Бүгінгі санда: Телеарналар жат атауға неге жармасып жүр?
жүктеу/скачать 16,59 Mb. Pdf көрінісі
|
Нұрлан МАНСҰРОВ АСТАНА
Айып-шам – рескелдік, ерсілік, с лекет Айырмыс – айырмашылық, айырма Акинак – қысқа семсер, қоян-қолтық ұрыста жауды шаншуға арналған қару Ақаба – суы ағып жатқан арық-атыз бен тоған- ды байлағанда қалған сарқынды су Ақала – қыран құстың улануынан болатын ауру Ақбарақ – сабалақ жүнді ит Ақбасқын – жаяу борасын, қар Ақдабы – жұқа ақ мата Ақжайқын – мол, шексіз, ұлан-ғайыр Ақжалау – малдың ауруы Ақи-тақи – әбден тәптіштеу, егжей-тегжей Ақк ш – топтанып ойнайтын қазақтың ұлттық ойынының бір түрі Ақмарту – жынның түрі Ақмартулы – арқасы бар Ақпана – науа, мал суаратын орын, суат Ақсарағат – әділ, қара қылды қақ жарған Ақтағыр – екі қанатты, екі үзікпен жабылатын киіз үйдің шағын түрі Ақүрпілен – сауын малдың сүті қайта бастауы, суалуы
Ақшом – алыс жерден астық алып қайту үшін шығатын түйелі керуен Алагүлік – түйе малының ауруы Алағай – жұлқи соққан алай-түлей жел, дауыл Алағұс – әумесер, делқұлы Алақарақ – жылқы малының ауруы Алапай – соғыста, жаугершілікте түсетін олжа Алатаң – қыстан күйлі шыққан жылқы Албату – салық Албау – алданыш А л ғ а й – т о л ғ а у , ж ы р л а р д а к е з д е с е т і н әлқиссасында айтылатын қайталама с з. СӨЗ ТӨРКІНІ
СӨЗ ТӨРКІНІ
қолданылады. Бұл с здің шет тілінде тағы үш түрі қолданылады: етістік, есім с з және үстеу мағыналарында келеді. Бірақ олардың барлығының арасында мағыналық байланыс бар. Ал star с зінің мағынасы звезда – жұлдыз, знамени- тость – атақты, танымал мағыналарда қолданылады. (Англо-русский словарь. – Москва: «Русский язык», 1987. – 608 с. 498-стр.) Демек, ең атақты жұлдыз, ең таны- мал-лучшая звезда мағыналарын берсе, оны тоймен байланыстырсаңыз ең таны- мал той болып шығады. Сонда танымал тоймен қазақы «той бастар» арасында қандай байланыс болғаны? Түсініксіз. Мүмкін біз бүгінгі ағымды дұрыс ұғына алмаған болармыз. Айтқанға қызық болар. лде қазақы «той бастарды»
тіліміздің де к рермен үшін маңызды екенін ұмытпаған ж н болар. «Бенефис-шоу» бағдарламасы ту- ралы айтар болсақ, тұлғаның жеке м і р і н е н б а с т а п , қ о ғ а м д а ғ ы о р н ы мен шығармашылығына дейін толық қамтылып, оның әріптестері, достары, туған-туыстары нерпаздың азаматтық және кәсіби ерекшеліктері турасында сыр шертеді. Ал әнші болса, бағдарлама бары- сында з репертуарындағы хит әндерін орындайды. Жобаның басты мақсаты – табиғи дарыны мен ерен еңбегінің арқасында кәсіби біліктілікке қол жеткізген тұлғаның игі қасиеттерін к пке үлгі ету, жұртқа беймәлім қырларын та- ныту делінген (www.khabar.kz). Бағдарламаның мақсаты жақсы. Біраз жайға к рермен қанық болады. Ол да АНА ТІЛІ 5 №46 (1356) 17 – 23 қараша 2016 жыл
