЛІ» бейнесінің тілдік таңбасы бейнесінің тілдік таңбасы МЫР
ым- л ды- ағының 4 №10 (1372) 10 – 15 наурыз 2017 жыл
АНА ТІЛІ Шерубай ҚҰРМАНБАЙҰЛЫ, филология ғылымының докторы, профессор, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ АУДАРМАЛАРЫНДАҒЫ АУДАРМАЛАРЫНДАҒЫ БАЛАМА СӨЗДЕР БАЛАМА СӨЗДЕР
Ұлт ұстазының соңына қалдырған мұраларының елеулі б лігі – оның к ркем аудармалары. Осы аудармаларында да кестелі с з рнегі, Ахаңа ғана тән айшықты қолданыстар мен ұлт ұғымына сай жасалған ұтымды баламалар бар. Тіл ғұламасының, с з жасау шеберінің қаламынан жаралған ондай қолданыстарды, ол түрлеген әр с зді елеусіз қалдыруға болмайды. Алаш ардақтысы Ахмет Байтұрсынұлы а у д а р ғ а н И . А . К р ы л о в т ы ң м ы с а л леңдерінің бір тобы «Қырық мысал» деген атпен жеке кітап болып жария- лануы алаш жұртының рухани міріне серпіліс берген елеулі оқиға болғаны к пшілікке аян. К ркемдік деңгейі ж о ғ а р ы , т а ғ ы л ы м д ы қ м ә н і з о р , Х Х ғасыр басындағы әдебиетімізден жет- кен шоқтығы биік мұраларымыздың бірі «Қырық мысал» к п жыл қапаста жат- қаннан кейін халқына қайта оралып, құнын жоймаған қалпында бүгінгі қазақ қауымының да рухани қажетін теп жа- тыр. Біз т менде осы «Қырық мысалдағы» Ахаң туындатқан сол кезеңнің жаңа с здері мен аударма авторының айрықша қолданыстары ж нінде с з қозғамақпыз. Ал ол аударған А.С.Пушкиннің «Балықшы мен балық», «Алтын әтеш», «Ат», «Даныш- пан Аликтің ажалы» шығармалары мен И.И.Хемницердің «Ат пен есек», орыс ақыны С.Я.Надсон леңдері келесі әңгі- менің арқауы. Сондай-ақ ғалымның Т . Ш о н а н ұ л ы м е н б і р л е с і п ж а з ғ а н «Оқу құралында» (1927) да авторлары к рсетілмеген бірқатар аудармалар бар. Олардың арасында да «Оқу құралының» авторларына тиесілі аударма мәтіндер болуы мүмкін. Бұл да анықтауды, арнайы зерттеуді қажет ететін мәселенің бірі. «Қырық мысалға» келер болсақ, Ахаң тәржімелеу барысында з тарапынан орыс мысалшысының леңіндегі бірқатар с здердің баламасы ретінде жаңа атаулар жасаған. А.Байтұрсынұлы осы әйгілі «Қырық мысалында» И.А.Крыловтан аударған «Пустынник и медведь» мысалының атауын «Кісі мен аю» деп аударады да, лең мәтінінде «пустынник» с зінің қа зақшасын «жеке-тақ» деп алады. Мысалдарға жүгінелік: «Жеке-тақ жапан түзді қылды тұрақ» «Жеке-тақ қапаланды жалғызсырап» «Жеке-тақ әңгімеге жоқ кісі еді» «Сонда оған аю айтты: «Жеке-тақ жан! Айтайын мен бір ақыл, құлағың сал!» «Жеке-тақ жолдасының тілін алды». «Қорылдап ұйықтап кеткен жеке- тақтың» «Ұрған тас дәлдеп тиді Жеке-таққа». (Байтұрсынұлы Ахмет. Алты томдық шығармалар жинағы. Т.І. – Алматы: «Ел- шежіре», 2013. 