Бижанова Нұржанар Кәкенқызы

Ол үшін біз болашақ педагогтардың басқарушылық құзыреттілігінің қалыптасуының құрамын төрт компонентке сәйкес анықтадық: мотивациялық- құндылықты, когнитивтік, іс-әрекеттік және бағалаушылық-нәтижелік (кесте 8). Мотивациялық-құндылықты – гуманды басқарушылық құндылықтарға сәйкес іс-әрекеттің тұрақты мотивтерін қалыптастыруды қарастырады (басқарушы рөлін психологиялық күйі тұрғысынан қабылдау; білім беру субъектілерімен өзара әрекеттесуге ұмтылушылық; сынып ұжымын, оқушының жеке-тұлғасын дамытуды, оқу-тәрбие үдерісін басқаруға өзінің тілегінің болуы

және т.б.)

Когнитивтік – студенттердің басқарушылық құзыреттіліктерін танытуға қажетті әлеуметтік-саяси, экономикалық және психологиялық-педагогикалық білімдерін қалыптастыруды көздейді. Осы компонент кәсіби педагогикалық міндеттермен қатар және менеджерлік саладағы міндеттерді шешу барысында кәсіби және арнайы меңгерген білімдерін пайдалана алу іскерліктерін кіріктіретін әдіснамалық, теориялық және технологиялық білімдердің бірлігін құрайды. Сондай-ақ, аталған қалыптастыру бойынша осы құрам педагогикалық жоғары оқу орны студенттерінің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастыруға мүмкіндік беретін ақпараттық білім беру ортасын құруға мүмкіндік береді.

Кесте 9 – Болашақ педагогтардың басқарушылық құзыреттілігінің қалыптасу өлшемдері мен көрсеткіштері

1. 
   Мотивациялық-құндылықты өлшем – гуманды басқарушылық құндылықтарына оң қарым-қатынасының болуы.
   

• 
  менеджер рөлін жеке психологиялық күйі тұрғысынан қабылдауы;
  
• 
  гуманды басқарушылық құндылықтарға, іс-әрекетке ұмтылуы;
  
• 
  күрделі жағдайларда менеджер функциясын өзіне алу тілегінің болуы;
  
• 
  басқарушылық құзыреттілігін жеке жетілдіруі.
  

2. 
   Когнитивтік өлшем – Педагог-менеджер, басқарушылық бойынша танымдық білімінің тереңдігі.
   

• 
  басқарушылық құзыреттілік саласынан теориялық-әдіснамалық, арнайы кәісби білімінің болуы; басшы, лидер ұғымдарының ұқсастықтары мен айырмашылығын білуі;
  
• 
  басқарушылық құзыреттілігінің құрылымы мен мазмұнын меңгеруі;
  
• 
  педагог-менеджердің атқаратын қызметін, рөлін игеруі;
  
• 
  басқарушылық құндылықтарды (эмпатия, рефлексия, толеранттылық, шеберлік және т.б.) мән-мағынасын жете түсінуі және т.б.
  

3. 
   Іс-әрекеттік өлшем – Басқарушылық құзыреттілігін таныта алуы. Көрсеткіштері:
   

• 
  топқа ықпал ете алуы, топты соңынан ерте алуы;
  
• 
  топтық іс-шараларда басқарушылық құзыреттілігін таныта алуы;
  
• 
  сыни жағдаяттарда өздігінен шешім қабылдай алуы;
  
• 
  өзіне жауапкершілік алып, проблемаларды өздігінен шеше алуы;
  
• 
  жаңа идеяларды ойлап табуы.
  

4. 
   Бағалаушылық-нәтижелік өлшем–өзінің басқару іс-әрекеттерін жете түсінуі мен өздігінен бағалауы, субъектілермен өзара әреккеттестіккке түсе алуы.
   

• 
  рефлекцияға, сынға, өзін-өзі сынауға (сыни ойлауы, сыни тұжырымдар жасай білуі) қабілеттілігі;
  
• 
  өзінің басқару іс-әрекеттерін өздігінен талдауы;
  
• 
  сыни жағдаяттарды талдай білуі, бағалай алуы;
  
• 
  білім беру субъектілерімен өзара әрекеттестікке түсе алуы;
  
• 
  өзінің стратегиялық қырағылығын көрсете білуі.
  