ЖЕРІҢНІҢ АТЫ – БАБАҢНЫҢ ХАТЫ 5903 ОҚЫРМАН, 104 ПІКІР... «ҚАЗЫҒҰРТТЫҢ БАСЫНДА КЕМЕ ҚАЛҒАН...» Қазақтың т темдік сенімдерінің пайда болуын арнайы қарастырған фольклоршы- ғалым Б.Қонарбаева тарихшы ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып, мынандай деректерді келтіреді: «С.Жолдасбайұлының пікірі: «Тастан жасалған мүсіндер түркі обаларының к пшілігінің басында кездеседі. Бұл мүсіндердің (балбал тастардың) қандай әдет- ғұрыппен қойылғандығы туралы осы уақытқа дейін белгілі бір тұрақты пікір қалыптаса қойған жоқ». С.Ақынжановтың зерттеуінде де тас-мүсіндердің, қыпшақ тайпаларының зираттарының қасынан жиі кездесетіндігі ай- тылады. Б.К мековтің пікіріне қарағанда, түркі тайпаларының адамдары мұндай тас-мүсіндерді к ргенде аттарынан түсе салып, бастары жер- ге жеткенше табынатын болған. Бұл әдетке қарағанда, ата-бабаның аруағына сиыну емес пе екен деген ой туады». Ғалым Серікбол Қондыбайдың жазуына қарағанда, к не мифологиялық ұғымдар мен түсініктерге қатысты Қазығұрт топонимия- сында тағы бір географиялық атаулар тобы «әулие ағаштармен» байланысты қойылған. «Ағаш мифологиясы» те к не «ғаламдық ағаш» культімен байланысты. «Ғаламдық ағаш – аса маңызды мифтік культ нысандарының бірі. Осы культтің сарқыншақтары мен белгілері барлық дерлік мифологиялық дәстүрлерде бар. Қазақ дәстүрінде де осы культтің сарқыншақтары аз емес» деп жазады С.Қондыбай. Қазығұрт ңірінде «киелі ағаштар» культіне қатысты жергілікті географиялық атаулар да, сол нанымға қатысты аңыз-әңгімелер де сақталған. Мәселен, К ктерек әулие деп аталатын жерде биік жуан терек және одан кішілеу к птеген к к теректер бір гектардай жерді алып жатыр. Жергілікті халықтың сенімінше, ілгеріде бала к термеген әйелдер К ктерекке барып сиы- нып, тілектері қабыл болған. Ал енді терегін әлдекім кессе, бір жағдайларға ұшыраған немесе к ктеректің зінен қан аққан. те к не мифологиялық танымдардан к рініс беретін аймақтық топонимдердің бір тобы үңгір атауларымен байланысты. Қазығұрт ңірінде Жеті үңгір, Қос үңгір, Жалтыр үңгір,
нимдер бар. Осы микротопонимдік атауларға және аталған нысандарға қатысты ақпараттарда мифологиялық сипаттағы танымдық дерек- тер бар. Бір кездерде киелі орындар саналған үңгірлердің сакральді мәні уақыт те бәсеңдей берген, сол себепті үңгірлерге қатысты кейбір мифологиялық ақпараттар ұмыт болған. Егер к не замандарда үңгірлер зиярат ететін, белгілі бір ырым-жоралар ткеретін киелі орындар қызметін атқарған болса, кейінгі дәуірлерде олар киелі функцияларынан айрылған. Мәселен, «Қорқыт Ата кітабындағы» «Басаттың Т бек зді лтірген әңгімесінің баяны» атты тарауында Қазығұрт тауының үңгірінде болған оқиға баяндалған. Қазығұрттың үстіндегі қос үңгірдің бірі – аса үлкен, екіншісі – шағындау. Бұл үңгірлер бұрынғы замандарда қасиетті саналған. Қазан т ңкерісінен бұрын үңгірдің аузына әшекейлі есік орнатылған екен, олар Ұлы Отан соғысына дейін сақталған. Ал ткен ғасырдың отызыншы-елуінші жылдары бұл үңгірлерде қой қамап, үңгірлер қораға айналған. Үңгір мифологиясы – іші қуыс,басқа кеңістікпен (сыртпен) тек бір коридор арқылы байланысатын оқшау, іс жүзінде жабық кеңістік, оның осы формасы әр мифологиялық қабаттың к е ң і с т і г і н і ң ф о р м а - м о д е л і н е а й н а л ғ а н » (С.