56-57 беттерде.). Берілген мысалдарда к рсетілгендей, Ахаңның «жеке-тақ» с зін аударма мәтінінде алты рет қолдануы – оның бұл с зді «пустынниктің» баламасы ретінде мақсатты түрде жасағаны еш күмән туғызбайды. «Діни наным-сенімдеріне байланысты адамдармен, айналасымен қарым-қатынастан бас тартып, адам аяғы жетпейтін ш л далаға кетіп оқшау мір сүретін адам» деген ұғымды білдіретін «отшельникпен» мағыналас «пустынник» с зінінің орнына Ахаң «жеке-тақ» деген жаңа с з ұсынған. Түпнұсқадағы с з мағынасын негізге алып қарасақ, бұл с зді жасаудағы Ахаң ойының қисынын пайымдауға болатын сияқты. Оның «жеке-тақ» с зін « з билігі зінде, ешкімге бағынбайтын, зін жеке тақтың иесі сезінетін адам» деген мағынаны тірек етіп ала отырып туындатқаны байқалады. Егер ол орыс тіліндегі с здің тұлғасы мен сол «пустынник» атауы- нан туындайтын мағынаға сүйенгенде қазақ тіліндегі баламаны «ш л» с зінен рбіткен болар еді. Алайда оған бармаған. Ол «пустынник» атауының негізгі әрі жалпы мағынасын есепке алған. Орыс тіліндегі с з бен оның қазақша жасалған баламасын байланыстырып тұрған ортақ сема – оқшаулану. Ахаң орыс с зінің мағынасындағы «жеке кету, б лектену» деген ұғымның негізгі белгілерін д п басып ұстай білген. Ал айырмашылығы – орыс с зінің мағынасында «елден безу, жұрттан жырақтану» ұғымы басты орында тұрса, қазақта ол жоқ. Ахаңда «жеке билік құрушы, дербестікке қол жеткізуші» деген ұғым алға шығып тұр. «Тақ» қазақ ұғымында ең жоғарғы билік иесінің тұрағы, лауазымының, билігінің нышаны. Сондықтан Ахаң «жеке зіне ғана билік жүргізетін адам» деген мағынаны с зіне зек етіп алған. Оның кез келген мәселенің беткі жағына, сыртына ғана мән беріп қоймай, әріден ойлайтын, ненің де болса астарына, түпкі жағына мән беретін терең ойлы тұлға екенін осыдан да аңғаруға болады.
«Мақтаулы бар ғой әнпаз әрбір тұста» Солардың баршасы да әдемі әнге «Тауықтың айғырындай емес ұста» (Байтұрсынұлы Ахмет. Алты томдық шығармалар жинағы. Т.І. – Алматы: «Ел- шежіре», 2013. 34-б.). Осы лең жолдарында Ахаң «пе- вец» с зінің баламасы ретінде «әншіні» емес, Абай леңдерінде қолданылған «әсемпаз», « нерпаз» с здерінің үлгі- сімен «-паз» кірме жұрнағын жалғау арқылы жасалған «әнпаз» с зін қол- данады. Бұл с зді Ахаң жасады деп кесіп айту қиындау. Алайда оған дейінгі ав- торлардан, ХІХ ғасырдың екінші жар- тысында жарық к рген әдебиеттерден «әнпаз» с зін кездестірмедік. 1913 жылы жазылған Сұлтанмахмұт Торайғыровтың « лең һәм айтушылар» атты мақаласында «Маған салса, майы тамып тұрсын, әнсіз құр леңмен жақсылық сездіргенің сол, жұртты здеріңнен бездіріп аласың. Соның үшін бізден басқа бақытты, та- лайлы жұрттардың әнпаздары негелі лең, үлгілі тақпақтарды жаттап алады» және « лең айтушы әнпаз адамдарды жұртқа есерсоқ деп к рсетпей, есті деп қадірлі етіп к рсетуге тырысу керек» деген с йлемдерінде «әнпаз» с зі екі рет қолданылған. (С.Торайғыров. 2 томдық