1. 
   Төмен деңгей
   

2. 
   Орта деңгей
   

3. 
   Жоғары деңгей
   

Ал енді, модельдің төртінші бөлігі ол – ұйымдастырушылық. Мұнда педагогикалық іс-әрекеттегі студенттердің басқару құзыреттілігін қалыптастыруда оны жүзеге асырудың педагогикалық шарттарының маңызды екендігі көрсетіледі. Бұдан басқа, аталған қалыптастыруды ұйымдастыру кезеңдерін, мазмұндық блокты даярлау жұмыстарын, эксперимент субъектілерін анықтауды қамтиды.

Педагогикалық университеттегі студенттердің басқару құзыреттілігін қалыптастыру үдерісі белгілі бір педагогикалық шарттарды ұстанғанда ғанатиімді болуы мүмкін.

Философиялық энциклопедиялық сөздікте анықталғандай, «шарт - бұл басқа нәрсе (шартты түрде) маңызды, объектілер кешенінің маңызды компоненті, оның қатысуымен бұл құбылыстың орындалуы міндетті» [161, с. 67]. Бұл шарттарды түсіндіру зерттеу объектісінің себеп-салдарлық жағдайларынан талап етіледі.

Н.М.Борытко «педагогикалық шартты» педагогикалық үдерістің бағытымен байланысты белгілі бір дәрежеде белгілі бір нәтижеге жетуді саналы түрде білдіретін сыртқы жағдай деп түсіндіреді [152, с.46]. Біздің зерттеуімізде бұл нәтиже болашақ мұғалімнің басқару құзыреттілігін қалыптастыру болып табылады. В.И.Андреевтің пайымдауынша, педагогикалық шарттар «контент элементтерін құрастыру мен қолданудың мән-жайлары; әдістер (әдістемелер), сондай-ақ ... мақсаттарға қол жеткізуге бағытталған ұйымдастыру формалары, құралдар және т.б.» [164, с. 124].

Педагогикада «шарттар» оқиғалардың себептері ғана болып қоймайды, сонымен қатар бір мезгілде олар сол себеп-салдардың әсерін күшейтеді немесе әлсіретеді.

В.И.Андреев педагогикалық шартты «жағдайды, қазіргі жағдайды, білім берудің пайда болатын жағдайын анықтау. Оларды қоғамда анықталған сыртқы шарттар және білім берудің өзін-өзі қамтамасыз ету, өзін-өзі ұйымдастыру, өзін- өзі басқару қабілетімен анықталатын ішкі шарттар» деп бөледі [165, с. 327]. Ю.К.Бабанский педагогикалық шартты жағдайға байланысты объективті мүмкіндіктер жиынтығы, білім беру үдерісімен бірге жүретін жағдайлар мен шаралардың белгілі бір түрде құрылымдалғаны және мақсатқа жетуге бағытталғаны деп түсінеді [166, с. 327].

Жоғарыда аталғандарды есепке ала отырып, болашақ мұғалімдердің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық шарттарын – оның басқарушылық құзыреттілігінің қалыптасуын қамтамасыздандыруда жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үдерісі іс-әрекеттерінің кіріктірілуінде жүзеге асуға міндетті шарттардың жиынтығы деп қарастырамыз.

Диссертациялық жұмыста өзіміздің зерттеу пәнімізге сәйкес педагогикалық шарттарды анықтау барысында алдымен, біздің зерттеуімізге жақын келетін еңбектерде айқындалған педагогикалық шарттар түрлеріне тоқталып өтуді жөн көрдік.

Мәселен, Н.В.Мосина университетте болашақ мамандардың денешынықтыру және спорт саласындағы кәсіби құзыреттілігін қалыптастыруға арналған педагогикалық шарттар кешенін былай анықтайды:

• 
  «университетте танымдық, практикалық және профессор-оқытушылар құрамының іс-әрекеттеріне студенттерді белсендіру. Бұл шарт оқытушылармен бірлікте жұмысты жүзеге асырады (әдістемелік семинарлар, семинарлар, кураторлардың кездесулері, интербелсенді кездесулер (оқыту семинарлары мен брифингтер), жеке кеңес беру, әкімшілік кездесулер (факультеттің ғылыми кеңесі), студенттермен жұмыс істеу (іскерлік ойын түрінде, эвристикалық әңгімелер, аудитория, дербес және ортақ ғылыми-зерттеу жұмысы);
  