Қондыбай). А л Қ а з ы ғ ұ р т а й м а қ т ы қ т о п о н и м и я - сында сумен байланысты мифологиялық танымдардың мейлінше қарабайырланған сарқыншақтарын кейбір гидронимдік атаулар- дан байқауымызға болады. те к не замандарда бұлақ, су атауларында имплицитті (жасырын) түрде «толыққанды» мифологиялық ұғымдар кешенді түрде болған шығар, ал талай дәуір ткен соң сол атауларда (су нысандарында) тек «қасиетті», «әулиелі», «емдік шипасы» бар деген қарабайырланған ұғымдар ғана сақталған. Мы- салы, К кт бе бұлағы қасиетті, емдік шипасы бар су к зі болып саналады. К кт бе бұлағы т ңірегінде Ана бұлақ, Ата бұлақ, Бала бұлақ,
мифологиялық астарлар бар. Этнос танымын айғақтайтын топоним- дер мен аңыздар белгілі бір стратиграфиялық танымдық қабаттарды құрайды. Қазығұрт аймағындағы топонимдердің стратиграфиялық танымдық қабаттарының бастауы арғы (про- то) қазақ мифологиясынан орын алады, демек, бұл те к не (ежелгі) қабатта қазақтардың арғы бабаларының мифтік нанымдары, сенімдерінің қарабайырланған жұрнақтары сақталған. Осы қабатты деректейтін топонимдер және олармен (топонимдермен) аталған географиялық табиғи нысандар күні бүгінге дейін киелі, қасиетті саналады, алайда оларға қатысты ежелгі наным- сенімдердің сарқыншақтары ғана байқалады. Халықтық топонимияда, соның бір б лігі аймақтық жер-су атауларының жүйесінде осы және де басқа этнотанымдық топонимиялық қабаттар жүйелі түрде ғасырлар бойы сақталып, з к ріністерін берген. Қазақ тарихының соңғы дәуірлерінде этнотанымдық құндылықтар ж ү й е с і қ и р а й б а с т а д ы – о н ы ң з і н д і к тарихи-экономикалық, саяси себептері бол- ды. Олардың бірегейлерін атап тсек, қазақ жеріне капиталистік формация орныға баста- ды, бұрынғы халықтық топонимиялық жүйе бұзылды, к не танымдық топонимдер орнына орыс (отаршылдық) топонимдер орнықты, кеңес заманында саясиланған географиялық атаулар қаптап кетті, т.б. Осы үрдістер Қазығұрт ңірінің тарихы мен топонимиясында да орын алған. Бұл мәселе, әрине, арнайы с з етуді және зерттеуді қажет етеді. Халқымызда «Қазығұрттың басында кеме қалған» деген с з бар. Осы с здің зі бұл ұғымның тарихи-антропологиялық мәнінің тереңде жатқанын байқатып тұрғаны анық. Б.ТАСПОЛАТОВ , М. уезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті филология ғылымының кандидаты, доцент «Ана тілі» газетінің биылғы жылғы 27 қазан - 2 қарашадағы №43 са- нында белгілі қаламгер Құттыгерей Смадиярдың атыраулық тарих- шы-журналист, Қазақстанның құрметті журналисі, еларалық «Ал- тын ғасыр» газетінің бас редакторы Жұмабай Доспановпен жүргізілген «Қазақтың майдангер офицерлері» деген тақырыпта сұхбаты жарық көрді. Біздің білгеніміз газеттің ғаламтордағы сайтынан бұл материал- ды 