та «Адам баласы да солай. Жұрттың бәрi шешен, әнпаз, ақын, данышпан болып туа бермейдi» деп, 1914 жылы жазған. 1911-1915 жылдары жарық к рген «Айқап» журналы мен басқа басылым- дарда «әнпаз» с зі қолданылады. Ал Ахаңның «Қырық мысалы» 1909 жылы осылардың бәрінен бұрын жарық к рген. Бізге белгілі деректер бойынша с з қолданысына хронологиялық тұрғыдан қарағанда Ахаң бәрінің алдында тұр. Сол себепті оның бұл с здің авторы болуы мүмкін екенін жоққа шығаруға болмай- ды. Тілімізде «шегірткенің айғырындай», «суырдың айғырындай» деген қолда ныс- тардың бар екені белгілі. Ал И.Крылов- тың осы мысалындағы «петух» с зінің орнына Ахаң «тауықтың айғыры» деген жаңа тіркес қолданады. тешті «тауықтың айғырындай» дегенді Ахаңнан згеден кездестірмедік. Ол «петухты» дәл ауда- рып «әтеш» дей салмай, түпнұсқадағы «А жаль, что незнаком Ты с нашим петухом» есімдерін сол қалпында алмай, олардың орнын Қоянк з, Құрамыс, К пберген, Қисық-бас есімдерімен алмастырады. Мысалды қазақ топырағына бейімдеп, қазақ ұғымына сәйкестендіреді. С з болып отырған мысалда «Зарардан басқа нәрсе істедің бе?» және «Зараргер жұртқа тегіс болып әбден» деген жолдар бар. (Байтұрсынұлы Ахмет. Алты томдық шығармалар жинағы. Т.І. – Алматы: «Ел- шежіре», 2013. 66- бетте). Ахаң «зиян келтірдің» демей, «зарар» с зін қолданумен қатар, «зараргер» деген жаңа с з жасайды. «Зараргер» с зін ол «вредитель» с зінің баламасы ретінде ұсынады. Аударма мысалда бұл с з қазіргі кезеңде жиі қолданылатын «зиянкес» мағынасында жұмсалады. Осы мысалды түйіндейтін «И правы, – сам себя вини: Что ты посеял – то и жни» деген жолдарды «Не ексең, соны орасың» деген с з бар, Ор енді егініңді, піскенінде!» деп те дәл де, ұтымды аударады. Ағартушы-ақын И.Крыловтың «Лиса и крестьянин» атты мысал леңін «Түлкі мен қарашекпен»,«Крестьянин и овца» мысалын «Қарашекпен мен қой» деп аударады. Алдыңғы леңде «Жолығып, айтты бір күн Қарашекпен», «С йлейді сонда тұрып Қарашекпен» десе, кейінгі лең мәтінінде де «Шақырды Қарашекпен қойды сотқа» түрінде «крестьянин» с зі «қарашекпен» түрінде алынады. Қазақ орыс крестьяниндерін «қарашекпен» деп атағаны белгілі. «Қарашекпен» с зі ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиеттерде де кездеседі. Бұл с зді Абай да қолданған. Оның 1898 жылы И.Крыловтан аударған мысал леңі «Қазаға ұрынған қарашекпен»(Крестьянин в беде) деп ата- латыны белгілі. Бұл деректер «қарашекпен» с зінің қазақтың жазба тіліне де еркін енгенін, ХХ ғасыр басындағы алаш оқы- ғандары да оны жатсынбай қолдан ғанын Ахаң шығармашылығы да айғақтап тұр. Осы леңнің мына т мендегі бір ғана шумағында бірнеше жаңа атау кездеседі: «Түлкі екен судьясы теңшіл деген, Атақтан сау емес ед жемшіл деген. Бір күні талапкер мен жауапкерге Шақыру қағаз шықты «келсін» деген» [74-б.]. Түпнұсқаға з тарапынан қосып, еркін аударылған бұл шумақтағы «теңшіл» с зін ол орыс тіліндегі «беспристрастный», ал «жемшілді» «взяточник» с зінің ба- ламасы ретінде қолданғаны байқалады. Соңғысының орнына қазір «жемқор», «парақор» с здері жиі қолданылатыны
жүктеу/скачать 16,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|