• 
  университеттің оқу үдерісінде педагогикалық және басқарушылық рефлекцияны қолдану.Басқарушылық қызметтегі рефлексия профессор- оқытушылар құрамының басқарушылық қызметін, өзін-өзі бақылауды, өзін-өзі бағалауды, кәсіби проблемаларды шешудің тиімді жолдарын іздестіруді өздігінен талдауы керек;
  
• 
  студенттердің жұмыс берушімен өзара қарым-қатынасы. Бұл жағдай мына нысандар арқылы жүзеге асырылады: бірлескен ғылыми конференциялар өткізу, оқу орындарында және балалар сауықтыру лагерінде педагогикалық тәжірибеден өту, университетте, қалалық, аудандық жарыстарды ұйымдастыру және өткізу» [167, с. 13]. Дегенмен, біздің ойымызша, автор таңдаған шарттар педагогикалыққа қарағанда, ұйымдық жағдайға көбірек ұқсайды. Сонымен қатар, автор болашақ мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігін қалыптастыру үшін психологиялық жағдайды ұсынбағанын атап өткен жөн.
  

• 
  «басқарушылықты оқыту қажеттілігі, басқарудың жетіспеушілігін және белгілі бір кәсіби мәселелерді шешуде әдістерді жетілдіруді, маңызды нәтижелерге жету ықтималдығын бағалауды, сондай-ақ оқытудан кейінгі қиындықтарды болдырмау мүмкіндігін бағалауды ескеру;
  
• 
  жаңа білім мен әдістерді меңгеру үшін қажетті уақыт пен күш-жігерді басқару және бағалаудағы менеджерлердің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін басқарылатын оқу орнының әлеуетін бағалауға байланысты ішкі оқыту мүмкіндіктерін субъективті бағалау;
  
• 
  хабардар болу деңгейі, олардың тиімділігі мен қажеттіліктерге қаншалықты сай екендігі анықталған, қолжетімді білім беру қызметтері мен оқыту мүмкіндіктерін субъективті бағалау» [168, с. 8].
  

О.П.Денисова басқаруға психологиялық дайындықтың психологиялық шарттарын төмендегідей бөлді:

-«басқарушылық қызметке эмоционалды-құндылықты қалыптастыру және адамдар арасындағы ішкі тұлғалық қарым-қатынас;

-өзін-өзі басқарушылық қызмет субъектісі ретінде тану қабілетін арттыратын рефлексиялық позицияны дамыту;

-кәсіби қызметтің субъектісі ретінде өзін-өзі қалыптастыру» [169, с. 74].

О.П.Денисованың айтуынша, болашақ менеджерлерді басқару үшін психологиялық даярлықты қалыптастырудың педагогикалық шарттарына мыналар жатады:

• 
  «басқарушылық қызметтің ерекшелігі мен мазмұны туралы ақпаратпен уақтылы қамтамасыз ету;
  

жетуіне» кепілдік беретін шаралар кешені деп түсінеді» [169, с. 74]. Болашақ менеджерлерге арналған автор ұсынған психологиялық-педагогикалық шарттар қалыптасқан және мақұлдаудан өткен, оларда басқарушылық аспект басқару қызметінде жетекші болып табылады. Оның үстіне, біздің зерттеуіміз үшін авторлық идея «педагогикалық шарттар сыртқы сипаттармен (сыртқы жағдайлармен) байланысты құрылса, ал психологиялық шарттар ішкі сипатқа байланысты болады» [169, с. 74].

• 
  басқарушы құзыреттіліктегі басым компоненті негізгі ойлау операцияларын (талдау, синтездеу, бағалау және т.б.) белгілі бір деңгейде меңгеру [170, с. 23];
  
• 
  белгілі бір тапсырманы немесе тапсырманы шешу үдерісін іске асыру қажет болған кезде проблеманы шешу жағдайында жұмыс істей білу;
  
• 
  өзінің оқу жұмысын құра білу, оны басқару, өзіндік құндылықтарын және оны орындау кезіндегі кемшіліктерін сезіну қабілеті;
  
• 
  педагогтың рефлексиясын дамыту» [170, с. 23].
  