5903 оқырман оқыпты. Бұл материалдың тарихи маңызы мен құндылығы өз алдына, елдің келешегі, өскелең ұрпақ үшін де тәрбиелік-танымдық мәні өте зор. Өйткені аға ұрпақтың ерлікке толы өмір жолы біз үшін әркез өнеге бо- лып келеді. Біз бұдан бұрын, Отан соғысы тақырыбында көп нәрсені оқығанымыз рас. Алайда, бұл материалдағы деректер шыны ке- рек, бізді сүйсіндіріп отыр. Себебі, Ұлы Отан соғысына сан мыңдаған қатардағы қазақ солдаты қатысқанын білсек те, 12056 қазақ офицері қатысқанын білмейді екенбіз. Өз басым материалдан көп тағылым алдым. Аталарымның ерлігі, Ұлы Отан соғысында, жалпы ІІ дүниежүзілік соғыста қол жеткізген жеңістері мен мәртебесі мақтаныш сезімін туғызды. Ұлтымыздың жоқтаушысы болып отырған санаулы басылым дар дың бірі саналатын «Ана тілі» газетіне шыққан бұл сұхбат оның менен басқа да көптеген оқырмандарын бейжай қал- дыр мапты. Газеттің ғаламтордағы сай- тына орналастырылған материалдың астына 100-ден астам оқырман пікір жазып, кітап авторы мен журналистке шексіз ризашылықтарын білдіргенін айту керек. Cол пікірлердің бірқатары оқырман назарына ұсынылып отыр. Құнды материалға деген ризашылықтан туған пікірлер тасқыны осындай. Олар әлі де жазылу- да. Өйткені мұндай еңбекке кез-келген санасында сәулесі бар адам бейжай қарай алмайды. Олай болса халықтың сұранысын тудырып отырған кітаптың толық күйінде, қомақты та- ралыммен жарыққа шығуына тиісті орындар атсалысар деген үміттеміз. Тарас НАУРЫЗ ЛІ, Қазақстан Журналистер одағының мүшесі АТЫРАУ
К п замандардан бері табиғаттың зі жаратқан киелі ескерткіш болып санала- ды. К неден келе жатқан аңыз-әңгімелерге сүйенсек, бұрынғы жаугершілік заманда жау шапқыншылары елден тысқары Қарабау суы- на шомылып, алаңсыз серуендеп келе жатқан қырық қызды к ріп, соңдарынан қуса ке- рек. Сонда қыздар Құдайға: «Елімді, жерімді жауға таптатқанша, мына жауды да, бізді де тасқа айналдыр!» деп жалбарынған екен дейді. Қыздардың тілегі қабыл болып, жау әскері тасқа айналады. Ол жер қазір «Қаратас» деп атала- ды. Ал қыздар әсемдене тізілген қайталанбас ескерткішке айналған деседі. «Қырық қыз» деп аталатын екінші тас- мүсіндер гем қойнауына түсе беріс жерде – Қазығұрт тауының Шығыс мүйісінің («Орда қонған») оңтүстік-шығысында 4-5 шақырымдай қашықтықта. Етегінде гем зені ағып жатқан гем қойнауына түсе беріс жері күрт ылди- лап кететін бұралаң жолға айналады. Аңыз бойынша, бұл тасқа айналған қырық қыздың бейнесі. Мұнда да жаугершілік заманы тілге тиек етіледі. Бір ерекшелік, осы тас-мүсіндер маңында алшақтау тұрған жеке тас-мүсін бар. Оны жұрт «Күйеу тас» деп атайды. Осыған қарағанда, бұл жолы қыздар күйеу жігітті ертіп барып, Қазығұртқа сиынып келе жатқан болса керек. Олар к з ұшында к рініп тұрған етектегі ауылға жете алмай, тас мүсінге айналған. Ел осы араны қасиетті орынға санап, қастерлеп жүреді (Қазығұрт. Энциклопедия. – Алматы: Тоғанай Т, 2002. – 543 б.).
ҚҰЛАҚҚАҒЫС «ТЕКТІ СӨЗДІҢ ТӨРЕСІ – ТЕРМЕ» Терме-толғау – қазыналы қазақ тарихынан сыр шертіп, замана болмысын айқындап, тәрбие береді. Тағылымға толы тәрбие беретін терме жанры мен жас термешілерді насихаттау – ұлттық нерді әспеттеудің нақты к рінісі. Т л нерімізді ұлықтау мақсатында, Тәуелсіздіктің 25 жылдығына орай, Қазақстан Республикасы Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді да- мыту және қоғамдық саяси жұмыс комитетінің ұйымдастыруымен, Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы аясында үстіміздегі жылдың 24 қараша айында, сағат 15.00-де «Текті с здің т ресі – терме» республикалық жыршы-термешілер байқауы ткізіледі. Байқауға Астана, Алматы қалалары және еліміздің әр облысынан іріктелген 16 үміткер қатысады. Байқауға Алмас Алматов, Амандық К меков, Жүрсін Ерман, ділбек Ыбырайымұлы, Ұлжан Байбосынова сынды әдебиет пен нердің майтал- мандары қазылық жасап жүйріктерді таңдайды. н е р і м е н т о п ж а р ғ а н т е р м е ш і л е р б а ғ а л ы сыйлықтарға ие болады. – Республикада мыңдаған майдангерлердің отбасылары олар туралы дерек таба алмай сенделуде. Жылдар жылжып тіп жатыр. скери комиссариаттар к мектеспейді. – Кітапты тек қазақшамен қалдырып қоймай, оны орыс, ағылшын, неміс, қытай, збек, француз, түрік, испан, жапон, араб тілдеріне аударып, елшіліктеріміз арқылы дүниежүзінің 50 шақты еліне таратсақ, олар қаһарман жауынгер халық ретінде қазақты мойындай түседі. – 1920 жылы Семей облысында дүниеге келіп, 1939 жылы Семей қаласының Ленин аудандық комиссариатынан әскерге алынған лейтенант Қабанбаев Міржақып 235-атқыштар дивизиясында артиллерия батареясының командирі болып, майданнан тірі оралған. «Отан соғысы» орденінің екеуін, «За боевые заслуги» медалін алған. Ол кісі кітапқа енген шығар? – Жұмабай 2006 жылы «Бекет ата. Аңыз бен ақиқат»атты тамаша кітап шығарғанда халық оны қолдан қолға тигізбей талап әкеткен. Оны Бекет Атаның әруағы қолдап жатыр деп ойлаймын, әйтпесе бір зінің 70 жыл бұрынғы соғысқа қатысқан 12 мың офицерді 6 жыл ішінде іздеп табуы, 25 томдық кітап етіп жазуы тіптен мүмкін емес дерлік іс! Маңғыстау облысының мыңдаған тұрғындары бұл кісіні жақсы біледі, бұған дейін-ақ құрмет тұтып келген. – 750 жауды құртумен Қызыл Армия пулемет ші лері арасында 2-ші орыннан к рінген Сапар Оралбеков қай жақтың қазағы? – Аталған кітаптың Қазақстандағы бүкіл кітапханаларға, оқу орындарына тегін таралуына Парламент депутаттары араласса, ол мәселе шешіледі деп айтуға болады. – Армияға 1938 жылы Жамбыл облысының Жамбыл аудандық әскери комиссариатынан кеткен лейтенант Жұмаш Сатыбалдиев 1944 жылы Венгрия жерінде қаза тапқан. Кітапта бар-жоғын қалай білемін? Жаңа зенге «Ана тілі» газетінің осы санын мо лынан жеткізіп, бұрыннан тұрғылықты халық ара сында саяси-тәрбиелік жұмыстар жүргізу керек. Қадырбай, Астана қаласы: Қазақ: Азамат: Шетпе кенті, Маңғыстау: Тобыл: Сәлімжан: Берік: Айгүл, Талдықорған: Т леген: Қабен: сия: Нұрбол: Мәслихат депутаты: лкетанушы: Ғалым: Тараздық азамат: Хасан: Асылжан: – Мына кітапқа ІІ Дүниежүзілік соғыс тақырыбына Қазақстанда 70 жыл ішінде орысша-қазақша жазылған еңбектердің, зерттелді дегендердің бірде-бірі жете алмайды, таласа алмайды. Енді Ұлттық Ғылым Академиясы, скери ғылымдар академиясы не дер екен? Соны тез арада естігіміз келеді. – Біз Совет Армиясы қатарында үш жыл болған адамбыз. Сол үш жылда қазақ офицерлерін сирек к рдік. Жұмабай Доспановтың 12 мыңнан аса қазақ офицерлерін табуы баламасы жоқ ерлік. Май- талман журналист Құттыгерей Смадиярдың бұл сұхбаты арқылы барша қазақ оқырмандары қазақ офицерлерінің ерлігімен қатар, қазақ елінде және басқа да елдерде тұратын қазақ офицерлері ту- ралы үлкен мағұлмат алары с зсіз. Бұл кітап Қазақстанның барлық аймағындағы кітапханаларға таратылып, орыс тіліне аударылып, басқа да ұлт кілдері онымен танысса екен. – 1989-1991 жылдары СА-ның Германиядағы тобында әскери борышымды 35-ші мото-атқыштар дивизиясының 64-мото- атқыштар полкында тегенімде полк командирі Бахытжан Ертаев болды. Оның Жұмабай ағамен құшақтасып тұраған суретін к ріп, риза болып отырмын. Біз аз ғана қазақ жігіттері Германияда Ертаевты мақтан тұтып, ол туралы үйімізге жазғанбыз. - Біз к п жағдайда алға басқан шығармыз. Бірақ жастарды отаншылдыққа, адалдыққа, адамгершілікке тәрбиелеуде к п кемшіліктер жіберіп алдық. Оны кім түзейді? – 2015 жылы жарық к рді деген 10 томдық біздің Алматы облысы ның кітапханаларына келгенін естімедім. Атырауда шыққан екен, к ршілес батыс облыстардан аспаған шығар. Сонда зге аймақ- тардың жайын кім шешеді? – Бұрынғы Сталинград, қазіргі Волгоградта Мамай қорғаны үшін айқаста 1943 жылдың қаңтарында әкемнің немере ағасы қаза болған. Армиясы 62-ші, дивизиясын білмеймін, мүмкін қазақ бауыры Шамшит Қабдосносовтың батальонында болған шығар? – Кітапханаларға қалың оқырман қабылдамайтын, облыс, қала, аудан басшылығында болғандар, бизнесмендер, не біреулердің ата- бабалары туралы кітаптарды күштеп ткізу соңғы жылдары тым к бейіп кетті. Мына кітап те қажеттілердің қатарында екені даусыз. Мұны Қазақстан үкіметі қолдап, мыңдап таралуына жағдай туғызады деп сенгім келеді. – Құттыгерей Смадиярдың сұхбатын оқи отырып, Ж.Доспанов ағамыздың қыруар еңбек атқарғанынан хабардар болдық. Кітап авторының 6 жылдық еңбегінің маңыздылығы аса жоғары, Тәуелсіздіктің 25 жылдығына тарту етілген тамаша сый, іргелі еңбек, сүбелі зерттеу. Соны оқырман қауымға шашауын шығармай мейілінше түсінікті етіп ұсына білуі нағыз журналистік кәсіби шеберлік. Бұл екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан қазақ офицерлері туралы дерек қана емес, қазақ ерлігі туралы дастан деп айтуымызға болады. ТҰСАУКЕСЕР ҚАЗАҚ ҚАСІРЕТІНІҢ ХИКАЯТЫ
жүктеу/скачать 16,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|