Ал, отандық ғалым Т.М.Баймолдаев мектеп басшысының басқару ісіне даярлығын қалыптастырудың педагогикалық шарттарын төрт топқа бөліп қарастырады:

1. 
   мектеп басшысының кәсіптік-оқыту әрекетін қоғамның сұранысына, білім беру жүйесіндегі өзгерістердің логикасына қарай ұйымдастыру; 2) білім
   

Әрине, Т.М.Баймолдаевтың еңбегі біріншіден орта білім басшыларына арналғандықтан, екіншіден теориялық-әдіснамалық еңбектер қатарында саналатындықтан, педагогикалық шарттарды жоғарыда аталғандай ғылыми негізде беру заңды. Осы шарттар басқа зерттеулерде практикалық тұрғыдан нақтыланып, зерттеу нысандарына қарай пайдаланылуы мүмкін.

Р.С.Сеитова педагогикалық жоғары оқу орны студенттерінің коммуникативтік-басқарушылық құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық шарттарын үшке бөліп анықтайды: бірінші педагогикалық шарты тұрғысынан студенттердің коммуникативтік-басқарушылық құзыреттілігінің мазмұныны құрайтын білімдер, іскерліктер, кәсіби тұлғалық мәнді сапалардың қалыптасу үдерісін үздіксіз өзіндік бақылауына мүмкіндік беретін – болашақ мұғалімдердің рефлексиялық белсенділігін көтеруді қарастырады. Бұл студенттердің оқу іс-әрекеті мен олардың нәтижелерін рефлексиялық орта есебінен, рефлексиялық іс-әрекет негізінде өткізуді көздейді. Екінші шарты – студенттердің өздігінен білім алу іс-әрекеттерін басқару болса, үшінші шартын – білім беру үдерісі субъектілерінің диалогтік өзара әрекеттестігін ұйымдастыру [173].

Біздің пайымдауымызша, осы шарт оқытушы мен студенттің біргеліктегі іс-әрекетін жүргізуде қолайлы жағдайдың құрылуы нәтижесінде соңғысының яғни, болашақ мұғалімнің коммуникативтік-басқарушылық құзыреттілігінің тиімді қалыптасуына ықпал ететіндігі анық.

Сонымен, жоғарыда көрсетілген ғалымдардың болашақ мұғалімнің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастырудағы анықтаған педагогикалық шарттарын талдай отырып, біз олардың ой-пікірлерінің бір-біріне қайшы келмейтіндігін байқадық. Керісінше бірін бірі толықтыра түседі. Мәселен, В.М.Мосина ұйымдастырушылық шарттарға ерекше көңіл бөлсе, И.А.Елисеева болашақ мұғалімдердің басқарушылық құзыреттілігін қалыптастырудың шарттарын анықтауда олардың теориялық білім деңгейіне баса назар аударады, ал О.П.Денисова олардың осы саладан психологиялық тұрғыдан даярлануына лайықты шарттарды жасайды. О.Ю.Заславскаяның айқындаған педагогикалық шарттарында басқарушылық құзыреттілік қалыптасуының деңгейлеріне (кәсіби бағдарлануы, кәсіби даярлығы және тәжірибелік деңгей) аса мән берілуін біз қолдаймыз. Т.М. Баймолдаев басқарудағы педагогикалық шарттарды ғылыми негізде ұсынған болса, Р.Сеитова болашақ мұғалімнің коммуникативтік- басқарушылық құзыреттілігін қалыптастыруда рефлексиялық белсендіруді оқу іс-әрекеттері негізінде ұйымдастыруға, диалогтік қатынас формаларына басымдық береді. Осы талдаулар нәтижесінде біз өзіміздің зерттеу пәнімізге сәйкес педагогикалық шарттарды анықтаймыз.

1. 
   параграфта айтып өткеніміздей, диссертацияда басқару ұғымын субъектілердің өзара әрекеттестігі деп қарастырғандықтан, шарттарды түзгенде де осы білім беру субъектілерінің өзара әрекеттестік мәселесіне мән береміз.
   

Ол студенттерге мыналарды ұсынады:

• 
  жасанды жағдайларда емес, нақты проблемалар бойынша жұмыс істеу;
  
• 
  оқытушының берген білімін меңгеріп қана қоймай, нақты мәселелерді талдауға, оларды шешуге және талқылауға қатысу арқылы үйрену;
  
• 
  нақты жағдайлардың контексінде әртүрлі шешімдерді таңдау және қабылдау үшін түрлі дерекқорлармен жұмыс жасау;
  
• 
  сыни тұрғыдан ойлауды үйрену және шешім қабылдауға жауапкершілікпен қатысу.